ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 16

ديگرى نيز بر آنها افزوده و مى توان گفت ويژگى هاى خاص خود را داراست.

طبيعى است كه تاريخ نگاران در استفاده از منابع تاريخى گاهى از روايات غير معتبر نيز بهره گرفته اند كه فرهيختگان و انديشمندان در استناد به آنها بايد دقت لازم را مبذول دارند.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى در راستاى وظايف خود به منظور فراهم آوردن زمينه براى محققان و پژوهشگران كشور اقدام به ترجمه اين اثر تاريخى نمود كه اميد است مورد توجه دانش پژوهان و علاقمندان به اينگونه آثار قرار گيرد.

اين كتاب توسط يك گروه از محققان، مورد تحقيق قرار گرفته كه نظرات آنان در مقدمه و پاورقى هاى كتاب آمده است و طبيعى است كه مركز تحقيقات حج در قبال آن و نظرات آنها هيچگونه مسؤوليتى ندارد.

از برادر محترم آقاى محمّد مقدس كه زحمت ترجمه اين اثر را برعهده گرفتند و نيز از حضرات آقايان: مهدى سرحدى، على ورسه اى و على اكبر امامى كه ويراستارى و مقابله و تصحيح كتاب را انجام داده اند و از واحد كامپيوتر مركز تحقيقات حج، صميمانه تشكر و سپاسگزارى نموده، توفيق همگان را از خداوند متعال مسألت دارم.

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبرى

ص: 17

ص: 18

آنگاه به وسيله «محمّد بن مصطفى ديار بكرى» از روى آن استنساخ شد. اين نسخه جز جمله اى كه در پايان آن آمده، تاريخ نگارش ندارد؛ جمله مزبور اين است:

«به يارى و فضل پروردگار، در روز مبارك آخر ماه ربيع الأول، به دست نيازمندترين بندگان خدا؛ محمّدبن مصطفى ديار بكرى- عفا اللَّه عنهم- به پايان رسيد.»

و در نخستين برگ اين كتاب آمده است:

«سپاس تنها خداى را سزا است. از عطاهاى خداوند متعال به بنده اش محمّد بن محمّد سقّاف- عفا اللَّه عنهم- 1238 ه.»

عكسبردارى از اين كتاب، در سال 1955 م. با نظارت بخش عكس بردارىِ كتابخانه مصر صورت گرفته است.

نسخه خطّى ديگرى نيز، كه از روى همين نسخه استنساخ شده و در مكه نگهدارى مى شود، مورد استفاده قرار گرفت. اين نسخه را شيخ عبدالستار دهلوى در دو جلد بزرگ به قلم آورده است؛ جلد اوّل در 638 برگ با قطع متوسّط گنجانيده شده كه در پايان آن عبارت زير آمده است:

«بخش اوّل از اين كتاب، با به آخر رسيدنِ باب بيست و پنجم پايان يافت. پس از آن بخش دوّم- با تقسيم بندى كاتب- خواهد آمد. سپاس تنها خداى را سزا است و سلام و درود بر آخرين پيامبر و ياران او!»

در برگ نخستِ جلد دوّم كتاب، كه با فهرستى از مطالب آن آغاز مى شود، چنين آمده است:

«اين بخش دوم از «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام»، تأليف امام علّامه، حافظ أبوطيّب تقى الدين محمّدبن شهاب الدين أبوالعباس محمد بن على فاسي حسنى مكّي مالكي است. خداوند او را غريق رحمت سازد و ما را از دانشش بهره مند گرداند، آمين!»

ص: 19

و پس از آن چهار سطر زير آمده است:

«به ضميمه ادامه اى مختصر از سوى كاتب درباره كارگزاران مكّه پس از مؤلّف رحمه الله تا تاريخ كتابت، همراه با زندگينامه مؤلّف اصلى در پايان در 335 صفحه به اضافه ضميمه اى كه از صفحه 336 تا 378 را در بر گرفته و در پايان بخش دوم نوشته شده است: در پايانِ نسخه اى كه از آن استنساخ شده، چنين آمده است: «به يارى و فضل پروردگار در روز مباركى چون آخر ماه ربيع الأول به خط علّامه دهر و يگانه عصر، محمّد بن مصطفى ديار بكرى- عفا اللَّه عنهم- پايان گرفت.» (1)

و در ابتداى ضميمه (ذيل) آمده است:

«كتابت اين نسخه شريفه همراه با ضميمه آن به وسيله كمترين بندگان و نيازمندترين آنها، مقيم در امّ القرى، عبدالستار صديقى حنفى، فرزند مرحوم شيخ عبدالوهاب مكّىِ بكرى، روز جمعه بيست وسوم ربيع الأول، يك هزار وسيصد و سى و پنج از روى نسخه كتابخانه مصر در مصر به انجام رسيد.»

اين ضميمه با شرح حالى از مؤلّف- در حدّ توان نويسنده- آغاز مى گردد و پس از آن، به ذكر اخبار مكّه بعد از «فاسى» تا زمان استنساخ؛ يعنى سال هزار و سيصد و سى و پنج هجرى قمرى پرداخته مى شود.

بدين ترتيب روشن مى شود كه اين نسخه (نسخه دوّم) از همان نسخه اوّل (مربوط به مصر) استنساخ شده، از اين پس با حرف «م» نشان مى دهيم. اين نسخه را آقاى شيخ عبدالوهاب دهلوى- كه خداوند نگاهدارش باد و به وى پاداش نيك دهاد!- در اختيارمان قرار داد. هر دو نسخه، خط بسيار بدى دارند و پر از نقص، تحريف و تصحيف و خطايند. از اين رو براى تصحيح و اصلاح متن آن، علاوه بر صدها نوشته تاريخى،

ص: 20

لغوى، ادبى، فقهى و شرعى، به ناچار بر شمار بسيارى از كتاب هاى خطى و چاپى ديگر تكيه كرديم و از آنها يارى جستيم.

شيخ سليمان صنيع مدير «مكتبة الحرم المكّى» در تنظيم برخى يادداشت هاى مربوط به رجال حديث با ما همكارى كرد.

شيخ محمّد نصيف از بزرگان و علماى جدّه نيز نسخه خطّى ارزشمند خود از كتاب «إفادة الأنام بأخبار البلد الحرام» تأليف شيخ غازى را براى كمك به ويرايش كتاب (شفاء الغرام) و تحقيق در متن و اصلاح روايتى آن، در اختيارمان قرار داد.

ما براى مقابله اين دو نسخه خطّى «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام»؛ يعنى نسخه «ك» و نسخه «م» با يكديگر و نيز به منظور مقايسه سطر به سطر محتويات آنها با صدها كتاب چاپى و خطى، تلاش و كوشش بسيار به عمل آورديم.

در اصلاح متن اين نسخه ها، از كتاب «منتخب شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» چاپ 1880 م. اروپا نيز بهره گرفتيم.

اين كتاب را به چهار نقشه آراستيم كه آقاى جلال جويلى از روزنامه «الأهرام» با يارى گرفتن از نقشه هاى هفده گانه اداره نقشه بردارى كه از حجاز و عربستان تهيّه كرده و نيز با استفاده از اطلس هاى فرنگى ونقشه هاى جديدى كه شركت آرامكو تهيّه كرده، رسم كرده است. در اينجا از فرصت استفاده كرده از دست اندركاران اداره نقشه بردارى به خاطر چاپ نقشه و ارائه اين اسناد گرانقدر درباره عربستان، سپاسگزارى مى كنيم. (1) در پايان هر «جلد»، فهرست جامعى از باب هاى مطرح شده آورده ايم و در پايان كتاب نيز فهرست هاى كاملى از نام ها و جاى ها، پيوست كرده ايم. (2) تدارك همه جانبه و تلاش و كوشش پيگير براى ارائه مراتب علمى و شايستگى اين اثر، از جمله دلايل تأخير در انتشار كتاب بوده است؛ به ويژه آنكه (همچنانكه اشاره شد)

ص: 21

هر دو نسخه خطى داراى خط بسيار بد و خطاها و لغزش ها و كاستى هاى فراوان و نيز ابيات شعرى تحريف شده است كه لازم آمد در مورد هر يك تأمّل و تحقيق كافى، صورت گيرد. به ويژه آنكه بسيارى از شواهد شعرى- كه بيشتر زبان عاميانه نيز دارند- از هر گونه فايده اى خالى اند.

- 3-

كتابِ «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» كتابى ارزشمند و بسيار مفيد است كه اخبار مكّه با تفصيل بسيار و فراگيرى گسترده و دقّت نظر فراوان در آن گرد آمده و پس از كتاب «ازرقى» (1) و «فاكهى» (2) از جمله منابع دست اول در موضوع خود به شمار مى رود.

«فاسى» كتاب خود را در چهل باب مرتّب كرده و در آنها به تمامى آنچه- از دوران جاهلى تا زمان خود- به نحوى به تاريخ مكّه مربوط مى شود، پرداخته است و نيز تاريخ تأسيس و ساخت و عمارت مسجدالحرام را در زمان هاى گوناگون و همچنين ويژگى هاى جغرافيايى تاريخى، سياسى و اجتماعى جزيرة العرب را در همه دوره هاى تاريخى بيان كرده و به فضايل كعبه و اعمال مربوط به آن و اماكن مقدّس مكّه و اطراف آن، اشاره نموده است. نيز تاريخ مكّه را در زمان جاهليّت رقم زده و از آثار بنا شده در مكّه و اطراف آن؛ از جمله مكتب خانه ها، نوانخانه ها و ... سخن رانده و هر آنچه درباره كارگزاران مكّه در دوره اسلامى مى دانسته، به طور اجمال بر مطالب كتاب خود افزوده است. در ضمن درباره ابعاد و اندازه كعبه و مسجدالحرام مطلب نوشته و انواع

ص: 22

دانستنى هاى سودمند و حوادث تاريخى را- كه «ازرقى» و «فاكهى» (در گذشته 280 ق.) در كتاب هاى خود نياورده اند- گرد آورده است.

فاسى خود مى گويد: پايه هاى اصلى كتابش را بر مبناى گفته هاى آن دو استوار كرده است. در كتاب «محمّدبن اسحاق بن عباس مكّى فاكهى» مطالب مفيد بسيارى است كه در كتاب ازرقى يافت نمى شود. «ازرقى» و «فاكهى» هر دو در سده سوّم هجرى- البته «فاكهى» اندكى ديرتر از ازرقى- زيسته اند و پس از ايشان درباره تاريخ مكّه و كارگزاران آن و فضيلت هايى كه دارد، جز شمارى اندك، كتابى به رشته تحرير درنيامد تا اينكه «فاسى» اين كتاب را- كه منبع بسيار ارزشمندى در تاريخ مكّه به ويژه در فاصله زمانى قرن چهارم تا نهم هجرى به شمار مى آيد- نوشت.

«فاسى» به كتاب خود، نظمى مناسب بخشيد و در آن از مكّه و حرم، روايات مربوط به آن، توصيف كعبه و عمارت آن، مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، ثواب درآمدن به خانه كعبه و فضايل و آيات مربوط به آن، اخبار «حجرالأسود» و «ملتزم» (1) و جايگاه هاى مقدس مكّه و مقام ابراهيم و حجر اسماعيل سخن گفته و از توسعه مسجدالحرام و بناى آن و توصيف ستون ها و سقف ها و ايوان ها و آويزها و درها و منبرهاى آن و از اخبار زمزم و جاهايى كه با مناسك حج پيوند دارند و مكتب ها و نوانخانه ها و سقاخانه ها و چشمه ها و ... كه در مكّه بنا گرديده، صحبت كرده است.

همچنين از اخبار مكّه در زمان جاهليّت و در عهد حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام سخن به ميان آورده و فرزندان اسماعيل را برشمرده و از ولايت خاندان «معدبن عدنان» بر مكّه و ولايت «جُرهم» و «خُزاعه» و «قريش» دادِ سخن داده و بدين ترتيب چيزى از اخبار مكّه در زمان جاهليّت فروگذار نكرده است، همچنين به مناسبت، به اخبار «بنى قُصَىّ» و كارهاى ماندگار آنان در زمان جاهليّت و به سخاوتمندان و فرمانروايان قريش در جاهليّت نيز پرداخته و پس از آن به فتح مكّه و كارگزاران آن در دوره اسلامى و اخبار مكّه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله اشاره كرده است. سرانجام در باب چهلم از بت هاى پيرامون

ص: 23

مكّه، اخبار بازارهاى مكّه در جاهليّت و اسلام سخن رانده و با اين باب، كتاب ارزشمند خود را به پايان برده است.

اهميّت و ارزش اين كتاب، در همين فراگيرى و گستره اخبار و اطلاعات مربوط به مكّه است كه پس از «ازرقى» و «فاكهى»، كسى آنها را گرد نياورده است.

تاريخ نگارانى كه پس از «فاسى» آمدند و به اخبار مكّه و بيت اللَّه الحرام پرداختند، تحت تأثير وى قرار داشتند؛ از جمله مورّخ مشهور، جمال الدين محمّدبن ظهيره قرشى در كتاب خود «الجامع اللطيف فى فضل مكّة وأهلها وبناء البيت الشريف» اخبار مكّه را تا سال 950 ه. ق. يعنى سال پايان تأليف كتاب، در آن گنجانده است. همچنين علّامه قطب الدين حنفى (در گذشته 988 ه. ق.) در كتاب خود «تاريخ القطبى» به نام «الإعلام بأعلام بيت اللَّه الحرام» كه او نيز اخبار مربوط به مكّه را تا سال تأليف؛ يعنى 984 ه. ق.

گردآورده است.

آنچه بر اهميّت اين كتاب افزوده، وجود مطالب نقل شده از كتاب هاى خطى ناياب در لابه لاى آن است.

لازم نمى بينيم تلاش و كوشش هايى كه در راهِ عرضه كتاب به اين شكل، افزودن پاورقى ها، ضبط اعلام و تحقيق در متن آن و نيز شرح شواهد شعرى و ديگر خدمات علمى، صورت گرفته را يك به يك برشماريم.

از خداى متعال مى خواهيم ما را به آنچه صواب است رهنمون سازد و به راه راست هدايت كند. تنها از او توفيق مى جوييم و به درگاهش روى مى آوريم و به سوى او رهسپاريم.

گروه محقّقان

ص: 24

صفحه سفيد

ص: 25

ص: 26

به حديث پرداخت. كتاب هاى بسيارى خواند و شنيد و احاديث زيادى روايت كرد و بسيارى از علماى بزرگ به او اجازه نقل حديث دادند. وى نزد ايشان درس خواند و از آنها توشه برگرفت. از ميان استادان او، افراد زير را مى توان نام برد:

1- علامه جمال الدين محمّدبن عبداللَّه بن ظهيره قرشى مخزومىِ مكى، قاضى مكّه. (1) 2- جدّ مادرى وى كمال الدين ابوالفضل محمّدبن احمد نويرى شافعى، قاضى القضاة و خطيب مكّه، روحانى حجاز و تاريخ نگار مشهور.

3- فرزند جدّ مادرى (رديف 2)؛ يعنى دايى مؤلف محب الدين نويرى قاضى حرمين.

4- امام ابوالمعالى عبداللَّه بن عمر صوفى.

59- علّامه لغوى مجدالدين محمدبن يعقوب شيرازى فيروزآبادى (729- 817) قاضى يمن و صاحب «قاموس المحيط». (2) 6- علّامه شيخ كمال الدين محمّد دميرىِ مصرىِ شافعى و سپس مالكى، مؤلف و مفتى، در گذشته 808 ه. ق.

7- علّامه ابراهيم بن محمّد دمشقىِ صوفى، معروف به برهان.

8- ابن خلدون، تاريخ نگار مشهور، در گذشته سال 808، صاحب مقدّمه مشهور و كتاب تاريخى «العِبَر».

9- امام شهاب احمد علايى.

«فاسى» از بسيارى از عالمان بزرگوار ديگر نيز نقل روايت كرده است. مؤلّف «شفاء الغرام» غالباً از دو نفر؛ يعنى امام ابو احمد برهان ابراهيم بن محمّد لخمى و نيز امام ابوالفرج جلال عبدالرحمن بن احمد عربى روايت مى كند. همچنين او نزد بسيارى از

ص: 27

شيوخ دوره خود و علماى روزگارش، تحصيل دانش كرده است. او معاصر شيخ الإسلام ابوالفضل احمدبن على بن حجر عسقلانى مصرىِ مشهور، صاحب كتاب «فتح البارى» در گذشته سال 852 است.

«فاسى» در كتاب خود «شفاءالغرام» (1) گفته است كه او قاضى القضات مالكى ها در مكّه بوده و در سال 814 در سال هاى آغازين بناى مدرسه سلطان ملك منصور، در مكّه و در همين مدرسه به تدريس فقه مشغول شد و همه هفته روزهاى چهارشنبه و پنجشنبه در فاصله ظهر تا عصر تدريس مى كرد.

فاسى تأليفات ارزشمند و مشهورى دارد كه مهم ترين آنها از اين قرار است:

1- كتاب حاضر (شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام).

2- تاريخ بزرگ و مفصل وى با عنوان: «العِقد الثمين في تاريخ البلد الأمين» كه در چهار جلد بزرگ است و چندين نسخه خطى از آن در «دارالكتب المصريه» موجود است. در اين تأليف، زندگى نامه كارگزاران، علما، بزرگان و ادباى مكه از آغاز پيدايش اسلام تا زمان وى، گرد آمده و بر اساس حروف الفبا تنظيم گشته است. كتاب با محمّدها و احمدها آغاز گرديده و پيشاپيش همه، از پيامبر خدا- صلوات اللَّه وسلامه عليه- ياد شده است. در آغاز كتاب، پيشگفتار جالبى درباره محتويات آن، به نگارش در آمده است.

3- «تحفة الكرام بأخبار البلد الحرام» فشرده كتاب «شفاء الغرام» و نام ديگرش «تحصيل المرام من تاريخ البلد الحرام» است.

4- «هادى ذوى الأفهام إلى تاريخ البلد الحرام» كه فشرده كتاب پيش گفته؛ يعنى «تحفة الكرام» است.

5- «الزّهور المقتطفة في تاريخ مكّة المشرّفه» كه اين نيز فشرده كتاب قبلى؛ يعنى «هادى ذوي الأفهام» است.

6- «عجالة القرى للراغب في تاريخ امّ القرى».

ص: 28

7- «الجواهر السنيّة في السيرة النبويه».

همچنين تأليفات گرانقدر ديگرى نيز دارد كه «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» نخستين كتاب از آنهاست كه به چاپ رسيده است.

مؤلّف اين كتاب در شب چهارشنبه بيست و سوم شوال المكرم سال 832 در مكّه مكرمه و در پى انجام عمره در بيست و هفتم رمضان همان سال و به جاى گذاشتن آثارى جاودان، وفات يافت. از ميان علما كمتر كسى چون فاسى- اين عالم و فقيه و تاريخ نگار بزرگ سرزمين حجاز- به تدوين كتب ارزشمند درباره تاريخ سرزمين مكه توجه داشته است.

شايسته است كه مسلمانان آثار خطى «فاسى» را مورد توجه قرار دهند و در چاپ و انتشار آنها سهيم شوند و در جهت عرضه آنها بكوشند تا همگان از نوشته هاى او بهره گيرند و بر نكات دقيق و باريك تاريخ عرب (و اسلام) در يكى از تاريك ترين دوره هاى تاريخ اسلامى، آگاهى يابند.

خداى او را رحمت كناد و بهترين پاداش ها، بهره اش گرداناد!

ص: 29

ص: 30

كه بوسه بر حجرالأسود زد و به طواف كعبه آمد و در مقام ابراهيم خليل نماز گزارد و در عرفات و مشعر توقف كرد. درود و سلام خداوندى بر او باد تا هرگاه كه سنگى به جمره زده مى شود و حاجتمندى به خانه كعبه پناه مى آورد و احرام پوشى به صفا و مروه در مى آيد! خداى از او و يارانش- كه پاس حرمتشان بر هر مسلمان واجب است- راضى و خشنود باد!

امّا بعد: از زمانى كه خداوند مرا توفيق داد تا به كسب دانش دين بپردازم و در اين رشته مشغول شوم، همواره در آرزوى اين بودم كه بدانم پس از امام ابوالوليد محمّدبن عبداللَّه بن احمدبن محمّدبن وليدبن عقبةبن ازرق بن ابى شَمِر غسانىِ ازرقىِ مكى، مؤلفِ «اخبار مكّه» (1) در اخبار مربوط به بناى كعبه معظّمه و زيورها و آراسته ها و آويزهاى آن و آنچه پيشكش آن شده، پوشش حجرالأسود، اخبار مربوط به بناى مسجدالحرام و بناهاى موجود در آن؛ از جمله مقام حضرت ابراهيم، حجر اسماعيل، چاه زمزم، سقّاخانه عبّاس بن عبدالمطّلب و منبرهاى مسجدالحرام، جايگاه طواف و مقامات بزرگان و زمان آغاز نماز (جماعت) در آن، بناى اماكن متبرّكه در مكّه معظّمه؛ يعنى مساجدى كه گفته مى شود پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در آنها نماز گزارده است، محلّ تولّد پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و جاى تولّد مولايمان علىّ بن ابى طالب و ديگر زادگاه هاى موجود در مكّه، خانه هاى متبرّك مكّه؛ از جمله خانه ابوبكر صدّيق، خانه خديجه بنت خويلد، امّ المؤمنين، خانه ارقم بن ابى ارقم مخزومى- كه به دار خيزران شهرت دارد- و بناى مساجد اطراف مكّه؛ شامل مسجدبيعت، محلّ بيعت رسول خدا صلى الله عليه و آله با انصار در نزديكى عقبه منا، مسجد خيف در منا و ديگر مساجد منا، مسجد عايشه امّ المؤمنين كه پس از حج خود از ميقات تنعيم، از آنجا

ص: 31

براى عمره احرام پوشيد و نيز بناى نشان هاى محدوده حرم و مشاعر حج و عمره؛ يعنى صفا و مروه و مشعرالحرام و جز آن ... بر همه اينها چه گذشته است؟ و پس از ابووليد ازرقى، چه وقف هايى براى طلاب علوم دينى و فقها و ديگران از نظر مدرسه و مكتب و نوانخانه (1) و ... انجام شده و تاريخ وقف آنها از چه هنگام است و نيز پس از ازرقى، چه باران ها و سيل هايى در مكّه آمده است؛ تمامى اين آگاهى ها را برخى از كتب تاريخ و برخى ديگر از روى نوشته هاى سنگ ها و مرمرها و الوارهايى كه در آن جاهاى مورد نظر قرار داشت و اطلاعاتى بر آنها كتابت شده بود و نيز از گفته هاى افراد مورد اعتماد، دانستم و برخى را به چشم خود ديدم و همه را به خاطر سپردم و به طور پراكنده و از بيم فراموشى بر برگ هاى جداگانه قيد كردم.

درباره فراموشى، از ابوحمزه انس بن مالك انصارى، خدمتكار پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله، روايت كرده كه آن حضرت مى فرمود: «عزيزان من! دانش و آگاهى هاى خود را با نوشتن، ماندگار كنيد.» آنگاه به نظرم رسيد كه نوشته هاى پراكنده را گرد آورم و مرتّب كنم و آنچه را از كتاب ازرقى، با مسائل مورد اشاره همخوانى دارد و سودمند مى يابم بدان بپيوندم.

چنين كردم و احاديث و نوشته هايى در فضيلت كعبه و اعمال مربوط به آن و در فضل حجرالأسود و ركن يمانى و حجر (اسماعيل عليه السلام) و مقام (ابراهيم عليه السلام) و مسجدالحرام و مكّه و حرم و زمزم و جاهاى مقدّس مكّه و اطراف آن گرد آوردم كه «ازرقى» به برخى از آنها اشاره كرده و من بسيارى نكات سودمند بر آنها افزوده ام كه «ازرقى» نياورده است؛ ازرقى به برخى از اين نكات توجه داشته و آنها را گرد آورده و به برخى ديگر توجّهى نكرده است.

ص: 32

از دسته نخست، احاديث نبوى و روايات و آثارى از صحابه و پيشينيان و اخبار زمان جاهليّت درباره مكّه و مردمان و شاهان و فرمانروايان و ... آن است و از دسته دوم، مسائل فقهى و احاديث و نيز آموخته هاى خويش درباره مكه و پيرامون آن از جمله مكتب خانه ها و نوانخانه ها و ... و آگاهى هايى كه از كارگزاران مكّه در دوره اسلامى، آنچه درباره مكّه و مردمان و كارگزاران آن و نيز درباره حاجيان از زبان مسلمانان شنيده شده است كه البته بسيارى از اينگونه اخبار را ازرقى در كتاب خود (به طور پراكنده) آورده است. همچنين بيان برخى كارهاى ماندگار و نيك و پاره اى مسائل فقهى است كه دريغمان آمد ناگفته بگذاريم؛ چرا كه در هيچ كتابى از آنها سخن به ميان نيامده (1) و خردمندان را بدانها، اشتياق فراوانى است.

يادداشت هاى خود را درباره طول و عرض و ابعاد مكّه و مسجدالحرام و جاهاى مختلف آن و نيز اماكن متبرّكه مكّه و حدود مسجدالحرام در جهات شناخته شده اى كه داراى نشان هاى راهنما هست، آورده ام؛ زيرا ذرع مورد نظر ما (كه بدان اندازه گرفته ايم) ذرع آهنينى است كه در پارچه فروشى هاى ديار مصر و حجاز متداول است، ولى ذرع مورد نظرِ ازرقى، ذرع دستى بوده است و بدين ترتيب از اندازه آن اماكن با هر دو واحد مى توان آگاهى يافت. برخى از آنچه تحرير كرده ام در كتاب ازرقى (اخبار مكّه) يافت نمى شود وتنها در اين كتاب مى توان ديد.

از اين رو است كه اين تأليف- بحمداللَّه- همه گونه آگاهى ها و اخبار را دربردارد و به

ص: 33

خواست خدا مفيد و سودمند خواهد بود و دارنده آن، بى نياز از كتاب هاى ازرقى و فاكهى است، در حالى كه آن دو كتاب، خواننده را از اين كتاب بى نياز نمى سازد؛ اگرچه ازرقى و فاكهى را حق پيشقدمى و آغازگرى در اين عرصه است و آنچه آنان يادآور شده و نگاشته اند، اساس و بنياد اين كتاب قرار گرفته است.

در كتابى كه محمّدبن اسحاق بن عباس مكّىِ فاكهى نگاشته، مطالب بسيار سودمندى وجود دارد كه لابه لاى كتاب ازرقى (اخبار مكّه) و نيز در تأليف ما، درباره آنها مطلبى نيامده است. اين دو تاريخ نگار (ازرقى و فاكهى) در سده سوم زيسته اند و فاكهى- به گمان بسيار- اندكى ديرتر از ازرقى بوده و از زمان آن دو، تاكنون كه پانصد و چهل و اندى سال است (1) كسى در اين زمينه تأليفى نداشته است، حال آنكه طى اين فاصله زمانى، مسائل و رويدادهاى بسيارى پيش آمده كه آگاهى بر تمامى آنها آسان نيست، تلاش فراوانى براى اطلاع از آنها به عمل آورديم، بر برخى از آنها دست يافتيم و در مورد برخى ديگر، ناكام مانديم كه جاى افسوس بسيار دارد.

از بى توجّهى فضلاى مكّه مكرّمه در پى گيرى كار ازرقى و نگاشتن تاريخ شهر مكّه و معرّفى بزرگان و كارگزاران و قاضيان و سخنوران و علما و راويان آن، آنگونه كه فضلاى ديگر شهرها انجام داده اند؛ از جمله تاريخ بغداد نوشته خطيب بغدادى (2) و پس از وى تاريخ دمشق نوشته ابن عساكر (3) و تاريخ مصر تأليف قطب حلبى و چند تاريخ شهر ديگر، در شگفتم.

ص: 34

خداوند متعال به من اين توفيق را بخشيد تا مطالبى در اين زمينه گرد آورم. در اين راه با شور و شوق و نيز پيگيرى و با مطالعه تأليفات تاريخى، طبقاتى، فرهنگ نامه ها و سرگذشت نامه ها و بررسى اظهار نظر علما در اين باره، به بخشى از آنچه دنبال مى كردم دست يافتم كه البته همراه با مطالب مناسبى كه بدانها مى افزودم، بر حسب حروف الفبا مرتب كردم؛ به استثناى محمّدها و احمدها كه بر ديگران مقدّم و با پيامبر گرامى محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله همنامند و از اين رو نام او صلى الله عليه و آله همراه با فشرده اى از شرح حال مقدّس آن حضرت به قصد تبرك جويى، در آغاز همه زندگى نامه ها آمده است.

در پيشگفتار جامع كتاب كه حاوى فشرده اهداف اين تأليف است، يادآور شدم كه نوشته حاضر، دربرگيرنده بخشى از اخبار مكّه و بخشى از رويدادهاى اجتماعى و ديگر مسائل درباره آن است.

اين تأليف را «العِقد الثمين في تاريخ البلد الأمين» نام نهادم و پس از نگارشِ بخشِ عمده آن و تنظيم باقى مانده در ذهن خود، آن را بازنويسى كردم و خلاصه اى از آن را در نصف حجم اوليه ترتيب دادم و اين خلاصه را «عجالة القرى للراغب في تاريخ امّ القرى» ناميدم.

از خداوند متعال مسألت دارم كه توفيق پاك نويسى و تحرير نهايى اين دو كتاب را عطا فرمايد، تا همگان را سودمند افتد ومرا نيز به كار آيد و براى آخرتم توشه اى باشد.

اين تأليف كه زندگى نامه ها را نيز شامل مى شود، بى عيب و نقص نيست. علّت نيز- آنچنان كه گفته شد- آن است كه تأليفى در اين موضوع نيافته ام. تنها مطلع شدم كه تاريخى درباره مكّه تأليف شده كه شيخ ابوالعباس احمد بن على مَيُورْقى (1) آن را به

ص: 35

شريف زيد بن هاشم بن على بن مرتضى علوى حسنى نسبت داده و او را حاكم مدينه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله دانسته و اين در نامه اى كه به شيخ ابوالعباس مذكور نوشته، مطرح شده است و آن را در كتاب «الجواهرالثمينه على مذهب عالم المدينه» تصنيف ابن شاش مالكى و به خط ميورقى- كه در «وج» طائف وقف شده است- يافتم؛ در اين نامه پس از بسم اللَّه، زيدبن هاشم بن على، آمده است: اين بنده در سه شنبه، نيمه شعبان، در آنجا خدمت كردم كه روى كلمه شعبان، «سال ششصد و هفتاد و شش» به خط ميورقى، افزوده شده است. آنگاه پس از بيان مطالبى (ابن زيد) مى گويد: «اين حقير به رغم دشوارى ها و رنج هايى كه از هر جهت متحمّل شده ام، در انديشه نگارش تاريخ مكّه مكرّمه بوده و تاكنون حدود پنج جزوه از آن را نگاشته ام».

من (فاسى)، اين تاريخ را هرگز نديده ام و نمى دانم كه بر چه سياق است؛ آيا تنها شرح حال و زندگى نامه است يا وقايع نگارى است و مطالبى از اخبار مكّه مكرّمه و كعبه معظّمه نيز در آن يافت مى شود؟

به هر تقدير، اين اثر خود را «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» نام نهادم و آن را در چهل باب ترتيب دادم، كه عبارتند از:

- باب نخست: درباره مكّه مكرّمه و حكم خريد و فروش و اجاره خانه هاى آن.

- باب دوّم: در نام هاى مكّه معظّمه.

- باب سوّم: درباره حريم مكّه معظّمه و علّت اين حريم و نشانه ها و نيز محدوده آن و در ضبط الفاظ مربوط به حدود و معناى برخى نام هاى آن ها.

- باب چهارم: در ذكر برخى احاديث و رواياتى كه نشان از حرمت مكّه و حريم آن دارد و نيز درباره برخى احكام ويژه آن و شمّه اى از بزرگداشت مكّه و حرم آن، از سوى مردم و بزرگىِ گناه در آن و در فضيلت حرم.

- باب پنجم: در بيان احاديثى كه دلالت بر فضيلت مكّه بر ساير شهرها دارد و اين كه نماز در آن، از هر جاى ديگر برتر است و ديگر فضايل آن.

- باب ششم: در مورد اقامت و مرگ در مكّه و اندكى از فضيلت مردم آن و فضيلت

ص: 36

جدّه (ساحل مكّه) و بيان اخبار آن و فضيلت طائف و اخبار آن.

- باب هفتم: در اخبار بناى كعبه معظّمه.

- باب هشتم: در ويژگى هاى كعبه و ابعاد آن و نيز درباره پيرايه ها و آويزها و پوشش و عطر و مأموران و نام ايشان و در مورد ويران ساختن كعبه از سوى حبشى و زمان فتح آن در جاهليت و اسلام و در روى آوردن نمازگزاران به سمت كعبه از جاهاى ديگر و شناخت روش قبله در مناطق مختلف.

- باب نهم: در بيان مصلّاى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در كعبه و ارزش نماز وى و زمان آن و صحابه اى كه روايت كرده يا كسانى كه نفى كرده اند و درست تر دانستن روايت دسته نخست و آنچه در جمع ميان اين دو گونه روايت، بيان شده و نيز درباره دَفَعات در آمدن آن حضرت به كعبه پس از هجرت و نخستين بار كه وارد كعبه شدند.

- باب دهم: در ثواب وارد شدن به كعبه معظمه و درباره آن دسته از اخبار نارست كه گوياى عدم استحبابِ ورود به آن است و نيز درباره اعمال پيامبر صلى الله عليه و آله كه بايد در آن خواسته شود و حكم نماز و آداب ورود به آن.

- باب يازدهم: در فضايل كعبه، حجرالأسود و ركن يمانى.

- باب دوازدهم: در فضيلت اعمال مربوط به كعبه؛ همچون طواف، نگريستن به آن، و گزاردن حج و عمره.

- باب سيزدهم: در آيات مربوط به كعبه معظّمه.

- باب چهاردهم: درباره حجرالأسود.

- باب پانزدهم: درباره ملتزم، مستجار و حطيم و اخبارى كه پيرامون استجابت دعا در آنجا و ديگر اماكن مقدس مكه و پيرامون آن، وارد شده است.

- باب شانزدهم: در اخبار مقام حضرت ابراهيم خليل عليه السلام.

- باب هفدهم: در اخبار حجر اسماعيل عليه السلام در اين باب، محل هايى كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در اطراف كعبه نماز گزارده، بيان شده است.

- باب هجدهم: درباره تاريخچه توسعه و بناى مسجدالحرام و ابعاد آن.

ص: 37

- باب نوزدهم: در بيان تعداد ستون ها، صُفّه ها، طاق ها، ايوان ها، آويزها، درها، نام درها و گلدسته هاى مسجدالحرام و آنچه براى استفاده همگانى در آن ساخته اند و جايگاه هاى مقدس آن و چگونگى نماز در آن جايگاه ها.

- باب بيستم: در اخبار زمزم و سقاخانه عباس بن عبدالمطلب.

- باب بيست و يكم: در بيان اماكن مقدس مكه و پيرامون آن.

- باب بيست و دوم: درباره محل هايى كه به مناسك حج مربوط مى شود.

- باب بيست و سوم: درباره مكتب خانه ها، نوانخانه ها، سقاخانه ها، بركه هاى وقفى، چاه ها و چشمه ها، وضوخانه ها و آبريزگاه ها و ديگر مواردى كه در مكه و پيرامون آن وجود دارد.

- باب بيست و چهارم: درباره خاندان محض بن جندل (شاهان مكه) و نَسَب ايشان و بيان اخبارى از عمالقه (شاهان مكه) و نسب آنان و نيز درباره توليت بيت اللَّه الحرام از سوى «طَسْم».

- باب بيست و پنجم: درباره خاندان «جُرْهُم» و نسب آن ها كه توليت مكه را بر عهده داشتند و درباره شاهانِ مكه از اين خاندان و مدت پادشاهى ايشان بر مكه و اختلاف نظرهايى كه در نسب آنان وجود دارد و چگونگى بيرون راندن آنان از مكه.

- باب بيست و ششم: مطالبى درباره اسماعيل پيامبر عليه السلام و ذكر سر بريدن وى توسط حضرت ابراهيم عليه السلام.

- باب بيست و هفتم: مطالبى درباره «هاجر» مادر حضرت اسماعيل عليه السلام و درباره نام فرزندان و خاندان اسماعيل و توليت نابت بن اسماعيل بر مسجدالحرام.

- باب بيست و هشتم: در ذكر توليت أيادبن نزاربن مَعَدّبن عدنان بر كعبه و توليت خاندان اياد بن نزار بر كعبه و مطالبى درباره آنان و اخبار خاندان مضر و اين كه پيش از قريش چه كسى از خاندان مُضَر، توليت كعبه را بر عهده داشت.

- باب بيست و نهم: در اينكه چه كسى از اعراب در زمان كارگزارى خاندان جُرهُم و نيز خاندان خزاعه و قريش بر مكه، «امير الحاج» بوده است.

ص: 38

- باب سى ام: در بيان اينكه چه كسى از اعراب در مكه عهده دار تأخير انداختن ماه ها(1) بوده است و چگونگى انجام اين كار و درباره «حُمس» (2) حلّه و «قَلَمَّس». (3)- باب سى و يكم: اندكى درباره خاندان خزاعه، كارگزاران مكه در زمان جاهليت و نسب و مدت ولايت ايشان بر مكه و نخستين شاهان ايشان در مكه و جز آن و درباره «عمرو بن عامر ماءالسماء» كه گويند خاندان خزاعه بدان منسوب است و اندكى از اخبار فرزندان وى و جز آن.

- باب سى و دوم: در بيان اخبار قريشِ مكّه در زمان جاهليت و مطالبى در فضيلت ايشان و آنچه بدان توصيف شده اند و بيان نسب ايشان و علت ناميده شدن آنها به قريش و آغاز كارگزارى آنان بر كعبه و امارتشان بر مكه.

- باب سى و سوم: اندكى درباره خاندان قُصَىّ بن كلاب بن مُرَّه و توليت آنان به دليل در اختيار داشتن پرده دارى، سقايت، دستگيرى نيازمندان، علمدارى و رهبرى از سوى وى و توضيحاتى در اين باره.

- باب سى و چهارم: درباره جنگ «فجار» و حبشى ها.

- باب سى و پنجم: درباره «حِلْف الفضول» و «ابن جدعان» كه اين پيمان در خانه وى منعقد شد و درباره سخاوتمندان و حكام قريش در جاهليت و چيرگى «عثمان بن حويرث بن اسدبن عبدالعزّى بن قُصَىّ» بر ايشان و مطالبى درباره وى.

- باب سى و ششم: درباره فتح مكه و مطالبى در اطراف به آن.

- باب سى و هفتم: درباره كارگزاران مكّه معظّمه در دوره اسلامى.

ص: 39

- باب سى و هشتم: در بيان حوادث مربوط به مكّه بعد از اسلام.

- باب سى و نهم: اندكى درباره باران ها و سيل هاى مكّه در جاهليت و اسلام و نيز درباره آذرخش هاى مكه و اخبارِ گرانى و ارزانى و فراوانى و بيمارىِ وبا.

- باب چهلم: درباره بت هايى كه در مكه و پيرامون آن وجود داشت و بيان اخبار آنها و اندكى درباره بازارهاى مكه در جاهليت و اسلام و بيان بخشى از اشعارى كه در شوق به مكه و ستايش آن، سروده شده است.

از همه كسانى كه بر اين مختصر و اصل (1) آن وقوف يافته و آنها را از نظر مى گذرانند، استدعا دارم كه از كاستى ها و غلط هاى تحريرى، در گذرند كه علّت، فراموشى و لغزشى است كه همه انسان ها، بدان گرفتارند.

علت كاستى ها نيز- هم چنان كه گفتم- آن است كه تأليفى در اين موضوع، پس از آثار «ازرقى» و «فاكهى» نيافته ام كه به كار آيد.

از خداوند متعال مى خواهم كه به حقِّ حضرت ختمى مرتبت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان و ياران بزرگوارش، بهره مرا از اين كار ثواب فراوان مقرّر دارد.

تصميم گرفتم كه به دليل فراوانى نقل مطلب از «تاريخ ازرقى»، سلسله اسناد خود را خاطرنشان سازم و پسنديده است كه اين زنجيره، به «ازرقى» پيوند داده شود.

ابوالمعالى عبداللَّه بن عمر صوفى كه در قاهره استادم بود، از ابوزكريّا يحيى بن يوسف قرشى كه او- اگر نه به طريق سماع- از راه اجازه گفته است كه ابوالحسن على بن هبةاللَّه خطيب و عبدالوهاب بن ظافر ازدى، هر دو از ابوطاهر احمد بن محمد حافظ شنيده اند كه او گفته است مبارك بن عبدالجبار معروف به ابن طُيورى به ما خبر داده و گفته كه او را ابوطالب محمدبن على بن فتح عشارى و او از ابوبكر احمدبن محمدبن ابوموسى هاشمى و او نيز از ابواسحاق ابراهيم بن عبدالصمد هاشمى و سرانجام او از «ابوالوليد محمدبن عبداللَّه ازرقى» شنيده است.

ص: 40

صفحه سفيد

ص: 41

ص: 42

خطا را يادآور شده ايم؛ هر چند مدعى كمال و ارائه كارى بدون خطا نيستيم، چرا كه كمال مختص ذات الهى است.

اگر قرار باشد بر مقدمه نسخه چاپى سال 1956 م. مطلبى بيفزاييم، بايد بگوييم:

مؤلفِ اين كتاب از علماى دوره «مماليك» است كه به حق آن را بايد دوران شكل گيرى دايرةالمعارف هاى اسلامى- عربى در رشته هاى گوناگونِ دانش به حساب آورد.

نويسنده در اين كتاب نسبت به ديگر كتب خويش با تفصيل بيشترى سخن گفته و كتاب خود را در چهل باب تنظيم كرده است تا همه اخبار، اطلاعات، وقايع و حوادث مربوط به مكه را از آغاز تأسيس تا زمان حيات خود- ربع اول قرن نهم هجرى- در بر گيرد.

اين تفصيل و پرداختن به جزئيات، در مناقشه ها و بحث ها و نقدهاى طولانىِ او، از روايات بسيارى از مورّخين و راويان حديث بيشتر آشكار مى شود و به صورت پاسخگويى و تفسير و توضيح هاى مفصّل در آمده كه در بسيارى از فصول كتاب (كه آنها را «باب» مى نامد و در ترجمه نيز به همين صورت باب برگردانده ايم) معمولًا رد و نفى شده اند.

نويسنده تنها به بحث و دقت نظر در مسائل اصلى بسنده نمى كند و كلمه به كلمه، جزئيات واژگان را مورد توجه قرار مى دهد و به عنوان دانشمندى كه در كار خود از تجربه فراوان برخوردار است، آنها را مورد تفسير و شرح و اظهار نظر قرار مى دهد و به تحريف ها و تغييراتى كه ناسخان در نقل و كتابت مرتكب شده و گاه باعث تحريف حقايق مى شوند و واقعيت ها را خدشه دار مى سازند، اشاره مى كند. و اين خود نكته اى است كه اهميّت آن بر محققان و پژوهشگران و نكته بينان، پوشيده نيست.

با اين كه مؤلف خود يكى از قاضيان مالكىِ مكه است، هرگز به آراء ونظريات مذهب (مالكى) خود مقيد نبوده و سعه صدر زيادى نشان مى دهد و بزرگ منشى و بلند نظرى تحسين آميزى دارد، چندان كه نظريات و ديدگاه فقها و اجتهادات آنان را در

ص: 43

مسائلى كه بررسى مى كند، بدون تعصب و جمود مطرح مى سازد.

كاملًا روشن است كه «شفاء الغرام» حاصل مطالعات وسيع مؤلف بوده و خواننده اين كتاب با مجموعه ارزشمندى از منابع و مراجع قديمى روبه رو مى شود كه نويسنده كتاب براى گردآورى كتاب خود، همه آنها را به دقت مورد مطالعه قرار داده و در سطر به سطر كتاب خود، به آنها اشاره كرده و از ده ها كتاب خطّى- كه از آنها مطلب نقل كرده- نام برده است و بسيارى از آنها را با اعتماد به حافظان و محدثان، مورد استفاده قرار داده و برخى را نيز به شيوه مؤلفان كتب رجالى، جرح و تعديل كرده است.

هر چند او بيشتر بر دو كتاب اخبار مكه ازرقى و فاكهى تكيه كرده، ولى از چندين منبع ديگر نيز كه همچنان در شمار «گم شده ها» هستند، استفاده و نقل قول كرده است.

او تنها به نقل روايت پيشينيان و ايجاد ارتباط و هماهنگى ميان آن روايات بسنده نمى كند و اطلاعات و داده هاى فراوانى از وقايع معاصر خود را نيز- كه عمدتاً متكى به مشاهدات شخصى اوست- به ويژه درباره اخبار كارگزاران مكه و مناسبت ها و مراسم حج در اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجرى بدانها مى افزايد و در اين راستا، گاه به نوشته هاى خصوصى برخى عالمان اشاره مى كند كه به عنوان يادداشتِ حوادثِ برجسته اى كه در مكه معظمه اتفاق افتاده است، در اختيارش قرار گرفته و از آنها نقل كرده است و بدين ترتيب، منبع نادرى را به منابع تاريخى مى افزايد كه به دشوارى مى توان از آنها در منابع ديگر سراغ گرفت؛ به علاوه او مثلًا در «پيش از ظهر روز جمعه دوازدهم ربيع الآخر سال هشتصد و چهارده» به اندازه گيرى (ابعاد مختلف) كعبه معظمه پرداخته و اندازه گيرى هايى را كه پيش از وى انجام شده است، مورد تجزيه و تحليل و بررسى قرار مى دهد.

صداقت و دقتى كه نويسنده در نقل مطالب از منابع اصلى به خرج مى دهد، سزاوار ارج و ستايش است. او حتى از بيان اين كه گاه از نسخه هاى ناقص و معيوب برخى كتاب ها استفاده كرده است، ابايى ندارد؛ از جمله استفاده وى از نسخه اى از كتاب «المشترك وضعاً والمفترق صقعا» از «ياقوت حموى» كه آن را «مختصر معجم البلدان»

ص: 44

مى نامد و نيز نسخه اى از «الكامل في التاريخ» ابن اثير يا «مروج الذهب و معادن الجوهر» مسعودى كه آن را تاريخ مسعودى مى نامد.

تهيه و گردآورى مطالب اين كتاب از سوى «فاسى»، سال ها وقت گرفته و تاريخ مكه، مهم ترين دل مشغولى او بوده است. به همين دليل ابتدا آن را به اختصار برگزار كرد و پس از آن، هر از گاهى به بخش هاى مختلف آن، مطالبى مى افزود و با هر تجديد نظر، نحوه فصل بندى و باب هاى كتاب را مورد جرح و تعديل قرار مى داد و حتى در سال 811 اقدام به خلاصه نويسى همان تاريخ مختصر خود كرد و در عين حال تا سال 819 به كار افزودن و تصحيح و تجديد نظر ادامه داد. البته مهم ترين علت اين تجديد نظرها، دستيابى به كتاب اخبار مكه «فاكهى» بوده كه تا پيش از آن، نسخه اى از آن را در اختيار نداشته و خود در پايان كتاب به همين نكات اشاره كرده است.

اين كتاب از نظر موضوع و مطالب فشرده اى كه درباره مكه معظمه دارد، خود نمونه اى از نوشته هايى است كه تا آن زمان درباره شهرهاى اسلامى به رشته تحرير درآمده بود؛ مانند «تاريخ بغداد» خطيب بغدادى و «تاريخ مدينة دمشق» ابن عساكر دمشقى و ....

هرچند كتاب «شفاء الغرام» شرح حال علما و ادبايى كه مكه مكرمه آنها را به جهان اسلام تحويل داده، يا علما و ادبايى كه وارد اين شهر شده و در آن اقامت گزيدند، در بر ندارد و از اين جهت با دو كتابِ ياد شده (تاريخ بغداد و تاريخ دمشق)، متفاوت است، در عوض «فاسى» كتاب «العقد الثمين في تاريخ البلدالأمين» را در چهار جلد بزرگ به رشته تحرير درآورده و در آن ها شرح حال كارگزاران، بزرگان، علما و ادباى مكه مكرمه از ظهور اسلام تا عصر خويش را برشمرده و بر حسب حروف «الف- با» مرتب كرده و البته آنها را با نام هاى «محمد» و «احمد» (بنا به تبرّك اين نام ها) آغاز كرده و پيشاپيش همه، از سيره پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سخن گفته است.

بنابراين، دو كتابِ «العقد الثمين» و «شفاء الغرام» مكمّل يكديگرند؛ زيرا مجموعه آن دو، همچون تاريخ بغداد و تاريخ دمشق و كتاب هايى از اين دست، خواهد بود.

ص: 45

ص: 46

«تذكرة ذوي النباهات لجملة من الأذكار و الدعوات».

وى در عرصه فقه نيز چندين تصنيف دارد كه سه مورد در مناسك است كه يكى از آنها به نام: «ارشاد الناسك إلى معرفة المناسك» است و بر مبناى مذهب شافعي و مالكي نوشته شده است. اين كتاب در ضمن مجموعه حديثى از «شمس الدين حُبَشى» و نيز از «شمس الدين محمدبن على بن سكر بكرى» آمده است.

دومين كتاب فقهى او، «أربعون حديثاً متباينة المتن والاسناد» (1) نام دارد و عنوان كتاب سوم، «فهرس مشتمل على المرويات بالسماع و الإجازة» است.

ص: 47

حنبلى، ج 7، ص 199)، «نيل الإبتهاج» (تنبكتى، ص 304)، «كشف الظنون» (حاجي خليفه، ص 306، 304، 372، 470، 697، 1015، 1051 و 1150)، «ايضاح المكنون» (بغدادى، ج 1، ص 236)، «الأعلام» (زركلى، ج 6، ص 227- 228)، «معجم المؤلّفين» (كحّاله، ج 8، ص 300)، «قاموس الإسلامى» (احمد عطيةاللَّه، ج 4، ص 122) ..

Encyclopedie de Lislam Brockelmann, II 86; les manuscrits arabes delEscurial 3 270, 271. Verjeichniss der aranischen handschriften Ahlwardt: IX 259, 261: Arabicmanus cripts in the princeton 195, 196: De slane Catalogue des manuscrits arabes: 376, Brockelmann g. II 172, 173, S, I: 552 ..

در «دارالكتب الظاهريه» شرح حال دست نوشته اى از او وجود دارد كه «شهاب الدين احمدبن عمربن عثمان خوارزمىِ دمشقىِ شافعى» مشهور به ابن قرا (متوفاى دمشق به سال 868 ه. ق./ 1464 م.) آن را نگاشته و شماره آن 3863 تاريخ برگه هاى 93- 106 ق. است. (1)

ص: 48

صفحه سفيد

ص: 49

ص: 50

بسيارى جاها، كوتاه تر است، حال آن كه باروى «باب شبيكه» چنين نيست؛ باروهاى «باب معلاة» و «باب ماجن» بازسازى شده و بناى آنها از كوه تا كوه، تكميل شده است، گو اينكه در باروى «باب معلاة» در طرف بركه معروف به «بركه صارم» هنوز جاى خرابى وجود دارد.

ديوارهاى اين دو بارو نسبت به قبل، بلندتر شده و گفته مى شود از اين نيز خواهد شد و كنگره هايى براى آن خواهند ساخت. خرابى هاى موجود در باروى «باب معلّاة» و در بناى ساخته شده آن، در نيمه دوم سال 816 از سوى شريف بدرالدين حسن (1) بن عجلان حسنى، نايب السلطنه بلاد حجاز مرمّت گرديده است. علّت خرابى اين بود كه برادرزاده وى رميثة بن محمد بن عجلان در پگاه روز پنجشنبه، بيست و چهارم جمادى الآخرِ همان سال به اتفاق گروهى از ياران خود به مكّه يورش آورد و وارد آن شد و جماعتى از غير عرب هايى كه در مكه بودند، به وى گرويدند و سپس همگى از آن خارج شدند و از ترس رسيدن حسن بن عجلان و يارانش- كه از كثرت چشمگيرى برخوردار بود و آنان را تار و مار مى كرد- خرابى چندانى در مكه ايجاد نكردند. مدت حضور آنان در مكه يك ساعت يا اندكى بيشتر بود.

هنگامى كه رميثه به مكه روى آورد، عمويش اطلاعى از اين امر نداشت. او پس از آگاهى، به سرعت از جانب «باب معلّاة» وارد مكه شد. ياران رميثه در حال خروج از مكه، دسته هاى جلويى و پيش قراولان وى را ديدند. سيد حسن اندكى آنان را تعقيب كرد و سپس ترحّم نمود و رهايشان ساخت. ميان دو گروه، درگيرى هاى بسيارى اتفاق افتاد. به علاوه برخى از مردان سيد حسن، بخش هايى از هر دو سوى باروى «باب معلاة» را خراب كردند؛ از جمله بخش بزرگى كنار كوه و پاى برجى به فراخى حدود ده ذرع كه ديوار آن را ويران ساختند و نيز قسمتى از آن سوى ديوار متصل به «بركه صارم» را كه در روز سه شنبه، بيست و پنجم شوال سال هشتصد و هجده، ويران ساختند كه در روزهاى

ص: 51

باقى مانده شوال، همه ويرانى هاى آن همانند گذشته بازسازى گرديد.

در اول ذى قعده همان سال نيز دروازه «باب معلّاة» كه در سال 786 در كلكته هند ساخته شده و به سيد احمدبن عجلان اهدا شده بود، و در سال 789 در زمان توليت عنان بن مغامس بر مكه، در پى كشته شدن محمد بن احمد بن عجلان، كار گذاشته شده بود، در آتش سوخت و به زمين افتاد.

علّت سوزاندن و ويران شدن دروازه آن بود كه وقتى سيد حسن در هجدهم ماه رمضان آن سال به جاى رميثه بن عجلان، كارگزار مكه شد، مردان رميثه مانع از ورود عموى وى به مكه شدند و او نيز آن را سوزاند و ويران كرده بود، از اين رو وى دستور داد آنچه ويران شده بازسازى شود و درِ سوخته با در ديگرى تعويض گردد و در همان جا در روز جمعه دوازدهم ذى قعده همان سال، نصب شود؛ اين در متعلق به يكى از خانه هاى سيد حسن در مكه بود كه اندكى از دروازه «باب معلّاة» كوچك تر بود. اين كوچكى جبران شد و كار مرمّت و اصلاح آن بخوبى صورت گرفت.

مكه غير از بارويى كه امروزه دارد، باروى ديگرى از سمت بالا نزديك به مسجد معروف «الرايه» (1) دارد.

دروازه اين بارو طبق گفته چند تن، ميان دو خانه روبه روى هم منسوب به مسعودبن احمد، معروف به «ازرقى مكى» واقع است كه در يكى از آنها و در برابر نبش اين دو خانه و آن طرف خرابه هاى ديوار «آب انبارهاى بدون سقف» قرار دارد و اگر جاى دروازه اين بارو در برابر اين دو نبش باشد، ظاهراً جايگاه بقيه بارو بايد روبه روى دروازه هاى آن، از دو سو و از طرف كوهى در سمت «قراره» (2) به نام «لعلع» تا به كوه روبه روى آن

ص: 52

است «سوق الليل»، (1) كشيده شده باشد، چرا كه پناه گرفتن در اين بارو، تنها در چنين صورتى معنا پيدا مى كرد. در اين دو كوه ياد شده، برجا مانده كه از اتصال بارو به آنها حكايت دارد.

قسمت هايى از بارو نيز در حال حاضر جزو خانه هاى روبه روى آن قرار گرفته است؛ زيرا كسى در يكى از خانه هاى منسوب به «رالكين»، (2) ديوارهاى پهناورى را به من نشان داد و به نقل از خويشان خود يادآور شد كه اين ديوار، بازمانده بارويى است كه در آنجا قرار داشته است. امروزه به همان جايى كه دروازه بارو بوده، «درب الدارس» و به اين دروازه «سور الجديد» مى گويند. همچنين مطلبى به خط عبدالرحمان بن ابى حرمى كاتب عطار قباله نويس مكه ديده ام كه بيانگر همين مطلب است.

از دروازه باروى ياد شده از همان نبش دو خانه مزبور، پس از گودال تا ديوار قبله «مسجد الرايه»، فاصله زمينى يكصد و بيست و سه ذرع و يك ربع ذرع آهنى و به ذرع دستى يكصد و چهل ذرع و شش هفتم ذرع است. و از محل دروازه باروى مورد نظر تا ديوار دروازه مسجدالحرام معروف به «باب بنى شيبه» فاصله نهصد و بيست و نيم ذرع آهنى و يك هزار و پنجاه و دو ذرع دستى است. معلوم نشد كه اين باروهاى مكه، چه زمان ساخته شده اند و چه كسى آنها را ساخته و يا بازسازى كرده است، ولى آگاه شدم كه «شريف ابوعزيز قتاده» (3) بن ادريس حسنى يكى از اجداد همان سيد حسن، آن را

ص: 53

بازسازى و مرمت كرده است.

گويا در ايام دولت او بود كه گردنه اى كه باروى «باب شبيكه» بر آن ساخته شده، از سوى «مظفر» حاكم اربل در سال 607 آماده سازى و هموار گرديد و چه بسا هم او، باروى جديد بالاى مكه را ساخته باشد، والله اعلم.

در كتب تاريخى آمده است كه مكه در زمان «مقتدر باللَّه» (1) عباسى، داراى بارو بوده است، ولى در نيافتم كه آن بارو در كدام سوى شهر قرار داشته است.

طول مكه از «باب معلاة» تا «باب ماجن» در امتداد ويرانه هاى ديوار و مسعى و بازار معروف به «سوق العلّافه» (2) و مسيل وادى ابراهيم، 4470 ذرع دستى است كه ذكر آن در بيان حدود حرم خواهد آمد. در اين حال مى توان گفت كه اندازه آن، هفت هشتم ذرع آهنى است.

طول مكه از «باب معلاة» تا «باب شبيكه» در امتداد ويرانه هاى ديوار و مسعى و مسيل «وادى ابراهيم» كه در كوچه اى كه به خانه معروف به خانه «ابن عرفه» در «شبيكه» درمى آيد و به سمت «باب شبيكه» منحرف مى گردد، به ميزان 4692 ذرع دستى است و از «باب معلّاة» تا «باب شبيكه» در امتداد ويرانه هاى ديوار به سمت «سوق البُنّ والحشيش» (بازار قهوه و علوفه) تا «سويقه» و از آنجا به «شبيكه»، مقدار 4172 ذرع دستى است. كسى را سراغ ندارم كه پيش از من، اندازه هايى به ذرع دستى داده باشد.

اندازه هايى كه در اصل اين كتاب آمده است، در يكى از نسخه هاى ابن حاجب (ذرع درستى) مشهور شمرده شده است و از كسى كه مى گويد يك «ميل» برابر با 3500 ذرع است- بنا بر گفته ابن عبدالبرّ كه شيخ خليل مالكى صاحب «التوضيح» از وى نقل كرده است- درست تر است و نيز كسى كه مى گويد يك ميل برابر با چهار هزار ذرع است و اهل حساب آن را قبول دارند و به گفته «ابوالوليد باجى»، در نقل قولى كه صاحب «التوضيح» از وى مى كند، بيشتر مردم بر همين قولند و نيز گفته شش هزار ذرع را در مورد

ص: 54

يك «ميل» داريم كه سخن «اصمعى» و هواداران شافعىِ وى و ديگران است.

فاكهى همچنين يادآور شده است كه در گذشته مردم براى سكونت (در مكه)، از چاه واقع در مسجد نزديك ويرانه هاى ديوار در بالاى مكه، فراتر نمى رفتند؛ زيرا در مطلبى با عنوان «ذكر محل هايى از مكه كه نماز در آنها مستحب است و آثار برجا مانده از پيامبر صلى الله عليه و آله» آورده است: ... از جمله مسجدى است در بالاى مكه نزديك ويرانه هاى ديوار كنار چاه «جبير بن مُطْعم بن عدىّ بن نوفل» كه آن را «بئر عليا» (چاه بالايى) مى نامند و گفته مى شود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در آن نماز گزارده است. آنگاه مى گويد: از برخى فقهاى اهل مكه شنيده ام كه گفته اند: مردم در سكونت خود در گذشته هاى دور، از اين چاه فراتر نمى رفتند و در اين سوى مسجد بودند و آن سوى مسجد خالى بوده است.

«عمر بن ابى ربيعه» يا ديگرى، در ابيات ذيل، از اين چاه ياد كرده است:

- نزلت بمكة في قبائل نوفل ونزلت خلف البئر أبعدَ منزل

- حذراً عليها من مقالة كاشح ذَرِبِ اللِّسان يقول ما لم يفعل

«در مكه بر قبايل نوفل پشت چاه در دورترين خانه وارد شدم.»

«در آنجا از سخنان آدم كينه توز و بد زبانى كه فقط حرف مى زند، بيم داشتم.»

از «ابويحيى بن ابى ميسره» شنيدم كه مى گفت: آخرين خانه ها در كنار ويرانه ها در حدود اين مكان بود و به گفته «عطاء» استدلال مى كند كه مى گفت: اگر حاجى از ويرانه ها در گذرد، هر چه مى خواهد مى تواند انجام دهد.

مسجد مزبور، همان مسجد معروف به «مسجد الرايه» و چاه مورد اشاره، نيز احتمالًا همان چاهى است كه در اين مسجد وجود دارد و نزد مردم مشهور است و از آن آب بر مى دارند و احتمال دارد همان چاهى باشد كه در نزديكى چاه «ابى مره» در نزديكى اين مسجد از سمت بالا، واقع است كه اكنون حدود دوازده سال است كه خشك شده و نسبت به چاه فعلى، از آن دورتر است و اولى نزديك تر است، (خدا عالم است).

امروزه خانه هاى بسيارى در بالاى مسجد و چاه مزبور از دو سوى وادى؛ يعنى

ص: 55

همان سمتى كه در جهت راست بالاى مكه معظمه قرار دارد، (1) متعلق به مردم وجود دارد.

و از كوه هاى پيرامون مكه بنا بر آنچه «ازرقى» ذكر كرده است، (2) دو كوه اخشب؛ يعنى كوه «ابوقبيس» و «جبل احمر» است؛ زيرا مى گويد: دو اخشب مكه يكى ابوقبيس؛ يعنى كوه مشرف بر «صفا» به طرف «سويدا» و «خندمه» است و پس از آن مطالبى درباره ابوقبيس مى گويد: ... و اخشب ديگر، كوهى است كه به آن «جبل احمر» مى گويند كه در جاهليت «اعرف» ناميده مى شد و آن كوهى است كه از پيش رو به قُعَيْقعان و خانه هاى عبداللَّه بن زبير مشرف است.

«ابن اثير» و «محبّ طبرى» درباره دو اخشب مكه، همان مطلبى را كه ازرقى گفته است آورده اند، ولى قاضى عياض در «المشارق» و ياقوت (حموى) در «مختصر معجم البلدان» (3) درباره «جبل احمر»، مطلب مغايرى گفته اند؛ «قاضى عياض» گفته است: دو اخشب، دو كوه هستند كه گاهى در شمار مكه و گاه در شمار مدينه مى آيند؛ يكى «ابوقبيس» است و ديگرى قعيقعان و گفته مى شود كوه ديگر «جبل احمر» است كه به آنجا مشرف است و هر دو را «جبجبان» (4) مى نامند و ابن وهب مى گويد: دو اخشب، دو كوهى است كه پايين عقبه منا، بالاى مسجد الحرام قرار دارند؟ اينكه گفته ... «و گاهى در شمار مدينه مى آيند» چه بسا در اصل- و به دليل آنچه كه به نقل از «ابن وهب» نقل كرده- بايد مى گفت: در شمار منا. (خداوند آگاه است).

ياقوت مى گويد: اخشب دو جاست؛ اخشب شرقى و اخشب غربى كه هر دو را دو اخشب (اخشبان) مى گويند. شرقى همان كوه «ابوقبيس» است و غربى كوه «قعيقعان». و گفته مى شود: آن دو، «ابوقبيس» و «جبل احمر» است كه بر آنجا مشرف است و در «معجم البلدان» توضيح داده شده اند. (5)

ص: 56

در وجه تسميه «ابوقُبَيس» (با قاف مضموم و باى مفتوح و ياى ساكن) اختلاف است؛ گفته مى شود اين اسم از نام مردى از قبيله اياد گرفته شده كه او را «ابوقبيس» مى ناميدند و نخستين كسى بوده كه در آن كوه، خانه ساخته و هنگامى كه ساخت خانه به پايان رسيد، آن كوه را «جبل ابوقبيس» نام نهادند. اين سخن را امام ازرقى با همين مضمون آورده است. همچنين در بيان وجه تسميه آن گويند «ركن» از آن برگرفته و اقتباس شده است. نزد مردم مكه، داستان نخست، مشهورتر است.

ازرقى جز اين دو مورد، چيزى در وجه تسميه كوه «ابوقبيس» نياورده است و گفته شده كه «ابوقبيس» از قبيله «مذحج» است.

نووى به نقل از ابن جوزى اين مطلب را نقل كرده؛ چرا كه در «تهذيب» گفته است:

ابن جوزى در علت نامگذارىِ ابوقبيس دو سخن مى آورد كه درست ترين آنها از اين قرار است: نخستين كسى كه در آنجا خانه ساخت، مردى از قبيله «مذحج» به نام ابوقبيس است كه وقتى بناى خود را در آنجا ساخت، آن كوه «ابوقبيس» ناميده شد. و سخن دوم را از آن رو كه ضعيف يا نادرست است، نمى آوريم.

گفتنى است سخنى كه نووى آن را نياورده، همان مطلبى است كه ازرقى بدان اشاره كرده؛ يعنى داستان اقتباس ركن از آن كوه؛ چرا كه «محبّ طبرى» در باب چهلم، تحت عنوان «آنچه در فضل و حريم مكه آمده و اينكه بهترين زمينِ خداست» چنين آورده است: «در وجه تسميه ابوقبيس اختلاف است. برخى مى گويند اولين كسى كه در آن اقدام به ساخت خانه كرد، مردى از قبيله مذحج به نام ابوقبيس بوده است و به همين دليل چنين نامى به خود گرفته است.

برخى نيز گويند به اين دليل كه ركن، از آن برگرفته شده. ليكن گفته نخست درست تر است؛ اين مطلب در «مثير العزم» آمده است». نام كامل اين كتاب «مثير العزم الساكن إلى أشرف الأماكن»، تأليف حافظ ابوالفرج بن جوزى است كه البته اين انتساب بنا بر قول مشهور است.

اينكه محبّ طبرى در «القرى» پس از نقل حديث در نخستين باب كتاب خود، گفته

ص: 57

است: «ابن جوزى» اين حديث را با ذكر سند در كتاب مثيرالعزم آورده است كه تأييدى بر اين مطلب است.

اگر مطلبى كه محب طبرى در وجه تسميه ابوقبيس بيان كرده، واقعاً در مثير العزم آمده باشد، آنچه را در بيان سخنان ناگفته «نووى» ياد كرديم، تأييد مى كند.

فاكهى در مورد مردى كه نخستين بار در كوه ابوقبيس خانه ساخت، هر دو قول را؛ يعنى اين كه: آيا از قبيله «اياد» است يا «مذحج»، ذكر كرده و او را قبيس مى نامد و اين با آنچه «ازرقى» آورده و ابوقبيس ناميده است، اختلاف دارد. شايد هم لفظ «ابو» در كتاب فاكهى افتاده باشد. (اللَّه اعلم).

نتيجه آن كه در نسب و نيز نام وى، دو قول وجود دارد. گفته مى شود كه وجه تسميه اين كوه به ابوقبيس غير از آن است كه آورده شده؛ چرا كه ابوالقاسم سهيلى در كتاب خود (1) مى نويسد: «ثور» و «ثبير» از كوه هاى مكه اند.

گفته اند كه ثبير مردى از قبيله هذيل بوده كه در آن كوه وفات يافته و به همين دليل، كوه را به اين نام مى خوانند، همچنان كه كوه ابوقبيس برگرفته از نام «قبيس بن شالح» مردى از قبيله جُرهُم است كه به سخن چينى و بدگويى ميان «عمرو بن مضاض» و دختر عموى او «مَيَّه» پرداخت. مَيَّه تصميم گرفت با پسر عموى خود صحبت نكند. از آنجا كه عمرو دختر عمويش را خيلى دوست داشت، قسم خورد كه قبيس را بكشد. او نيز به اين كوه گريخت و خبرى از وى نشد و در همان جا مُرد يا اين كه به جاى ديگرى رفت. به هر حال اين كوه، ابوقبيس ناميده شد.

سهيلى همچنين آورده است: (2) ابن هشام در يك خبر طولانى، در جاى ديگرى جز سيره «ابن اسحاق» از وى ياد كرده است. در وجه تسميه اين كوه مى گويند آتشى كه اينك در اختيار مردم است، از آنجا اقتباس شده؛ چرا كه دو كُنده بزرگ درخت از آسمان فرو افتادند و آتش گرفتند و حضرت آدم عليه السلام آتشى را كه در اختيار مردم است، از آنها اقتباس

ص: 58

كرد. مضمون اين مطلب را «محمد بن ابراهيم وراق» در كتاب «مباهج الفِكَر و مناهج العِبَر» ياد كرده است.

وراق مى گويد: به آن كوه «ابوقابوس» و «شيخ الجبال» مى گويند. من اين كتاب را كه وراق مطالب ذكر شده درباره ابوقبيس را در آن آورده است، نديده ام و تنها به نقل از او به خط يكى از دوستان خوانده ام.

ياقوت در «مختصر معجم البلدان» مى نويسد: (1) ابوقبيس، نام دو محل ومكان است:

يكى همين كوه و ديگرى برجى است در برابر «شَيْزَر». ما علاوه بر آنچه گفتيم، باز هم درباره ابوقبيس در باب بيست و يكم اين كتاب سخن خواهيم گفت.

«احمر» كه گفته شده يكى از دو اخشب مكه است و بنا بر روايت عبداللَّه بن عمروبن عاص، كه به نقل از ابوقلابه در تاريخ «ازرقى» (2) آمده است، حضرت ابراهيم خليل عليه السلام خانه كعبه را از اين كوه بنا نهاد.

ياقوت در معجم البلدان (3) احمر را نام سه محل دانسته و مى نويسد: احمر سه جايگاه است؛ نخست كوهى است مشرف بر «قُعَيْقعان» كه درزمان جاهليت «الأعرف» ناميده مى شد. دوم، برجى است در سواحل شام كه به «عثليث» مشهور بوده و سوم، ناحيه اى است در اندلس در طرف «سَرَ قُسْطَه» كه بدان برج احمر مى گويند.

«ياقوت حموى» در تعريف «قعيقعان» و محل هايى كه بدين نام خوانده شده، مى گويد: گويند كه قعيقعان يكى از دو «اخشب» مكه است. (4) نووى نيز همين مطلب را تأييد مى كند؛ زيرا پس از يادآورى جاى آن در «روضه» و بيان حروف و حركات آن، مى گويد: كوه معروف مكه در برابر كوه ابوقبيس است.

و از اين كه مى گويد: «به گفته ياقوت در تعريف قعيقعان كه مى گويد در برابر

ص: 59

ابوقبيس قرار دارد» (1) معلوم مى شود كه از «اخشب» هاى مكه است.

ابن اثير مى گويد: «اخشب» در لغت، هر كوه ستبر و سخت را گويند. و در «صحاح جوهرى» نيز به همين معنا آمده است. همچنين نام «قُعَيْقِعان» از آن رو چنين است كه سلاح هاى «مُضاض بن عمرو جُرْهُمى» و قوم او به هنگامى كه به جنگ قبيله «قطورا» درآمدند، به قعقعه (يعنى چكاچك و به هم خوردن شمشيرها) افتاد. (كه در باب بيست و پنجم همين كتاب، داستان آن را مى آوريم).

قول ديگر اين كه اين نامگذارى، به دليل چكاچك شمشيرهاى «تبّع» بوده كه به هنگام ورود به مكه براى ارج نهادن به حرمت خانه خدا انجام شده است، با آن كه قبلًا درباره آن نظر ديگرى داشت.

قعيقعان، نام پنج مكان است كه ياقوت در مختصر معجم البلدان خود (2) سه مكان را ذكر كرده است. علاوه بر آنها، به نقل از «عرام» مى گويد: «جايى است در دوازده ميلى مكه در راه «جرف» به سمت يمن كه روستايى داراى آب و كشت و نخل است و ديگرى كوهى است در «اهواز» كه ستون هاى مسجد بصره از سنگ هاى آن است».

دو محلى كه ياقوت آنها را كه ذكر نكرده، يكى محل معروفى است در اين سوى وادى مشهور در نزديكى «طائف» و ديگرى، دژى است در يمن ميان «ذمار» و «ارياب». (3) اين مطلب را يكى از دوستان مورد اعتماد، برايم بازگو كرده است.

كوه هايى كه پيرامون مكه و درون اين سلسله جبال قرار دارند، و نيز كوه هاى بيرون از مكه را، با وجود آنكه ازرقى نام آنها را ذكر كرده، جز افراد اندك نمى شناسند و از اين رو از اين موضوع مى گذريم.

در «مكه» بناهاى بسيارى هست كه از ميان همه آنها، تنها اماكن مقدس را ياد مى كنند. ما نيز جز اماكن مقدس و متبرك، مقدس و متبرك محلى را ياد نمى كنيم. بناهاى

ص: 60

مزبور به نام كسانى خوانده مى شوند كه مالك آن بوده اند و اين نام تنها براى همان زمان به كار مى رفته است و با فروش يا انتقال ملكيّت، نام آن جاها نيز تغيير مى كرده و به نام كسانى در مى آمده كه آنها را در اختيار گرفته اند و معمولًا نام هاى پيشين از ياد مى رفته است. هم چنان كه در معرفى عمارت هاى بزرگ مكه از زبان ازرقى پيش آمده است و اكنون تنها شمار بسيار كمى از آنها به همان نامى كه ازرقى آورده، شناخته مى شوند كه بدان خواهيم پرداخت.

در مورد مكه، از محلى به نام «مُعلّاة» منطقه بالاى مكّه نام برده مى شود كه پس از بيان محدوده آن، به بيان حدّ «مسفله» (منطقه پايين مكّه) مى پردازيم:

ازرقى در تاريخ خود (1) از منطقه بالاى مكه، موسوم به «معلاة» و آنچه در امتداد آن قرار دارد، چنين ياد كرده است: حدّ معلاة از سمت راست مكه، فراتر از خانه ارقم بن ابى ارقم و كوچه اى است كه كنارِ كوه صفاست و از آن، به سمت وادى به كوه ابوقبيس بالا مى روند و همه اينها و روبه روى كعبه و مقام ابراهيم و زمزم و قسمت بالاى مسجد، از بخش بالاى مكه، معلاة شمرده مى شود.

حدّ معلاة از سمت چپ، از ابتداى كوچه بقر، كنارِ آسياب و خانه «عبدالصمدبن على لبّان» روبه روى خانه يزيد بن منصورِ حِميَرى، (دايىِ مهدى) كه به آن «دارالعروس» مى گويند، آغاز مى شود و تاكوه قعيقعان و خانه جعفربن محمد و دارالعجله و مسيل قعيقعان و بازارچه ادامه مى يابد و تا قسمت بالاى قعيقعان همه در شمار معلاة است.

مسفله (منطقه پايين مكّه) از سوى راست، از كنار صفا تا بخش اجيادين به پايين، همه را شامل مى شود. سمت چپِ مسفله، از كوچه «بقر» به پايين تا خانه «عمروبن عاص» و خانه ابن عبدالرزاق جمحى و خانه زبيده، همگى از مسفله به شمار مى رود.

از ميان خانه هايى كه ازرقى نام برده، جز خانه ارقم و خانه عجله هيچ يك مشهور نيستند؛ چه بسا منظور از خانه عمرو، همان محل معروف به «خزانه قريش» باشد؛ زيرا بنا

ص: 61

به گفته ازرقى، اين خانه در نزديكى همان درِ مسجدالحرام است كه به آن «باب عمروبن عاص» گفته مى شود و به «باب السدّه» معروف است. در زمان ما افراد زيادى از خاندان عمروبن عاص آن را فروخته اند و بيشتر آنها در جايى مشهور به «وهْط» در طائف اقامت دارند و پس از ايشان نيز به «بركوت مكين» (1) تعلّق گرفت. وى بناى باشكوهى در آن ساخت و پيرامون آن را از هر سو، ديوار بلندى كشيد. او اين كار را در سال 812 آغاز كرد.

چه بسا كوچه «بقر»، كه در حدود معلاة و مسفله از آن نامبرده شد، همان كوچه اى باشد كه از آنجابه سوى جايگاه معروف به «معبدجنيد» بالا مى روند.

به گمان من وسعت دارالعجله نسبت به آنچه در زمان ابن زبير بوده، كاهش يافته است؛ زيرا از آن در محدوده مسفله و معلاة به عنوان مناطق مرزى ياد شده و تنها در صورتى مى تواند چنين باشد كه محل معروف به «خانه ابوسعيد» جزو آن بوده باشد.

در حال حاضر اغلب خانه هايى كه «ازرقى» بعنوان حدّ و حدود مسفله و معلّاة از آنها ياد كرده، از ميان رفته اند و عمارت هاى بزرگى كه به نام صاحبانش معرفى كرده، هيچ گاه در ياد نخواهد ماند و اين تأييدى بر نظر ماست كه گفته بوديم معرفى اين بناها به نام صاحبان آن، جز براى همان زمان، به كار نمى آيد.

در روزگار ما محدوده محل سكونت در مسفله از سمت كوه صفا تا نشان راهى است كه پاى يكى از مناره هاى مسجدالحرام معروف به مناره «باب على» قرار دارد. پيش از آن محدوده ساكنين تا «مطهره ناصريه» در «مسعى» مى رسيد و از سمت دارالعجله به

ص: 62

ساختمان معروف به «خانه ابوسعيد» كه ديوار به ديوار «دارالعجله» است، محدود مى شد.

فاكهى در كتاب خود مطلبى آورده است كه نشان از برترى «معلاة» بر «مسفله» دارد.

وى مى گويد: زبير بن بكار به نقل از حمزة بن عتبه لهبى آورده است: از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله شنيدم كه وقتى حدّ و حدود مشاعرالحرام را در معلاة و مسفله و رمى جمره و صفا و مروه و سعى و ركن و مقام و حِجر تعيين مى كرد، هنگامى كه به پايين مكه رسيد، به سمت چپ و راست نگريست و فرمود: خداوند تبارك و تعالى را در مناسك حج به اينجاها، كارى نيست. درستى اين حديث عجيب را كه نقل كرديم، تنها خداوند مى داند.

نخستين خانه اى كه در مكه ساخته شد و درِ آن، در جهت مسجدالحرام قرار داده شد، «دارالندوه» بود كه قصى بن كلاب به هنگامى كه حكومت مكه را يافت، آن را ساخت تا محل گردهمايى خود با خويشان باشد؛ پس از آن، قريش نيز به او و شيوه اش اقتدا كرد و آنجا را محل اجتماع و مشورت قرار داد. بارها همه اين خانه (دارالندوه) در محدوده مسجد الحرام در آمد.

زبيربن بكار به نقل از ابوسفيان بن ابى وداعه سهمى، نقل كرده كه سعيدبن عمرو بن هصيص سهمى، اولين كسى است كه در مكه خانه ساخت و براى ابوسفيان شعرى سرود كه دلالت بر اين امر دارد:

فأوّل من بوّأ بمكّة بيته و سور فيها ساكناً بأثاف (1)

«او نخستين كسى است كه در مكه منزل گزيد و با سنگپاره اطراف آن را ديوار كشيد.»

ولى از قرار گرفتن درِ اين خانه در سمت نمازگاه كعبه، سخنى نگفته است.

وقتى كسى خانه اى در مكه مى سازد، شايسته است كه بلندتر از كعبه نباشد؛ چرا كه برخى صحابه در چنين حالتى، فرمان به ويرانى خانه مى دادند و اين مطلب در تاريخ

ص: 63

ازرقى (1) ذكر شده است. او در مطلبى با عنوان «نام هاى كعبه و وجه تسميه آن و اين كه نبايد بنايى مشرف بر آن ساخته شود»، مى گويد: جدّم از عيينه به نقل از ابن نبيه حجبى از شيبة بن عثمان نقل كرده كه او بالا مى رفت و اگر خانه اى را بالاتر از كعبه مى ديد، دستور مى داد خرابش كنند؛ سپس مى افزايد: جدّم مى گفت: هنگامى كه عباس بن محمدبن على بن عبداللَّه بن عباس خانه خود را در مكه در محله «صيارفه» برابر مسجدالحرام مى ساخت، به متصدى بنا دستور داد كه آن قدر ساختمان را بالا نبرد كه بر كعبه مشرف شود و به احترام خانه كعبه، بالاترين نقطه آن را پايين تر از كعبه قرار دهند.

جدم (2) گفت: همه خانه هاى متعلق به سلطان يا ديگران در مكه و در اطراف مسجدالحرام نماند كه مشرف بر كعبه بود، خراب شد و اوضاع تا به امروز چنين بوده است.

در مكه، چشمه روانى وجود دارد كه از بالا تا پايين شهر جريان دارد. وقتى آب آن زياد باشد، بر بركه معروف به نام «بركه ماجن» مى ريزد و هرگاه كم باشد به «سوق الليل» مى رسد؛ اين چشمه را مردم به نام «عين بازان» مى شناسند. (3) در مكه چاه هاى بسيار وجود دارد كه بيشتر آنها همگانى است و نيز سقاخانه و بركه هاى زيادى وجود دارد كه با توضيح بيشترى از آنها ياد خواهيم كرد.

در مكه، دو گرمابه هست كه يكى متعلق به «ابوالعباس احمدبن ابراهيم بن مطرف مُرّى» است و در «اجياد» بوده و او آن را وقف اردوگاه لشكريان خود در مروه كرده بود.

گرمابه ديگر نمى دانم به چه كسى منسوب است، شايد همان باشد كه جواد، وزير حاكم موصل ساخته است.

به گفته فاكهى، در مكه شانزده گرمابه وجود داشت كه او جاى هريك را مشخص كرده، ولى در حال حاضر هيچ كدام قابل شناسايى نيستند.

ص: 64

فاكهى يادآور شده كه در اجياد سه گرمابه و در شعب ابن عامر دو گرمابه وجود دارد. شعب ابن عامر همان شعب عامر معروف در بالاى مكه است.

فاكهى پس از بر شمردن اين گرمابه ها، از گرمابه ديگرى ياد كرده، مى گويد: گفته مى شود كه اين يك در صفا است و بدين ترتيب در صورت درستىِ اين سخن، تعداد گرمابه هاى مكه به هفده مى رسد.

مكه داراى دهستان هاى بسيارى است كه تا به امروز هم شهرت دارند؛ از جمله وادى طائف، شامل روستاهاى بسيار است- كه بدانها خواهيم پرداخت- و وادى «لِيَّه» كه روستاهاى زيادى دارد و وادى «مَرّ» كه به آن «مَرّ ظهران» گويند و جايى است كه «بنى جابر» از آنجا گِل سفيد براى مكه مى آوردند و وادى نخله كه اين سه وادى، مشتمل بر روستاهاى بسيارى است كه داراى نخل ها ودرخت ها وچشمه هاى روانند و ويرانى هاى برجا مانده در آنها، نشان مى دهد كه روزگارى آباد بوده اند. من ندانستم كه نخستين بار چه كسى اين مناطق را آباد كرده است. كهن ترين روستاى وادى «مرّ» كه از آن نام برده شده «سروَعه» (1) است كه فاكهى در سخن از فضايل جد خود از آن نام برده است.

در قباله نامه اى كه متعلق به سال پانصد و هفتاد يا هشتاد بوده- ترديد از من است- ذكرى از منطقه «حسان» ديدم.

سهيلى در مورد وجه تسميه «مرّ» نظر مختلفى دارد. او مى گويد: از آن جهت «مرّ» ناميده شده كه در اين وادى رگه اى شبيه به ميم و راء؛ «مر» وجود داردكه متفاوت از رنگ زمين است و از بسيارى نقل شده كه اين نامگذارى به خاطر وجود درختى به نام «مرار» در آن است.

حازمى ازكندى نقل كرده كه «مرّ» نام يك ده و ظهران نيز نام درّه اى است.

ص: 65

به گفته بكرى فاصله «مَرّ» تا مكه، شانزده ميل (1) است كه البته چنانكه «ابن وضّاح» حكايت كرده، هجده و نيز بيست و يك ميل هم گفته اند.

قسمتى از درّه نخله را نخله شاميه و قسمتى ديگر از آن را نخله يمانيه (2) مى گويند. در وادى نخله شاميه روستاهاى «بردان» و «تنضب» و «بشراك» و بلندى بنى عمير و دنباله هاى آن قرار دارد.

و در «نخله يمانيه» مى توان از «سُوله» (3) و «زيمه» (4) نام برد.

به «نخله»، «بستان ابن عامر» مى گويند. اين نكته را «ابن سيدالناس» در كتاب سيره خود (5) به هنگام ذكر سَريّه عبداللَّه بن جحش در نخله، بيان كرده است. به «نخله» «بستان بنى عامر» هم مى گويند كه در كتاب هاى حنفى ها چنين آمده و ممكن است نادرست باشد.

از تنگه نخله تا مكه يك شب راه است. «ابن خرداذبه» در كتاب خود المسالك والممالك در مورد آبادى هاى مكه از جاهايى نام برده كه ديگران ياد كرده اند و ما نيز آنها را نقل مى كنيم. او مى گويد: آبادى هاى مكه عبارتند از: «نجد» و «طائف» و «نجران».

شاعر گويد:

و كعبةُ نَجْرانَ حَتْمٌ عليك حتى تُناخي بأبوابها

«برتو بايسته است كه بر آستان كعبه نجران رحل اقامت افكنى»

ص: 66

و نيز آبادى «قرن المنازل» كه شاعر درباره آن مى گويد:

ألم تسألِ الربع أنْ ينطقا بِقَرْن المنازلِ إنْ أخْلَقا

«آيا از ربع نخواستى كه سخن بگويد، آن گاه كه به در قرن المنازل درآمدند؟»

و غيل (1) و عكاظ (2) و «ليَّه» (3) و ترَبَه (4) و بيشه (5) و تَباله (6) و هجيره (7) و لنيه (8) و جرش (9) و سراه (10) و آبادى هاى آن در تهامه شامل «مَلَكان» (11) و «عشم» (12) و «يسر» (13) و «عكّ» (14) است.

ص: 67

برخى از اين آبادى هايى كه ابن خرداذبه ذكر كرده، شناخته نشده است و بعيد نيست كه نوشته او دستخوش تحريف شده باشد. گروهى از فقهاى شافعى يادآور شده اند كه طائف و «وجّ» و آنچه بدانها اضافه مى شود، منسوب به مكه اند و از توابع آن به شمار مى روند؛ اين نكته را نووى در الروضه نقل كرده و سخن خود را در بخش «عقد الجزية و الهدنه» چنين آورده است:

امام الحرمين ابوالمعالى الجوينى مى گويد: اصحاب گفته اند كه طائف و «وجّ»؛ يعنى وادى طائف و آنچه بدان اضافه شده، منسوب به مكه اند و از توابع آن به شمار مى روند و «خيبر» (1) از آبادى هاى مدينه محسوب مى گردد. «نجران» نيز جزو حجاز نيست، هر چند گفته شده كه از آبادى هاى مكه است.

از جمله كسانى كه مى گويند «نجران» در شمار حجاز نيست، جواهرى است كه در صحاح خويش گويد: نجران، شهرى در يمن است.

و در تهذيب شيخ ابواسحاق شيرازى چنين آمده است: امّا نجران بنا به گفته نووى، ميان مكه و يمن به فاصله هفت منزل از مكه واقع است و به مسيحيان تعلق داشته است.

نووى در اين باره كه ابن خرداذبه، نجران را از آبادى هاى مكه دانسته است، ترديد كرده و مى گويد: امام حافظ ابوبكر حازمى در بخش «المؤتلف والمختلف في الأماكن» از كتابش، نجران را از آبادى هاى مكه از سمت يمن دانسته است و در اين گفته او، بى دقتى وجود دارد. (2) بى دقتىِ سخن حازمى در مورد سخن ابن خرداذبه نيز به اقتضاى گفته نووى صدق مى كند. ممكن است گفته شود: در سخن حازمى، تساهل و بى دقتى وجود ندارد؛ زيرا گفته آنان مبنى بر اينكه «نجران» از آبادى هاى مكه از سمت يمن است، الزاماً بدان معنا نيست كه نجران از حجاز باشد؛ چرا كه آبادى هاى مكه مى تواند در حجاز و يمن باشد و

ص: 68

علت الحاق نجران و پيرامون آن به آبادى هاى مكه، آن است كه فرماندارى مكه در گذشته، تا بدانجا ادامه پيدا مى كرد و مانعى هم ندارد؛ زيرا مأمون عباسى، «داودبن عيسى بن موسى بن محمدبن على بن عبداللَّه بن عباس عباسى» را در مكه و مدينه به كارگزارى گمارد و بلاد «عكّ» را به اين مناطق افزود. چه بسا همين امر در مورد كارگزاران عباسىِ مكه هم صورت گرفته باشد و بدين ترتيب آنچه به نقل از ابن خرداذبه در مورد آبادى هاى مكه آمده است نيز تأييد مى شود.

نووى بر اين گمان بود كه دورى نجران از مكه و وجود آن در يمن، آن را از تابعيت مكه خارج مى سازد، حال آن كه چنين نيست؛ زيرا صِرفِ نزديكى به مكه هم دليل آن نمى شود كه- همچون «خُلَيص» كه از «نجران» به مكه نزديك تر است- از توابع مكه به شمار آيد؛ چرا كه خليص (1) با اينكه دو روز تا مكه فاصله دارد، از توابع مكه به شمار نمى رود و آن چنان كه در سخن فاكهى خواهيم آورد، مرز توابع مكه از آن سوى، «جنابذبن صيفى» ميان «عسفان» و «مَرّ ظهران» است كه اين مكان؛ يعنى «جنابذبن صيفى» امروزه شناخته شده نيست.

علت آن كه عده اى، برخى مناطق را با وجود فاصله بسيار از مكه، جزء توابع آن برشمرده اند، ظاهراً اين بوده كه ولايت كارگزار مكه در گذشته، شامل آنجا بوده است و بدين ترتيب آنچه را فاكهى و ابن خرداذبه و ديگران در مورد توابع مكه گفته اند، پذيرفته مى شود، هر چند در مورد مناطقى چون «نجران» و «عكّ» و ... باشد كه بسيار از آن دور بوده و در كناره هاى حجاز و بلاد يمن واقعند.

فاكهى مطالبى را تحت عنوان «توابع و مرزهاى مكه و تعيين آن» آورده است كه آن را نقل مى كنيم: «توابع و آبادى هاى مكه بسيار است و نام هايى دارند كه براى رعايت اختصار كتاب، از ذكر آنها خوددارى مى نماييم، ولى حدّ نهايى مرزهاى آن را ياد مى كنيم: آخرين محلى كه در سمت جاده مدينه جزء توابع مكه به شمار مى آيد؛

ص: 69

«جنابذبن صيفى» نام دارد كه ميان «عسفان» و «مرّ» واقع است و يك روز و اندى تا مكه فاصله دارد. آخرين محل در سمت جاده عراق، «غمر» است كه نزديك به «ذات عرق» است و به فاصله يك روز و اندى قرار دارد و آخرين تابع مكه در جاده يمن و جاده امروزى تهامه، محلى است به نام «ضنكان» (1) كه ده روز راه تا مكه فاصله دارد. آخرين منطقه تابع مكه در گذشته، بلاد «عكّ» داخل «يمن» و نزديك به «عدن» بوده و آخرين منطقه تابع مكه پس از يمن در جاده نخل و جاده صنعاء، منطقه اى است كه نجران نام دارد و آخرين آبادى هاى آن به شمار مى رود و مدت بيست روز از مكه فاصله دارد».

گفته فاكهى مبنى بر اين كه فاصله نجران تا مكه بيست روز است، با آنچه پيش از اين به نقل از نووى- مبنى بر هفت منزل بودن فاصله نجران تا مكه- نقل كرديم، منافات دارد؛ زيرا هفت منزل، بيست روز راه نيست.

سخن فاكهى اين گمان را مطرح مى كند كه نجران نسبت به مكه از بلاد «عكّ» دورتر است، در حالى كه فاكهى چنين مطلبى را نياورده است؛ اين كه وى مى گويد بلاد «عكّ» آخرين منطقه تابع مكه در داخل يمن و نزديك به عدن بوده است، بدان معناست كه بلاد «عكّ» نزديك به يمن باشد، ولى نجران اين ويژگى را ندارد.

اينكه فاكهى مى گويد «نجران دورترين آبادى مكه است»، مقصودش بعد از بلاد «عكّ» است؛ زيرا «عك» دورترين منطقه تابع مكه بود و بعدها، نجران دورترين شده و فاكهى نيز با توجه به اين نكته گفته است: «نجران» دورترين آبادى مكه است. بدين ترتيب روشن مى شود كه تناقضى در سخن فاكهى نيست و تمامى آنچه را كه فاكهى و ابن خرداذبه در شمار آبادى هاى مكه بر شمرده اند، امروزه از توابع مكه نيست؛ زيرا بسيارى از آنها در محدوده امارت مكه واقع نيستند. در حال حاضر دورترين محل نسبت به مكه كه كارگزار مكه در آن صاحب قدرت است، «حَسَبه» است كه آبادى در

ص: 70

جانب يمن بر جاده «تهامه» (1) واقع است و تا «قنونا» (2) دو روز و تا «حلي» نيز دو روز فاصله دارد.

سخن فاكهى به اين معناست كه امير مكه از مزارع آنجا، ساليانه يكصد عِدل مكى عايدى دارد و از آبادى ديگرى به نام «دوقه»- به فاصله يك روز راه از «حسبه»- نيز همين ميزان عايدى دارد و از دو وادى، دويست عِدْل و از «ليث» (3) نيز همين مقدار عايدى سالانه دارد. امير مكه نيز به همه اين جاى ها، كسانى را براى جمع آورى اين منافع گسيل مى دارد.

پس، از اين محل ها، مناطقى كه از همه دورتر است و امير در آنجا بيش از جاهاى ديگر داراى قدرت و نفوذ است، وادى «طائف» و وادى «ليه» است كه نفوذ و نيز درآمد امير از آن مناطق، نسبت به ديگر محل ها افزون تر است و در آنجا نمايندگانى دارد.

وادى «طائف» و وادى «ليه» در حوزه قاضى مكه واقعند و قاضى مكه در آنجا، نمايندگانى دارد. دورترين جاها نسبت به مكه در جهت مدينه- كه امير مكه در آن نفوذ دارد- وادى «هَدَّه» (هدة بنى جابر) است كه در يك منزلى «مَرّ ظَهران» واقع است.

كارگزاران مكه در حال حاضر آنچه را در فاصله «جدّه» و «رابغ» (4) در دريا وجود داشته باشد، از آن خود مى دانند و بر آنند كه در محدوده نفوذشان قرار دارد. «جُدّه» در حال حاضر و پيش از اين، از توابع مكه بوده و در دو منزلى آن واقع است كه درباره اش سخن خواهيم گفت.

ص: 71

محلى كه در اين كتاب بايد از آن ياد شود، «حجاز» است كه بارها نام آن تكرار شده و شامل مكه و مدينه و يمامه و آبادى هاى آنهاست.

امام شافعى در كتاب «الأمّ» از «حجاز»؛ بنا بر نقل قول «بندنيجى»، همين برداشت را از «حجاز» دارد.

در وابستگى يمن به حجاز، دو سخن وجود دارد: برخى گويند «تبوك» و «فلسطين» جزو «حجاز» است و مرزهاى حجاز از ميان كوه هاى «طى» به سوى جاده عراق مى گذرد و از اين جهت، آن را حجاز ناميده اند؛ زيرا به عنوان حاجزى ميان «تهامه» و «نجد» است.

اين مطلب را ابن كلبى و اصمعى و ديگران گفته اند.

«يمامه» مورد اشاره به فاصله دو منزلى يمن از سمت طائف و به فاصله دو منزلى يمن از سمت طائف و به فاصله چهار منزلى از مكه است. نووى در «تهذيب الأسماء واللغات» (1) بر اين باور است و بنابراين، طبق نظر او، ناحيه معروف به «بجيله» در شمار حجاز نيست؛ زيرا از طائف نسبت به هر جاى ديگر در فاصله طائف تا يمامه دورتر است.

منطقه بجيله و يمامه، در يك سمت؛ يعنى در سمت نجدِ يمن قرار دارند، ولى منطقه بجيله بيش از يمامه، به يمن نزديك است و در نتيجه، نمى توان منطقه بجيله را در شمار حجاز آورد.

مردم مكه تا به امروز نيز حجاز را جز بر طائف و پيرامون آن، اطلاق نمى كنند و منطقه بجيله را به نامِ حجاز نمى خوانند، علت آن است كه بجيله در سرزمين يمن قرار دارد.

آبادى هاى ياد شده در محدوده حجاز، همان آبادى هاى مكه و مدينه و يمامه اند.

مخاليف نيز آبادى ها و روستاهاى نزديك به هم هستند و به فتح ميم و خاء، جمع مِخالف است. به گفته نووى (2) مكه جزو تهامه است.

ص: 72

ص: 73

و بنا به روايتى كه در صحيح بخارى آمده، كارگزارِ عُمَر، براى وى خانه اى خريد تا آن را زندان قرار دهد؛ زيرا در كتاب خود، بابى را: «باب كاروان سراها و زندان هاى واقع در مسجدالحرام» ناميده است. «نافع بن عبد الحارث» نيز خانه اى از صفوان بن اميه براى ساخت زندان، خريدارى كرد، به اين شرط كه عُمَر راضى باشد و (به روايت اصيلى و ابوذر) او راضى شد و قابسى روايت كرده كه اين معامله مشروط به رضايت عُمَر بود، كه اگر راضى باشد، فروش درست است و اگر راضى نباشد، بايد مبلغ چهارصد درهم- و در روايت ابوذر چهار دينار- به صفوان پرداخت شود.

اين روايت را به نقل از بزرگان، از تاريخ ازرقى آوردم، زيرا با آنچه در صحيح بخارى آمده، تفاوت دارد، چرا كه ازرقى مى گويد:

جدّم نقل كرده است كه ابن عيينه به نقل از عمرو بن دينار از عبدالرحمان بن فروخ نقل كرده كه نافع بن عبدالحارث از صفوان بن اميّه زندان را، كه پيش از آن، خانه «ام وائل» بود، براى عمربن خطّاب به مبلغ چهار هزار درهم خريدارى كرد، به اين شرط كه اگر عمر راضى بود، معامله براى او باشد و اگر راضى نبود، چهار صد (درهم) به صفوان پرداخت شود. (1) نافع بن عبدالحارث، همان (خزائى) كارگزار عمربن خطاب بر مكه و بنا به گفته «ابن عبدالبرّ» (2) يكى از بزرگان و فضلاى صحابه است و شكى ندارد كه آنچه را انجام داده، مورد رضايت عمر واقع مى شود و اجازه او را در پى دارد. از طرفى، چنانچه عمر و ديگران يقين داشتند كه پيامبر صلى الله عليه و آله معتقد به تسليم شدن اهل مكه در برابر مسلمانان بود، هرگز چنين كارى نمى كردند و جداً بعيد است كه پيامبر صلى الله عليه و آله چنين كرده باشد و از ايشان و ديگر علماى صحابه، پنهان مانده باشد و اگر آن حضرت عملكرد يكى از ايشان را مذمت مى كرد، مطمئناً ديگران با خبر مى شدند و اگر به خلاف بودن روش علما يقين داشتند، هرگز در مذمت ايشان لب فرو نمى بستند.

ص: 74

از طرفى، در مورد حديث عبداللَّه بن عمرو بن عاص كه مى گويد: «هركس از (عايدى) اجاره خانه هاى مكه بخورد، آتش در دهان خود گذاشته است»، بايد گفت در سلسله اسناد اين حديث به پيامبر صلى الله عليه و آله و نيز وقف آن بر عبداللَّه اختلاف است.

صحيح آن است كه بنا بر نقل «دار قطنى» (1)، موقوف بر وى بوده است و در اين صورت، حديث ياد شده دليلى بر تحريم اجاره خانه هاى مكه نيست و بر فرض كه سلسله اسناد حديث درست باشد، دليل آن نه عدم مالكيت، بلكه جنبه اكتسابى آن است؛ همچنان كه آن حضرت صلى الله عليه و آله، از كسب درآمد از راه حجامت نيز نهى كرده است. اجاره خانه هاى مكه از اين جهت كار زشتى شمرده شده، كه مستلزم ناهمدلى با حجاج نيازمند مسكن است.

سهيلى- بنا به آنچه بيان خواهد شد- از وجوب سكونت حجاج در مكه، سخن گفته است.

در مورد حديث علقمة بن نضله كنانى يا كندى نيز كه مى گويد: «رسول خدا صلى الله عليه و آله و ابوبكر و عمر در حالى وفات يافتند كه هيچ باغى از باغ هاى مكه را به ملكيّت درنياوردند»، بايد گفت: «ابن ماجه» چنين آورده است (2) و عين حديث به نقل ازرقى چنين است: خانه ها و منزل ها در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و ابوبكر و عمر و عثمان، اجاره يا خريد و فروش نمى شد و جملگى را بى صاحب مى خواندند؛ هر كس نياز داشت منزل مى كرد و هر كس نياز نداشت به ديگران وامى گذاشت! (3) اين حديث نيز دلالتى بر نهى پيامبر صلى الله عليه و آله و ابوبكر و عمر و عثمان از خريد و فروش و اجاره خانه هاى مكه ندارد، بلكه دلالت بر آن دارد كه در زمان ايشان، چنين اتفاقى صورت نگرفته است.

لازمه اتفاق نيفتادن در آن زمان، منع اين كار نيست؛ چرا كه ممكن است انسان

ص: 75

كارى را كه حق انجام آن را دارد، مدت ها انجام ندهد، هر چند حديث علقمه مبنى بر اين كه در زمان ايشان، خانه هاى مكه مورد خريد و فروش و اجاره قرار نگرفته است و با خريد خانه هاى مكه از سوى عمر و عثمان، سازگار نيست. حال آن كه اين امر در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله اتفاق افتاده است، به اين دليل كه فاكهى در كتاب خود (اخبار مكه) چنين آورده است: حسين بن حسن به ما گفته است كه طى نوشته اى به عبدالرحمان بن مهدى، از وى درباره خريد و فروش و اجاره خانه هاى مكه پرسيدم، در پاسخ گفت كه تو در نوشته ات در مورد خريد و فروش و اجاره هاى خانه هاى مكه از من پرسيده اى، درباره خريد و فروش بايد بگويم كه مردم در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله اين كار را انجام مى دادند.

حسين بن حسن، همان «مروزى» همدم «ابن مبارك» است كه ابوحاتم درباره اش مى گويد: راستگو است (1) و ترمذى و نسائى از وى روايت كرده اند و اگر حديث او با حديث علقمه تعارض داشته باشد، حديث وى بر حديث علقمه مقدّم است؛ زيرا حديث علقمه به مفهوم شهادتى بر نفى آن است و در چنين حالتى، اثبات كننده، بايد مقدم باشد و لازم مى آيد كه حديث علقمه را حمل بر اين كنيم كه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و ابوبكر و عمر و عثمان، مردم معمولًا و به دليل عدم نياز و براى رفاه حال نيازمندان و ميهمانان، اقدام به خريد و فروش و اجاره خانه هاى خويش در مكه نمى كردند و از آنجا كه خلاف اين امر، نادر بوده و علقمه، شاهد چنين كارى نبوده، در حديث خود آن را نفى كرده است.

علقمه جزء اصحاب نبوده، هر چند ابن عبدالبرّ در كتاب خود الإستيعاب، او را در شمار صحابه آورده است. «ابن حبّان» نيز او را در شمار اتباع تابعين قلمداد كرده و «ابن منده» يادآور شده كه او تابعى است.

خريد خانه هاى مكه از سوى عمر و ديگران، دليلى روشن بر آن است كه مكه، در مالكيت مردم آن بوده است كه اين حالت بنا به يكى از دو قول قائلانِ به فتحِ مكه با توسل به قدرت نظامى (عنوه) و يا به خاطر منت پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردم آن بوده و يا به اين دليل بوده

ص: 76

كه با صلح فتح شده است كه وجه اول، صحيح تر است؛ زيرا فتحِ صلح آميز مكّه، با ظاهر احاديثى كه درباره فتح مكه وارد شده است، مغايرت دارد و نيز با گفته اكثريت مورّخان، مبنى بر فتح مكه از راه جنگ در تعارض است.

سهيلى (1)نيز اين نظر را كه پيامبر صلى الله عليه و آله با وجود ورود به مكه با قدرت نظامى، بر مردم آن منت گذارد، صحيح تر دانسته است.

ابن حاج و ابن عطيه، دو امام مفسّر مالكى به نقل از امام مالك برآنند كه مكه به مالكيت مردم آن در آمده و دلايلى نيز ذكر كرده اند. ابن حاج گفته است كه گروهى از علما، فروش باغ هاى مكه و اجاره خانه هاى آن را مباح دانسته اند، از جمله اين گروه، طاوس و عمروبن دينارند و اين نظرِ مالك و شافعى است. وى در ادامه مى گويد: دليل درستىِ نظر مالك وكسانى كه با وى هم رأى و هم عقيده اند، چند مطلب است. وى پس از برشمردن برخى از اين ادلّه، مى گويد: و نيز از جمله دلايل اين فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع است كه فرمود: «آيا عقيل براى ما خانه اى به جاى گذارده است؟» كه دليل بر مالكيت خانه از سوى صاحب آن است و اين كه عمربن خطاب زندان را به چهار هزار درهم خريدارى كرد و اينكه خانه هاى اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله تا به امروز در اختيار فرزندان ايشان است؛ از جمله اينان، ابوبكر و زبيربن عوام و حكيم بن حِزام و عمروبن عاص و ديگران است كه برخى فروخته و برخى نيز بخشيده شده است كه تنها در مورد ملك خود مى توانستند اين كار را بكنند و البته آنها از هركسِ ديگر، به نظرِ خدا و رسول صلى الله عليه و آله داناترند.

ابن عطيه نيز در تفسير آيه إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ (2)

مى گويد: خداوند مردمان را در مسجدالحرام يكسان دانسته، ولى در مكه متفاوتند. عُمَر و ابن عباس و مجاهد و سفيان ثورى و گروهى ديگر، بر آنند كه در مورد خانه هاى مكه، وضع چنين است و وارد شونده

ص: 77

به مكه مى تواند هر جا كه خواست روى آورد و صاحب خانه- بخواهد يا نخواهد- وظيفه دارد او را منزل دهد. در صدر اسلام نيز وضع بر همين منوال بود.

آن گاه مى گويد: گروهى ديگر از جمله مالك برآنند كه خانه ها، همچون مسجد نيستند و صاحبان آنها مى توانند در آن تصرّف كنند و اين كارى است كه امروزه انجام مى شود. سپس با بيان اختلاف نظرى كه در مورد فتح مكه وجود دارد و اين كه به جنگ (عنوه) يا به صلح بوده است، مى گويد: كسانى كه به صلح آميز بودن فتح مكه معتقدند، برابرى همگان در خانه ها را بعيد مى دانند و آنهايى كه فتح مكه را به قدرت نظامى دانسته اند، مى توانند قائل به برابرى همگان در خانه هاى آن و عدم قطعيت ملكيت آنها براى كسى باشند و خانه هاى مكه را منزلگاه هر ساكنى بدانند.

وى همچنين مى گويد: ظاهر گفته آن حضرت- عليه الصلاة والسلام- كه فرمود:

«آيا عقيل براى ما خانه اى به جاى گذارده است؟» مستلزم برابرى همگان در آن است، هر چند به مالكيت در آمده بود و واردشدگان حق استفاده از آن را نداشتند. آن گاه مى گويد:

از جمله دلايل بر اين كه خانه هاى مكه ملك مردم آن است، اين است كه خليفه عمر، جاى زندان را از صفوان بن اميه، به چهار هزار درهم خريدارى كرد.

با اين حال برابرى همگانى در خانه هاى مكه مى تواند (تنها) در موسم حج درست باشد و در اين صورت، اين مسأله ارتباطى به چگونگى فتح مكه نخواهد داشت.

سهيلى كه خود از علما و پيشوايان معتبر مالكى است، بر آن است كه مكه در مالكيت مردمِ آن است. در اينجا عين سخن او را نقل مى كنيم:

«فصل: در اينجا بخشى از احكام سرزمين مكه را يادآور مى شويم كه درباره آنها، اختلاف نظريه وجود دارد: آيا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به زور يا به صلح آنجا را فتح كرد؟ كه بتوان بر اساس آن حكم داد كه زمين آن را مى توان به مالكيت در آورد يا خير؟ چرا كه خليفه عمربن خطاب به هنگام آمدن حجّاج، دستور مى داد درِ

ص: 78

خانه هاى مكه برداشته شود و عمربن عبدالعزيز (1) به كارگزار خود در مكه نوشت كه مردم مكه را از اجاره دادن خانه هاى خود به هنگام آمدن حجاج، باز دارد؛ زيرا اين كار براى ايشان حلال نيست و مالك مى گويد: اگر مردم خيمه هاى خود را در خانه هاى مكه به پا مى كردند، كسى ايشان را نهى نمى كرد؛ و روايت شده كه خانه هاى مكه را بى صاحب مى خوانند و اينها همه برخاسته از دو اصل بود: يكى اين سخن خداوند- تبارك و تعالى- كه:

وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ

ابن عمر و ابن عباس در تفسير آيه مى گويند: تمام مكه، مسجد است.

واصلِ ديگر اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله با قدرت نظامى وارد مكه شد، هر چند بر مردم آن منت گذارد و جان و اموالشان را امان داد و بر خلاف نظر برخى فقها، نمى توان جاهاى ديگر را با مكه مقايسه كرد؛ زيرا مكه از دو نظر با جاهاى ديگر، تفاوت دارد:

يكى آن كه خداوند، پيامبر خود را صلى الله عليه و آله بدان ويژه گردانيد و فرمود: ... قُلْ الْأَنْفَالُ للَّهِ وَالرَّسُولِ ... (2)

و ويژگى ديگرى كه خداوند به مكّه بخشيد، آن است كه غنايم آن حلال نيست و آنچه در آن يافت شود بايد به حال خود رها گردد؛ زيرا حَرَم امن الهى است؛ پس چگونه مى توان زمين آن را، زمين خراج تلقى كرد. هر كس جايى را فتح كرد، حق ندارد مانند مكه با آن برخورد كند.

بنابراين زمين و خانه هاى مكه، متعلق به مردم آن است، ولى خداوند بر آنان واجب كرده كه وقتى حاجيان به مكه مى آيند، آنان را منزل دهند و براى خانه ها، از ايشان اجاره بها نستانند، اين حكم آن است و به زورمندانه يا صلح آميز

ص: 79

بودن فتح آن نبايد كارى داشت، هر چند ظواهر حديث حكايت از زورمندانه بودن فتح مكه دارد.» (1)

وجوب منزل دادن به حجاج در مكه و نگرفتن اجاره بها از ايشان، آن گونه كه سهيلى بيان كرده است، با اين مطلب كه مكه در مالكيت مردم آن است منافاتى ندارد؛ زيرا در موارد بسيارى، از جمله بخشش نخ براى دوختن زخم، بخشش مازاد غذا و آب به نيازمندان و بخشش ستون و چوب براى نگهدارى ديوارى كه بيم فرو ريختن آن مى رود، بر آدمى واجب است كه از اموال خود براى رفع نياز ديگران، صرف كند و دريافت پول بابت اين كارها، خلاف است و وجوب آن، برخاسته از حق همدلى و همدردى است. در مورد خانه هاى مكه نيز آنچه گفته شد، درست به نظر مى آيد.

هرچند از سخن سهيلى چنين برداشت نمى شود كه حكم صادره در مورد خانه هاى مكه درباره غير حاجيان نيز صدق مى كند.

سهيلى اين استدلال را كه خريد خانه هايى در مكه از سوى عمر و عثمان به منظور توسعه مسجدالحرام، به اين معناست كه خانه ها در مالكيت مردم مكه بوده است، مى پذيرد؛ زيرا مى گويد: خريد خانه ها از سوى عمر و عثمان براى افزودن به مساحت مسجدالحرام، دليلى بر آن است كه باغات مكه در مالكيت مردم آن بوده و حق تصرّف و خريد و فروش و اجاره آنها را داشته اند. هر چند درباره خريد خانه ها، اختلاف نظر وجود دارد.

ابن رشد درباره اجاره خانه هاى مكه، چهار روايت مختلف را در المقدمات نقل مى كند: يكى حاكى از جواز آن است كه از ظاهر مذهب ابن قاسم در المدوّنه برمى آيد.

دوم: منع اين كار است كه ظاهر سخن مالك در شنيده ابن قاسم از او در كتاب حج است و سوم: كراهت مطلق و بالأخره چهارم: كراهت در ايام ويژه موسم حج است كه داودى از مالك نقل كرده است.

ص: 80

ابن جماعه نيز در المنسك خود از وى نقل كرده كه در كتاب البيان، اختلاف نظر در مورد فروش و اجاره خانه هاى مكه را نقل كرده است؛ وى مى گويد: ابن رشد در البيان والتحصيل سه روايت از مالك نقل كرده است: يكى منع خريد و فروش و اجاره، ديگرى مباح بودن و سوم: كراهت اجاره آنها در موسم حج.

بنا به برداشت ابن جماعه، سخن ابن رشد در «البيان» متضمّن اختلافى در مسأله خريد و فروش خانه هاى مكه نيست. از سخن او چنين بر نمى آيد كه وى نظر ارجحى را مطرح كرده است؛ حال آن كه قاضى عزالدين بن جماعه در «المنسك» خود به نقل از قاضى ابوعلى سند بن عنان مالكى ازدى، صاحب «الطراز» بدين مضمون نقل قول كرده كه گويا در اين امر ترجيحى ديده مى شود؛ زيرا بلافاصله پس از نقلى كه از ابن رشد داشته، مى گويد: سند بن عنان در الطراز نقل كرده كه مذهب مالك، منع خريد و فروش است و اجاره اگر در مورد چوب و ابزار باشد، جايز است، ولى چنانچه در مورد قطعه زمين باشد، نبايد صورت گيرد.

از سخن ابن الحاج در المنسك برمى آيد كه در مذهب مالكى، جواز خريد و فروش و اجاره خانه هاى مكه، ارجح شمرده شده است؛ زيرا تنها از امام مالك نقل قول شده و در مورد صحّت آنچه به مالك نسبت داده شده، استدلال گرديده است.

درباره سخن ابن عطيه نيز همين نتيجه گيرى درست است؛ زيرا او نيز از مالك نقل كرده كه صاحبان خانه هاى مكه، حق تصرّف و مالكيّت در خانه هاى خود را دارند و جواز اين كار را نيز با بيان اينكه مكّه به زور فتح شده است و پيشينيان بزرگوار چنان كرده و آيندگانِ برگزيده نيز در هر زمان چنان مى كنند، بعيد ندانسته است و وقتى خريد و فروش خانه هاى مكه جايز باشد، كرايه، هبه، وقف، شفعه، تقسيم و ديگر احكامِ جايز در املاك نيز در مورد آنها جايز مى گردد.

ممكن است گفته شود در مورد «شفعه» اين حكم با سخن مالك در المدونه كه گفت: «در زمينى كه به زور فتح شده است، حق شفعه وجود ندارد و خريد و فروش آن جايز نيست» سازگارى ندارد، در حالى كه اين حكم در مورد مكه صادق است (زيرا به

ص: 81

نظر وى مكه به زور فتح شده است)، در پاسخ مى گوييم كه هر چند مكه به زور فتح شده است، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله بنا بر قول ارجح، بر اهل آن منّت گذارد و امانشان داد و بدين ترتيب، با جاهاى ديگرى كه به زور فتح شده است، تفاوت دارد.

مورد اجاره خانه هاى مكه نيز با ديگر جاها، متفاوت است و اگر هم قائل به جواز اين كار باشيم، به ويژه در ايام موسم حج و به منظور آسايش بيشتر حجاج، خالى از كراهت نيست؛ از پيشينيان نيز روايت بسيارى در كراهت اجاره خانه هاى مكه وارد شده و برخى نيز اجاره را تنها براى كسانى كه ناچار بدين كار هستند، روا دانسته اند. (1) نظر ابوحنيفه در مورد زمين هاى مكه، متفاوت نقل شده است؛ برخى كراهت خريد و فروش را از وى روايت كرده اند و نتيجه گرفته اند كه خريد و فروش جايز نيست، ولى «قاضى خان» يادآور شده كه اين حكم، از ظاهر روايت دانسته شده و برخى نيز با وجود كراهت، قائل به جواز آن شده اند.

ابويوسف و محمدبن حسن هر دو قائل به جوازند و فتواى حنفى ها نيز بنا به گفته «صدر شهيد حنفى» بر همين حكم است و حافظ الدين نسفى در كتاب خود «الكنز» نيز به قطع، همين نتيجه را گرفته است.

در مورد اجاره زمين هاى مكه نيز در مذهب ابوحنيفه، اختلاف نظر وجود دارد؛ چرا كه گاهى از او و از محمدبن حسن، عدم جواز و گاهى هم جواز توأم با كراهت، روايت شده است.

در مذهب احمدبن حنبل نيز در اين باره، روايت متفاوت است. هم جواز و هم منع روايت شده است. هر چند ابن قدامه حنبلى يادآور شده كه روايت جواز، از استدلال محكم ترى برخوردار است.

ابن مُنَجّا به نقل از حنبلى ها يادآور شده كه روايت منع، نظر رايج در مذهب حنفى

ص: 82

است. در مذهب شافعى در خصوص جواز خريد و فروش و اجاره خانه هاى مكه اختلافى وجود ندارد؛ زيرا از نظر وى، مكه به صلح فتح شده است. برخى از شافعى ها قائل به فتح مكه در حال امان هستند، كه امان را نيز به معناى صلح گرفته اند.

قاضى ابوالحسن معروف به ماوردىِ شافعى، صاحب «الحاوى الكبير» مى گويد: از نظر من، خالد بن وليد با جنگ وارد بخش پايين شهر مكه گرديد، ولى بالاشهر مكه به طور صلح آميز فتح شد.

نووى مى گويد: نظريه درست، همان اوّلى (فتح صلح آميز مكه) است.

در اين داورى، جاى تأمل است؛ زيرا فتح صلح آميز بايد همراه با تعهّد مردم شهر فتح شده به تركِ نبرد باشد، حال آنكه مردم مكه به هنگام فتح، چنين نكردند و حتى همگى براى نبرد با مسلمانان، تدارك ديدند و امان دادن پيامبر صلى الله عليه و آله را نيز نپذيرفتند. دليل آن نيز حديث عبداللَّه بن رباح انصارى به نقل از ابوهريره است كه در صحيح مسلم (1)روايت شده و در آن آمده است:

در جريان فتح مكه، قريش از همه جا و از هر قبيله، نيرو گرد آوردند و گفتند: اينان را جلو مى اندازيم؛ اگر چيزى عايدشان شد ما با ايشان هستيم و اگر بلايى بر سرشان آمد، هرچه خواستند به آنها تاوان مى دهيم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: آيا گروه قريش و پيروان ايشان را مى بينيد؟ آن گاه دستانش را روى هم گذارد و فرمود: وعده ديدار ما درصفا. آنگاه بودكه هر يك از ما هركه را خواستيم، از ايشان كشتيم وهيچ كس از ايشان، چيزى به سوى ما پرتاب نكرد. آن گاه مى گويد: دراين حال بودكه ابوسفيان آمد و گفت: اى رسول خدا، توده قريش امروز ازميان رفتند و ديگر قريشى باقى نمانده است. دراين حال بودكه آن حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: هركس وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است.

در اين حديث، دلالت صريحى در مورد عدم پاى بندى قريش نسبت به ترك جنگ و نبرد با مسلمانان در روز فتح مكه وجود دارد و نيز دلالت بر آن دارد كه چنين

ص: 83

واكنشى از سوى آنان هنگامى صورت گرفت كه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مكه شده بود و هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در مرّالظهران حضور داشت، به ايشان امان داده بود؛ چرا كه در «مغازى» موسى بن عقبه روايت شده كه ابوسفيان بن حرب و حكيم بن حِزام، پس از اسلام آوردن در مَرّالظهران به پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند: اى رسول خدا! مردم را امان ده. آيا اگر قريش دست از نبرد بكشند، در امان خواهند بود؟ حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: هركس دست از نبرد بكشد و درِ خانه اش را ببندد، در امان است. گفتند: پس ما را روانه كن تا اين مطلب را به ايشان ابلاغ كنيم. فرمود: برويد، هر كس وارد خانه تو- ابوسفيان- و حكيم بن حزام گردد و از جنگ دست بكشد، در امان است. مى گويد: خانه ابوسفيان در بالاشهر مكه و خانه حكيم، در پايين شهر مكه قرار داشت.

در سيره ابن اسحاق (تهذيب سيره ابن هشام) (1) به نقل از بكايى روايت شده كه ابن عباس بن عبدالمطلب پس از اسلام آوردن ابوسفيان در مرّالظهران به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت:

اى رسول اللَّه، ابوسفيان كسى است كه خوش دارد به چيزى افتخار كند، كارى براى او بكنيد. حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: «آرى، هر كس وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است. هر كس در خانه اش را به روى خود ببندد، در امان است و هر كس وارد مسجد شود، در امان است.» (2) در اين دو كتاب، رواياتى وارد شده به اين مضمون كه پيامبر صلى الله عليه و آله در امان دادن خود، زنان و مردانى از اهل مكه را مستثنا ساخت و به دليل جرايمى كه مرتكب شده بودند، دستور كشتن آنها را- حتى اگر پشت پرده كعبه پنهان شده باشند- صادر كرد.

از جمله احاديثى كه دلالت بر عدم پاى بندى قريش نسبت به ترك جنگ با مسلمانان در روز فتح، و نيز عدم پذيرش امان پيامبر صلى الله عليه و آله پس از دريافت چنين پيامى دارد، حديثى است كه فاكهى نقل كرده است و مى گويد: محمدبن ادريس بن عمر از نوشته هاى

ص: 84

خود از سليمان بن حرب و او از حماد به نقل از ايوب به نقل از عكرمه براى ما حديث بلندى را درباره فتح مكه نقل مى كند و از جمله مى گويد:

«... سپس ابوسفيان گفت: قريش را چپاول كردند. عباس گفت: اى رسول خدا اگر مرا اجازه دهى به ميان مردم مكه بروم و آنان را فراخوانم و امان دهم و براى ابوسفيان نيز چيزى قرار دهم! مى گويد: عباس سوار شهباء، استر پيامبر صلى الله عليه و آله شد و رهسپار گشت.

حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: عمويم را به من باز گردانيد كه عموى هر كس چون پدر اوست. راوى مى گويد: عباس رهسپار شد و به ميان مردم مكه رسيد و گفت: اى اهل مكه! اسلام آوريد تا در امان باشيد، شما به محل هاى بسيار نامطمئنى پناه آورده ايد. مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله زبير را از سمت بالاى مكه و خالد بن وليد را از پايين مكه، اعزام داشته بود، عباس به ايشان گفت: زبير از سمت بالا و خالد از سمت پايين آمده اند و اين همان خالدى است كه مى شناسيد و خزاعه اى كه پوزه ها بر خاك مى مالد. راوى مى گويد: سپس گفت: هر كس سلاح بر زمين بگذارد، در امان است. هركس در به روى خود ببندد، درامان است.

هركس وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است. و مى افزايد: پس از آن پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله بر آنان ظاهر گشت و به مردم امان داد، مگر به بنى بكر از خزاعه. سپس چهار نفر را نام برد:

مقيس بن صبابه، عبداللَّه بن ابى سرح، ابن خطل و ساره (1) از كنيزان بنى هاشم. مى گويد نمى دانم نام حماد و ساره در حديث ايوب آمده يا حديث ديگرى. خزاعه تا نيمروز جنگيدند و آن گاه خداوند- عزّوجلّ- اين آيات را نازل كرد كه: أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ* قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمْ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ

ص: 85

صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ* وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (1)

و به فاصله هر فراز از آيات، نام خزاعه را مى آورد.

اين خبر با گفته هاى ابن عقبه و ابن اسحاق در خصوص دستور پيامبر صلى الله عليه و آله براى خوددارى از جنگ با كسانى كه روز فتح مكه نجنگيدند- مگر آنهايى كه استثنا كرد- مغايرت دارد. دليل درستىِ حديث نقل شده از سوى فاكهى، خواهد آمد.

از ديگر اخبار دالّ بر اجتماع قريش مكه براى جنگ با مسلمانان در روز فتح مكه، حديثى است كه موسى بن عقبه در مغازى نقل كرده است؛ آنجا كه در خبر مربوط به فتح، مى گويد: در پايين مكه بنى بكر و بنى حارث بن عبد مناة و هذيل ساكن بودند كه قريش از ايشان و حبشى هاى همراه آنان كمك گرفتند وبه آنها دستور دادند در پايين مكه باشند.

آن گاه مى گويد: چون خالد بن وليد روانه شد تا از پايين مكه وارد شود، بنى بكربن وائل با او روبرو شدند و به نبرد پرداختند، ولى شكست خوردند و از بنى بكر نزديك به بيست تن و از هذيل نيز سه يا چهار تن كشته شدند و بقيه پا به فرار گذاشتند.

ابن اسحاق در سيره خود: «تهذيب سيره ابن هشام»، مطلبى مبنى بر عدم درگيرى قريش با مسلمانان در روز فتح مكه دارد. او در خبر فتح مكه مى گويد: عبداللَّه بن ابى نجيح و عبداللَّه بن ابى بكر به من گفته اند كه صفوان بن اميه و عكرمة بن ابى جهل و سهيل بن عمرو مردم را در خندمه گرد آورده بودند تا جنگ كنند.

ابن اسحاق پس از بيان خبر حماس بن قيس مى گويد: وقتى ياوران مسلمان خالدبن وليد با كفّار روبرو شدند، اندكى به نبرد با آنها پرداختند تا اينكه كُرزبن جابر، فردى از قبيله محارب بن فهر و خنيس بن خالدبن ربيعةبن اصرم، از هم پيمانان بنى منقذ- كه پيش از آن در ميان لشكريان خالدبن وليد بودند و از وى روى برگرداندند- كشته شدند.

ابن اسحاق سپس مى گويد: عبداللَّه بن ابى نجيح و عبداللَّه بن ابى بكر برايم گفته اند:

سَلَمة بن مَيْلاء از خاندان جهينه كه از لشكريان خالد بود و نيز تعدادى از مشركان-

ص: 86

نزديك به دوازده يا سيزده تن- مورد اصابت قرار گرفتند و پس آن فرار كردند. (1) اگر گفته شود كه سخن ابن اسحاق در گردآورى جمعى از مردمان براى جنگ با مسلمانان به وسيله سهيل، صفوان و عكرمه در روز فتح مكه، مستلزم اين نيست كه از قريش كسى جز آنان چنين كرده باشد، اين نشان دهنده همان مطلبى است كه به طور اجمال در حديث ابوهريره، مبنى بر گردآوردن اوباشى براى جنگ با مسلمانان در آن روز از سوى قريش آمده است. در پاسخ اين برداشت و نتيجه گيرى، بايد گفت: بعيد است كه سهيل و صفوان و عكرمه، به تنهايى و جداى از خاندان خود و به رغم خواسته آنان، دست به چنين كارى زده باشند، چه بسا علت انتساب اين كار؛ يعنى لشكر كشى و گردآورى نيرو به آنها و نبودن نامى از ديگر خاندان ها، سردمدار بودن آنان بوده است و اگر ديگران از اين كار كراهت داشتند، تنها سكوت كافى نبود و حتماً بايد به قول و فعل، مخالفتى صورت مى گرفت و عملًا مخالفت خود را نشان مى دادند تا رهبر، از آن آگاه گردد، ولى هيچ حديث يا روايتى كه بتوان بدان استدلال كرد كه كسى از اهل مكه، نسبت به اين كار سهيل، صفوان و عكرمه، انتقاد و مخالفت كرده باشند، نقل نشده است.

در مورد پاى بندى مشركان موجود در مكه به ترك جنگ با مسلمانان، به هنگام فتح مكه نيز روايت و حديثى نيامده است و اگر چنين اتفاقى افتاده بود، به يقين همان گونه كه موارد مشابه آن در سال حديبيّه ثبت شده است، ثبت مى گرديد و به ما مى رسيد.

اگر دليلى بر پاى بندى مردم مكه به خوددارى جنگ با مسلمانان در روز فتح مكه، اقامه نشود و دليلى بر خلاف آن؛ يعنى گرد آمدنشان براى نبرد با مسلمانان اقامه گردد، لازم مى آيد كه فتح مكه را از راه جنگ (عنوه) بدانيم كه ظاهر احاديثِ صحيح تر چنين است. از جمله اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در حديث پيش گفته ابوهريره كه گفت: «پيروان و اوباشان قريش را مى بينيد» و سپس دستان خود را بهم زد و فرمود: «در صفا به يكديگر خواهيم رسيد». مى گويد: رهسپار شديم و هر كس از ما هركه را مى خواست، مى كشت و

ص: 87

هيچ كس از ايشان، چيزى به سوى ما پرتاب نكرد.

راوى همچنين مى گويد: در اين حال ابوسفيان آمد و گفت: اى رسول خدا، توده قريش امروز از ميان رفتند. ديگر قريشى باقى نمانده است. آنگاه حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است» مسلم در يكى از اسناد اين حديث مى گويد:

عبداللَّه بن هاشم از بهز از سليمان بن مغيره براى ما حديث گفته است و در اين حديث افزوده است كه وقتى آن حضرت صلى الله عليه و آله دستان خود را به هم زد، فرمود: «آنان را از دم تيغ بگذرانيد.»

از ديگر احاديث، حديثى است كه مسلم (1) با اسناد به عبداللَّه بن رباح روايت كرده كه گفته است: اى ابوهريره براى ما از رسول خدا صلى الله عليه و آله بگو. ابوهريره گفت: در روز فتح مكه، همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله بوديم. آن حضرت، خالد بن وليد را بر سمت راست و زبير را بر سمت چپ و ابوعبيده را بر پياده لشكر گماشت و فرمود: اى ابوهريره، انصار را برايم فراخوان. آنان را فراخواندم. هروله كنان آمدند. فرمود: اى گروه انصار! آيا جمعِ گردآمده قريش را نمى بينيد؟ گفتند: چرا مى بينيم. فرمود: خوب ببينيد وقتى فردا با آنها برخورد كرديد، آنان را از دم تيغ بگذرانيد و دست راست خود را بر دست چپ قرار داد و فرمود: وعده ديدار ما در صفا. راوى مى گويد: در آن روز هر كس در برابرشان آمد، به زمين انداختند. مى گويد: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به صفا رفت. انصار هم آمدند و در صفا طواف كردند. در اين حال ابوسفيان پيش آمد و گفت: اى رسول خدا، همه قريش از ميان رفتند.

ديگر قريشى باقى نمانده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است. هركس سلاح بر زمين بگذارد، در امان است و هركس درِ خانه خود را به روى خود ببندد، در امان است. آنگاه بقيه خبر را روايت كرده است.

و از اين قبيل است آنچه ابوداود در سنن خود (2) آورده كه بنا بر روايت رسيده به ما چنين است. مسلم بن ابراهيم مى گويد: سلام بن مسكين به ماگفت: ثابت بنانى به نقل از

ص: 88

عبداللَّه بن رباح انصارى از ابوهريره روايت كرده كه گفته است وقتى پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله وارد مكه شد، زبير بن عوام و ابوعبيدةبن جرّاح و خالد بن وليد را سواره روانه كرد و فرمود:

اى ابوهريره، انصار را فراخوان. سپس فرمود: از اين راه برويد و هركس بر سر راهِ شما ايستاد، بر زمين زنيد. كسى ندا داد: ديگر قريشى نخواهد ماند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

هركس وارد خانه ابوسفيان (1) شود در امان است؛ هركس سلاح بر زمين بگذارد، در امان است. شجاعان قريش، سلاح بر زمين گذاشتند و وارد محوطه كعبه شدند تا اينكه آنجا پر شد. پيامبر صلى الله عليه و آله طوافى كرد و در محل مقام ابراهيم عليه السلام نماز گزارد و سپس پاى در ايستاد و آنان ضمن خروج، با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند و اسلام آوردند.

اين حديث ابوهريره، اشاره بر فتح مكه از راه جنگ (عنوه) دارد و از جمله به اين گفته پيامبر صلى الله عليه و آله در حالى كه دستانش را به هم مى ماليد، فرمود: «آنان را از دم تيغ بگذرانيد.» كه در روايت مسلم به نقل از عبداللَّه بن هاشم به نقل از بهز از سليمان بن مغيره از ثابت بنانى از عبداللَّه بن رباح از ابوهريره روايت شده است. يا اين گفته پيامبر كه فرمود:

«به آنان خوب نگاه كنيد، وقتى فردا با ايشان برخورد كرديد آنها را از دم تيغ بگذرانيد» و دستانش را به هم ماليد و دست راست بر دست چپ گذارد ... كه در روايت مسلم به نقل از دارمى از يحيى بن حسان از حماد بن سلمه از ثابت، نقل شده است.

وجه دلالت اين گفته پيامبر صلى الله عليه و آله و اشاره آن حضرت با دست، متضمن تشويق و برانگيختن به نبرد با مشركان مكه به هنگام فتح آن است و از جمله اين گفته در حديث نقل شده: «در آن روز آنان (مسلمانان) با هركس برخورد كردند او را به زمين انداختند.» زيرا اين جمله بدان معناست كه هركس در برابرشان ايستاد كشتند يا اينكه خاموشش ساختند. البته زمين انداختن يا خواباندن به معناى كشتن نيز آمده، ولى در معناى ديگرى هم وارد شده كه بعداً با بيان تفسيرى آن را ذكر خواهيم كرد. همچنين اين گفته ابوسفيان بن حرب كه گفت: اى رسول خدا، قريش از بين رفت. ديگر قريشى نمانده

ص: 89

است، به همين معناست؛ يعنى كه ريشه قريش كنده شده و توده قريش نابود شدند. نابود شدن و از ميان رفتن به صورتى كه اشاره شد، دليلى بر آن است كه مكه به زور (عنوه) فتح شده است؛ زيرا فتح صلح آميز مكه، با آنچه گفته شد، منافات دارد.

همچنين درخواست امان از پيامبر صلى الله عليه و آله از سوى ابوسفيان براى كسانى كه به خانه ابوسفيان روند و يا سلاح خود را زمين گذارند و يا درِ خانه به روى خود ببندند و پذيرش اين درخواست از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله نشانه مفتوح العنوه بودن مكه است.

وجه استدلال، در اين موردكه فتح مكه با قدرت نظامى بوده، آن است كه اگر به طور صلح آميز فتح شده بود، ديگر نيازى به درخواست «امان» به وسيله ابوسفيان نبود؛ زيرا اقتضاى صلح، عفو عمومى و امان براى همگان است؛ حال آنكه درخواست ابوسفيان، به اين دليل بوده كه مسلمانان در روز فتح مكه در حال نابود كردن قريش و كشتن آنها بوده اند. مسلمانان نيز تنها در صورتى اقدام به چنين كارى با مشركان مى كنند كه ذمّه و عهد و پيمانى با آنها نمانده باشد يا عهد و پيمان را نقض كرده باشند كه مورد دوّم محتمل تر است؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله هنگامى به مردم مكه امان داد كه ابوسفيان از ايشان در خواست كرده و عباس بن عبدالمطلب براى احترام به وى، درخواستش را به صورت خواهش از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در مَرّ ظهران در ميان گذاشته بود كه پيش از اين به آن اشاره كرديم.

درخواست امان از پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله ابوسفيان و بيان وضع قريش از سوى وى، زمانى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از فتح مكه به صفا آمده بود؛ زيرا در حديث ابوهريره آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله از صفا بالا رفت و انصار هم رسيدند و به طواف پرداختند و سپس ابوسفيان آمد وگفت: اى رسول خدا، توده قريش از ميان رفت و نابود شد و ديگر قريشى نمانده است. ابوسفيان سپس ادامه داد: آيا كسى كه وارد خانه ابوسفيان شود در امان است؟

اين كه حضرت صلى الله عليه و آله فرمود:

«فردا كه با آنها روبه رو شديد، آنان را از دم تيغ بگذرانيد.» قبل از اين عبارت، در حديث آمده كه مى گويد: در آن روز با هركس مواجه شدند، او را به زمين زدند و از پاى

ص: 90

در آوردند. اين نشان مى دهد كه اين سخن يك روز پيش از فتح مكه گفته شده است و فرداى آن روز صلح برقرار شد؛ يعنى صلح زمانى برقرار شد كه مسلمانان با هركس مواجه مى شدند او را به زمين مى زدند و از پاى در مى آوردند.

مازرى پاسخ اين سخن را داده است همچنان كه لازمه اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود: «وقتى فردا با آنها مواجه مى شويد، آنان را از دم تيغ بگذرانيد» آن نيست كه يك روز پيش از فتح مكه، گفته شده باشد؛ زيرا امكان دارد كه در آخرين شبى كه فرداى آن صلح صورت گرفت، بر زبان آمده باشد، همچنين اين ادعا كه در روز فتح مكه و پيش از هرگونه درگيرى و نبرد، صلحى صورت گرفته است، مستند به دليلى نيست.

در اينجا اشاره اى مى كنيم به الفاظى كه در حديثِ نقل شده به وسيله ابوهريره آمده است؛ يعنى «مجنبه» و «بياذقه» (1)....

از ديگر دلايل فتح مكه از راه جنگ، روايتى است كه از امّ هانى دختر ابوطالب به ما رسيده است. او مى گويد: در ظهر فتح مكه، خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيدم. سلام كردم.

فرمود: كيستى؟ گفتم: امّ هانى دختر ابوطالب. فرمود: خوش آمدى امّ هانى. سپس برخاست و در حالى كه با جامه خود را پوشانده بود، هشت ركعت نماز خواند. وقتى از نماز فارغ شد، عرض كردم: اى رسول خدا برادر مادرى من على بن ابى طالب]« [مدعى است كه با فلان بن هبيره- كه به او پناه داده ام- جنگيده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

هركس كه تو او را امان داده اى، امان مى دهيم، اى امّ هانى.

اين حديث را به همين لفظ، «مسلم» در صحيح خود (2) آورده است و بر صحّت آن اتفاق نظر وجود دارد. وجه دلالت اين حديث مبنى بر بودن فتح مكه از طريق نظامى، در آن است كه اگر فتح مكه به طور صلح آميز بود، اين امر بنا بر موقعيتى كه على بن ابى طالب نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله داشت، بر وى پنهان نمى ماند و در صدد قتل كسى كه به مقتضاى صلح،

ص: 91

امان گرفته بود، بر نمى آمد و ديگر نيازى به مطرح شدن پناه داده امّ هانى نبود و امّ هانى نيز از پيامبر صلى الله عليه و آله درخواست اعمال حق خود را نسبت به فرد پناه داده شده نمى كرد.

امام مازرى مشابه همين استدلال را در مورد فتح مكه به قدرت نظامى، با استفاده از اين حديث مطرح كرده است. مى گويند مردى كه امّ هانى- طبق اين حديث- او را امان داده بود، پسر وى؛ جعدةبن هبيرةبن ابى وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم مخزومى بوده است؛ زيرا ابوالقاسم سهيلى به هنگام ذكر نامِ امّ هانى دختر ابوطالب، مى گويد: او از هبيره، پسر ديگرى دارد به نام يوسف و پسر سوّمى به نام جعده كه در حديث مالك، منظور همين پسر بوده است.

حافظ ابوالحجاج مزى در تهذيب خود (1) به نقل از حافظ بن عبدالبرّ اين مطلب را نقل كرده است؛ زيرا در بيان شرح حال جعدة بن هبيره مى گويد: اين همان كسى است كه امّ هانى در روز فتح مكه امانش را داده بود. ابن عبدالبرّ نيز همين را مى گويد.

من پس از پيگيرى شرح حال جعدة بن هبيره و امّ هانى كه در سه جا آمده است، در كتاب استيعاب ابن عبدالبرّ، اين سخن را نيافتم. (2) حديثى از وى روايت شده كه او؛ يعنى امّ هانى در روز فتح مكه دو نفر از مردان بنى مخزوم را پناه داد. (حضرت) على]« [درصدد قتل آنها برآمد. اين دو نفر به گفته

ص: 92

خطيب بغدادى، حارث بن هشام و عبداللَّه بن ابى ربيعه مخزومى و به روايت ابن ابى اسحاق- كه ابن بشكوال نقل كرده- حارث بن هشام و زهير بن ابى امية بن مغيره بوده اند.

از جمله دلايل ديگر در اثبات اين كه فتح مكه از راه جنگ بوده، سخنان آن حضرت صلى الله عليه و آله در خطبه آن روز است كه به حرمت مكه اشاره مى كند و اين كه براى هيچ كس قبل از ايشان جنگ در آن حلال نبوده و براى او نيز تنها به مدت يك ساعت از روز، حلال شده است و تا ادامه حديث كه در صحيحين و از حديث ابن عباس نقل شده است.

خطابى مى گويد: آنچه در آن ساعت براى حضرت حلال شده بود، خونريزى بود و نه خون شكار و موارد ديگرى چون قطع درخت و پراكندن شكار.

محب طبرى مى گويد: احتمال ديگر آن است كه حلال بودن شامل همه چيز بوده است؛ زيرا پراكنده شدن لشكريان، پراكندن شكار و قطع درخت و ... را نيز- عمداً يا سهواً- در پى دارد.

برخى از كسانى كه قائل به فتح مكه از راه جنگ اند، چنين استدلال كرده اند كه حضرت صلى الله عليه و آله در خطبه روز فتح مكه فرمود: «اى توده قريش! به نظر شما من با شما چه كردم؟ گفتند: نيكى كردى و برادرى نيكو و برادرزاده اى نيكو بودى. آن گاه فرمود:

برويد كه همه شما آزاديد. اين خطبه در سيره ابن اسحاق تهذيب ابن هشام (1) آمده است.

وجه دلالت اين خطبه بر غير صلح آميز بودن فتح مكه آن است كه فرمود: شما آزاد شدگانيد؛ يعنى كه از بندگى و بردگى آزاد شده ايد.

ابن اثير در «نهاية الغريب» به اين مطلب اشاره كرده است؛ زيرا در حديث «حُنَين» كه در اين كتاب آورده است، مى گويد: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مكه شد و كسانى را كه روز فتح مكه آنان را آزاد كرده بود، به همراه داشت سپس آنها را آزاد كرد و به بندگى و بردگى نگرفت و آنها همچون اسيرانى بودند كه آزاد شده باشند. هر چند كه در لفظ

ص: 93

(عربىِ) آزاد شدگان «قريش» و «ثقيف»، تفاوت قائل شده و تعبير بهترى براى قريش، به كار برده است (لفظ «طُلقا» براى قريش و «عُتقا» براى ثقيف).

اگر معناى آزادگان يا آزاد شدگان چنين باشد، خطاب پيامبر صلى الله عليه و آله به قريش، با اين لفظ، مستلزم آن است كه آنها در آن هنگام بنده و برده و اسير بوده باشند و پيامبر صلى الله عليه و آله به آنها عنايت كرد و آزادشان ساخت و اگر چنين نبود، لزومى نداشت نظر قريش را در مورد برخوردى كه با آنها كرده است، جويا شود و اين از روشن ترين دلايل مبنى بر به زور گرفتن مكه است و اين استدلال پاسخى ندارد، جز آنكه گفته شود كه اين روايت مرسل است و به روايت مرسل نمى توان استدلال كرد كه اگر هم چنين باشد، در مورد فتح مكه از راه جنگ دلايل ديگرى هم وجود دارد كه آنها را ذكر كرديم.

ازرقى خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله را در روز فتح مكه با لفظى نزديك به معناى پيش گفته و اندكى مفصل تر، ذكر كرده است. متن روايت ازرقى- آنگونه كه از وى نقل شده و با سندى كه به خود او مى رسد- از اين قرار است: جدّم احمدبن محمد وابراهيم بن محمد شافعى، برايم گفته اند كه: مسلم بن خالد به نقل از عبداللَّه بن عبدالرحمن بن ابى حسين به نقل از عطاء بن ابى رباح و حسن بن ابى الحسن و طاوس نقل كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وارد مسجد الحرام شد و دو ركعت نماز به جاى آورد و آن گاه برخاست. مردم به گرد كعبه جمع شده بودند. حضرت صلى الله عليه و آله دو طرف در را گرفت و فرمود: سپاس خداى را كه وعده اش راست آمد و بندگانش را يارى داد و گروه هاى دشمن را شكست داد. چه مى گوييد و چه گمان داريد؟ گفتند: در حق تو نيك مى گوييم و گمان نيك داريم. برادرى بزرگوار و برادرزاده اى بزرگوار هستى. حال كه قدرت يافته اى در گذر و عفو كن. فرمود:

من همان سخنى را به شما مى گويم كه برادرم يوسف عليه السلام گفت: لاتَثْرِيْبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِراللّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمين؛ (1)

«امروز شما را سرزنش نبايد كرد. خدا شما را مى بخشايد كه او مهربان ترين مهربانان است.» (2)

همچنين آنچه ثابت مى كند فتح مكه از راه

ص: 94

زور صورت گرفته، روايتى است كه در مسند امام احمد بن حنبل به ما رسيده است، آنجا كه مى گويد: يحيى از حسين، از عمروبن شعيب، از پدرش و او از جدش نقل كرده كه گفته است: هنگامى كه دروازه مكه به روى رسول خدا صلى الله عليه و آله باز شد، فرمود: سلاح را كنار گذاريد، مگر (با) خزاعه از بنى بكر. آنگاه اذان گفت و نماز عصر خواند و سپس گفت:

سلاح را كنار گذاريد .... (1) فاكهى نيز اين روايت را نقل كرده، مى گويد: حسن بن حسين براى ما نقل كرده كه ابن ابى عدى از حسينِ معلم، از عمرو بن شعيب، از پدرش، از جدش نقل كرده كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله به هنگام فتح مكه فرمود: سلاح را كنار بگذاريد، مگر با خزاعه از بنى بكر.

آنگاه اذان گفت و نماز عصر به جاى آورد و سپس به آنها فرمان داد تا سلاح را كنار بگذارند. فرداى آن روز مردى از خزاعه، مردى از بنى بكر را در مزدلفه ديد و او را كشت؛ وقتى اين موضوع به سمع پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد، در حالى كه پشت به كعبه كرده بود، برخاست و به سخنرانى براى ما پرداخت و فرمود: «ستمكارترين مردم به خدا، كسى است كه در حرم خدا، دشمنى ورزيد و جز قاتل خويش بكشت و به جرم دشمنى جاهليت، به قتل رساند».

«يحيى» كه در حديث امام احمدبن حنبل ياد شده، همان يحيى بن سعيد قطان، امام مشهور و از بزرگان است و «حسين» استاد اوست كه چندين نفر او را ثقه دانسته اند و جماعتى از وى نقل حديث كرده اند و عمرو بن شعيب- اگر چه بخارى و مسلم از وى نقل نكرده اند- از سوى يحيى بن معين (2) و اسحاق بن راهويه و صالح حرره و بزرگان ديگر فردِ ثقه دانسته شده است و چند تن از بزرگان به او استناد كرده اند؛ زيرا من شخصاً به خط حافظ الذهبى در «تاريخ الإسلام» (3) ديدم كه به نقل از بخارى آمده بود: احمد بن حنبل و

ص: 95

على بن مدينى و اسحاق بن راهويه را ديدم كه به حديث عمرو بن شعيب استناد مى كنند و بخارى اين سخن را از قول مردمان پس از ايشان گفته است. شيخ محى الدين نووى مى گويد:

(روايات نقل شده از سوى وى) صحيح است و مى توان بدانها استناد كرد.

دار قطنى و ديگران نيز مى گويند: «حديث شنيدن شعيب از جدش عبداللَّه بن عمرو، ثابت شده است».

اگر چنين باشد، حديث نامبرده، داراى اسناد صحيحى است و وجه دلالت آن بر فتح مكه از راه جنگ، آن است كه از حديث، مباح بودن جنگ و كشتار در روز فتح مكه برداشت مى شود و اين امر با حالتى كه به روش صلح آميز فتح شده باشد، منافات دارد.

دليل ديگر بر اينكه فتح مكه با توسّل به زور بوده- هر چند جنگى رخ نداده باشد- اين است كه ورود پيامبر صلى الله عليه و آله و همراهان مسلمان ايشان به مكه، براى اهل مكه، حالت اجبار داشته است؛ زيرا آنها ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله را در سال حديبيه- بنا به آنچه ابن اسحاق در سيره (1) آورده- به زور تلقى كرده اند؛ زيرا ابن اسحاق يادآور شده كه قريش به بديل بن ورقاء خزاعى و همراهان خزاعى اش پيغام پيامبر صلى الله عليه و آله را مبنى بر اينكه براى جنگ نيامده و براى زيارت كعبه آمده است، رساندند كه با اين كار، به اعراب زور مى گويد. ابن اسحاق يادآور شده (2) كه عروة بن مسعود ثقفى نيز وقتى در حُدَيبيّه از سوى قريش نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد، گفت: اين قريش است كه با شتران و بچه شتران خود (به قصد يكسره كردن كار پيامبر صلى الله عليه و آله با تجهيزات و لوازم كامل) آمده اند و پوست پلنگ به تن كرده اند و با خدا پيمان بسته اند كه هرگز نگذارند به زور وارد مكه گردى.

وقتى ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به مكه در روز حديبيه- به رغم اينكه قصد جنگ نداشته و تنها مى خواسته به مناسك عمره بپردازد- از نظر اهل مكه قابل قبول نبوده و با آن مخالفت كردند، چگونه ممكن است كه به فتح مكه تن دهند، در حالى كه مراد از ورود به مكه در آن روز، دعوت به اسلام و نجات مكه از مشركين بوده و همراهان آن حضرت

ص: 96

در روز فتح مكه، چندين برابر مسلمانانى بوده كه در روز حديبيه او را همراهى مى كردند؛ زيرا تعداد ياران ايشان در حديبيه را هزار و چهارصد (بنا به روايت مسلم و ديگران)؛ هزار و پانصد و بيست؛ هزار و ششصد و هزار و سيصد نفر برشمرده اند، ولى تعداد مسلمانان در روز فتح مكه، ده هزار يا دوازده هزار نفر ذكر شده است.

نووى سعى كرده است به الفاظ و كلماتى كه در حديث ابوهريره و حديث ام هانى نشان از فتح مكه از راه توسّل به زور دارند، پاسخ بدهد كه البته پاسخ وى جاى تأمل دارد و ما بعد از ذكر سخن وى، بدان مى پردازيم، او در برابر فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله به «از دمِ تيغ بگذرانيد» مشركان و كشتن ايشان به وسيله خالد، مى گويد: اما اينكه آن حضرت صلى الله عليه و آله فرموده باشد: «آنها را از دم تيغ بگذرانيد» و نيز كشته شدن چند تن از ايشان به دست خالد، حمل مى شود بر اين كه منظور، آن دسته از كفارند كه قصد جنگ داشته اند.

اين تأويل و تفسير نووى، از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود: «آنها را از دم تيغ بگذرانيد» اگر در مورد كسانى باشد كه به جنگ برخاسته اند يا بايد به نام معرفى شده باشند و يا معرفى نشده باشند. براى فرض اول، دليلى در دست نيست و فرض دوم، مسلّم است و مستلزم آن است كه كسانى كه بايد كشته شوند، محدود نيستند. بنابراين فرمان به كشتن، جنبه عام براى همه آنها دارد و خود دليلى بر فتح مكه با توسل به زور است؛ چرا كه اگر صلحى صورت گرفته بود، نياز به چنين فرمانى نبود. اينكه فرمان از دم تيغ گذراندن، جنبه عام براى همه آنها دارد، منافاتى با عدم آغاز جنگ با آنها ندارد و اين مضمون خبرى است كه در مغازى موسى بن عقبه و سيره ابن اسحاق، با لفظ ابن اسحاق آمده كه مى گويد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى فرمان ورود به مكه را به لشكريان اسلام داد، از فرماندهان پيمان گرفت جز با كسانى كه به جنگ برمى خيزند، جنگ نكنند و با اين حال از چند نفر نام برد و دستور قتل آنها را صادر كرد- حتى اگر پشت پرده كعبه پنهان شده باشند- زيرا ممانعت از آغاز جنگ با آنها يا با قريش مكه، به معناى ترك نبرد و كشتار با افرادى از ايشان نيست. آغاز نكردن جنگ، به مفهوم عطوفت به ايشان و اميد اسلام آوردن آنها و افزايش تعداد مسلمانان است. همچنين احتمال دارد كه فرمان به عدم آغاز جنگ با كفار

ص: 97

و مشركان مكه، پيش از ابلاغ پيام قريش به پيامبر صلى الله عليه و آله مبنى بر عدم قبول امان وى و گرد آوردن نيرو براى جنگ بوده است كه از حديث پيش گفته ابوهريره در مورد فتح مكه، چنين برمى آيد؛ زيرا در آن حديث، مى گويد: قريش جمعى را از هر سو گرد آوردند و با خود گفتند: اينان را جلو مى فرستيم، اگر كارى از پيش بردند، ما با آنها خواهيم بود و اگر بلايى بر سرشان آمد، آنچه (به عنوان تاوان) خواستند، به آنها مى دهيم.

وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله از اين اقدام قريش آگاهى يافت، بنا به حديث ابوهريره، دستور داد آنان را از دم شمشير بگذرانند. آنچه در حديث ابوهريره مبنى بر جنگ و كشتن صادر شده، از جنگ مطرح شده در روايت ابن اسحاق قاطع تر و صريح تر است و تعبيرِ «آنان را از دم تيغ بگذرانيد» آمده است. پس در اينجا تأكيد بيشترى شده است و اگر اين دو خبر را به آنچه گفتيم، حمل كنيم، تضادى ميان آنها باقى نمى ماند.

نووى در پاسخ به امان دادنِ پيامبر صلى الله عليه و آله به كسانى كه وارد خانه ابوسفيان شوند و كسانى كه سلاح بر زمين بگذارند و نيز امان دادن به امّ هانى، مى گويد: اماندهى به كسانى كه وارد خانه ابوسفيان شوند و آنها كه سلاح بر زمين گذارند و امان به كسانى كه در امان امّ هانى باشند، همگى بايد بر احتياط بيشتر و امان فزون تر نسبت به ايشان، حمل شود.

از اين سخن چنين برداشت مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله به همه مردم مكه، امان عام داد و آنهايى را كه وارد خانه ابوسفيان شوند و يا سلاح بر زمين بگذارند و نيز پناهندگان به امّ هانى را نيز امان ويژه داده است.

احتياط بيشتر در اماندهى به اينان، تنها در حالتى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به همه مردم مكّه امان عام داده باشد و در عين حال به كسانى كه وارد خانه ابوسفيان يا خانه حكيم شده اند يا وارد مسجدالحرام گشته، يا سلاح بر زمين گذاشته اند، امان ويژه داده باشد و اين چيزى است كه از مجموع اخبار پيش گفته در اين باره برداشت مى شود و كسانى از مردان و زنان هم در اين ميان و به دليل جناياتى كه مرتكب شده بودند، استثنا گرديدند.

نووى در پاسخ به اينكه (حضرت) على بن ابى طالب]« [قصد كشتن دو مردى را داشت كه امّ هانى به آنها پناه داده بود، مى گويد: قصد كشتن دو مردى كه امّ هانى پناه داده

ص: 98

بود، از سوى على بن ابى طالب]« [، شايد به اين دليل بوده كه درباره آنها چيزى مى دانسته و يا اقدام به جنگ و نبرد و ... كرده بودند.

اقتضاى اين سخن آن است (حضرت) على]« [مى خواسته آنها را بكشد؛ و اين بدان جهت است كه او انگيزه و موجبى براى قتل آنها ديده بود يا اقدام به جنگ كرده بودند. حداكثر چيزى كه (حضرت) على]« [مى توانست در آن دو نفر سراغ داشته باشد، استحقاق قتل به دليل انجام از سوى آنها بوده است؛ حال آنكه اصل، خلافِ آن است و بر فرض قبول، كسى كه سزاوار قتل است، تنها بايد با دستور امام (رهبر)، به قتل برسد. از سوى ديگر اين نيز پذيرفته است كه در روز فتح مكه آنها اقدام به جنگ نكردند، حال اگر اقدام (يا قصد اقدام) سرورمان على]« [را خلاف اصل و يا موافق اصل، تأويل و تفسير كنيم، موافق اصل بودن (كاملًا اسلامى و شرعى بودن)- يعنى فتح مكه از راه جنگ- اولى است كه در اين صورت اقدام به قتل آن دو، نبايد مورد نكوهش قرار گيرد.

نووى در پاسخ به عبارت مربوط به حديث فتح مكه كه مى گويد: «در آن روز با هر كس برخورد كردند، او را بر زمين افكندند» و در نتيجه گيرى اينكه مكه به صورت صلح آميز فتح شد، مى نويسد: «او را به زمين انداختند و خواباندند»؛ يعنى كه غير از آنانى كه جنگيدند، بقيه را فقط به زمين انداختند، ولى نكشتند.

در اين تأويل نيز از چند نظر، جاى تأمل است: از جمله اين كه به زمين انداختن و نكشتن، به معناى ترساندن است كه با دست به شمشير بردن و از اين قبيل كارها نيز حاصل مى شود كه با فرض صلح آميز بودن فتح مكه امكان پذير است؛ ديگر اين كه به زمين انداختن در مورد همه كسانى كه در روز فتح مكه به جنگ با مسلمانان پرداختند، معنا ندارد؛ زيرا سواره در مورد سواره و پياده در حق سواره و پياده در حق پياده مى توانست چنان كارى را انجام دهد، ولى سواره نسبت به پياده توان انجامش را ندارد و لازم مى آيد كه از اسب پياده شود. حال آنكه بعيد به نظر مى رسد كه همه سواره ها در حق همه پياده هايى كه به جنگ برخاسته بودند، اين كار را انجام داده باشند.

ص: 99

ديگر اين كه آنچه ابوسفيان به عنوان برانگيخته شدن قريش و ريختن خون ايشان ياد مى كند، مستلزم آن است كه در آن روز با بلايى به مراتب سخت تر از زمين افتادن، روبرو باشند؛ چراكه بيان ابوسفيان نمى تواند گوياى چنين اتفاق (ساده اى) باشد.

نووى دليل شافعى را، مبنى بر اين كه مكه به طور صلح آميز فتح شده است، نقل كرده و مى گويد: شافعى چنين استدلال كرده كه آن حضرت صلى الله عليه و آله در مرّ ظهران و پيش از ورود به مكه، با قريش صلح كرده بود؛ اين صلح، مى تواند دو حالت داشته باشد: يا اين كه مراد از آن، امان دادن پيامبر صلى الله عليه و آله به اهالى مكه است، به همان صورتى كه ذكر شد؛ و يا انعقاد قرار داد با ايشان است، مانند آنچه در روز حديبيه صورت گرفت. در حالت اوّل، اطلاق صلح در صورتى درست است كه با تعهد مردم مكه نسبت به آنچه در ازاى امان گرفتن، در نظر گرفته شده- يعنى دست كشيدن از جنگ با مسلمانان در روز فتح مكه- همراه باشد كه دليلى براى اين تعهد از سوى مردم مكه، وجود ندارد و به عكس، شواهدى گوياى خلاف آن است؛ زيرا در روايت پيش گفته ابوهريره در خبرِ فتحِ مكه آمده است كه قريش، گروه هايى گرد آوردند و با خود گفتند: اينان را روانه مى كنيم، اگر چيزى به دست آوردند و موفق شدند، مى گوييم با ايشان بوديم و اگر شكست خوردند و بلايى بر سرشان آمد، به آنچه از ما (به عنوان تاوان) بخواهند، تن مى دهيم.

آنچه از ايشان خواسته شد، خوددارى از جنگ است و اين دليل بر آن است كه آنها (از جنگيدن) خوددارى نكرده بودند. خبرى نيز مبنى بر اين كه كسى از قريش به سهيل بن عمرو و صفوان بن اميه و عكرمة بن ابى جهل- كه در آن روز اقدام به گردآورى نيرو براى جنگ با مسلمانان كردند- اعتراض كرده و از آنان انتقاد كرده باشد، به ما نرسيده است؛ كسى نيز با اين كار مخالفت نكرده و قراين حاكى از رضايت همگان نسبت به اين اقدام ها بوده است.

و اگر مراد حالت دوم؛ يعنى انعقاد قرار داد آتش بس ميان آنها باشد، بايد گفت كه نه چنين سخنى به ميان آمده و نه احاديث مشهورى در اين باره وارد شده است و جدّاً بعيد است كه حديث مشهورى در اين مورد وجود داشته باشد، ولى پنهان مانده و از

ص: 100

نظرها دور باشد و در نوشته هاى علما، ذكر نشود؛ از سوى ديگر قرار داد آتش بس ناگزير بايد با درخواست طرفى كه ناچار شده است، همراه باشد. در آن فتح نيز مشركان بايد ناگزير به درخواست آتش بس تن داده باشند، زيرا در آن روز قدرت مسلمانان زياد بود، ولى مشركان چنين درخواستى را نه به صورت شفاهى و نه از طريق نامه و به طور كتبى مطرح نكرده اند؛ زيرا در مرّ ظهران كسى از مشركان جز ابوسفيان بن حرب و حكيم بن حزام كه بديل بن ورقاء خزاعى همراهشان بود، به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله نرسيد. حضور اينان نيز براى دادن نامه از سوى قريش نبوده، بلكه آنها- به گفته ابن اسحاق- در صدد جاسوسى اخبار رسول خدا صلى الله عليه و آله برآمده بودند كه اين اخبار بر ايشان پنهان بود؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام حركت از مدينه، از خداوند خواسته بود كه خبر حركتش بر قريشيان پوشيده ماند تا غافلگير شوند و خدا نيز خواسته اش را برآورده ساخت و تنها در مرّ ظهران بود كه مردم مكه متوجه قضايا شدند و چون پيمان (صلح) حديبيه را نقض كرده بودند (و برخى از ايشان در كنار قبيله كنانه، شبانه با خزاعه كه هم پيمان پيامبر صلى الله عليه و آله بودند، جنگيده بودند و برخى نيز به قبيله «كنانه» سلاح رسانده بودند)، از پيامبر صلى الله عليه و آله مى ترسيدند. (1) موسى بن عقبه مطلبى به اين مضمون دارد كه برخى از مسلمانان، ابوسفيان و همراهانش را به زور دستگير كردند و نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آوردند. دستگيرشدگان اسلام آوردند و ابوسفيان و حكيم بن حزام براى كسانى از قريش كه از جنگ با آن حضرت خوددارى كنند، امان خواستند. پيامبر صلى الله عليه و آله اين درخواست آنان را پذيرفت. آنچه ايشان را بدين كار وا داشت، در نظر گرفتن صلاح قوم خود بود و كسى كه بدان گونه بيرون آمده بود، نمى توانست پيمان آتش بس از سوى ديگران منعقد سازد، مگر آن كه ديده هاى خود را به آنان مى گفتند و نسبت به رضايت آنها، مطمئن مى شدند. يكى از علما، منكر وجود پيمان صلحى ميان اهل مكه با پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام فتح مكه است؛ زيرا يادآور شده

ص: 101

است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بدون انعقاد پيمان صلح، در مورد اهل مكه از نظر زمين و جان و مال همانند زمان انجام صلح رفتار كرده است؛ براى اينكه هيچ اثر و پيامدى در اين مورد به جاى نمانده كه اهل مكه با آن حضرت، مصالحه اى كرده باشند؛ آنچه نقل كردم با اندك تفاوتى در لفظ، همان معنا را داشت كه در شرح صحيح مسلم نوشته امام مازرى يا قاضى عياض ديده بودم.

نووى دليل شافعى در جواز خريد و فروش و اجاره خانه هاى مكه را يادآور شده و با ذكر سخن آن حضرت كه فرمود: «هركس وارد خانه ابوسفيان شود در امان است»، نحوه استدلال شافعى و موافقان او را چنين بيان كرده كه خانه هاى مكه، در مالكيت قرار دارند و خريد و فروش و اجاره آنها، جايز است؛ زيرا اضافه اى كه به نام افراد صورت گرفته (مثلًا خانه ابوسفيان)، مستلزم مالكيت است و جز اين، غير واقعى است.

اين استدلال جاى تأمل دارد؛ زيرا معناى اين سخن حضرت- عليه الصلاة والسلام- كه فرمود: «هركس وارد خانه ابوسفيان شود ...»، در بردارنده اضافه ديگر خانه ها به نام ساير مردمى كه پس از فتح تسليم شدند، نيست تا اينكه خانه هاى ايشان را همچون ملك ابوسفيان، ملك آنها بدانيم. بنابراين، سخن حضرت صلى الله عليه و آله كه فرمود: «هر كس وارد خانه ابوسفيان شود ...» دلالت بر مالكيت ساير تسليم شدگان فتح مكه، بر خانه هاى خود ندارد؛ زيرا اين جمله دليل بر مالكيت غير از ابوسفيان نيست و اين نكته، با نظر كسى كه استدلال مى كند كه خانه هاى مكه، در مالكيت مردم مكّه است، تناقض دارد.

همچنين مقايسه خانه ابوسفيان با خانه هاى ديگر- كه متعلق به تسليم شدگان فتح مكه هستند- بى مورد مى شود؛ براى اينكه مالكيت خانه ابوسفيان از سوى وى، متفق عليه است؛ زيرا پيش از آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مكه شود، او در مرّ ظهران اسلام آورد و با اسلام آوردن خود، جان و مالش را در امان نگاه داشت. حكيم بن حزام و بديل بن ورقاء خزاعى نيز همين وضع را داشتند و مانند او بودند؛ زيرا آن دو همراه ابوسفيان در مرّ ظهران اسلام آوردند؛ هر چند كه در مورد بديل اختلاف نظر وجود دارد. برخى مى گويند كه او پيش از فتح، اسلام آورده بود. ولى در مورد مالكيت ديگرانى كه پس از

ص: 102

فتح (مكه) اسلام آوردند، بر خانه هاى خود در مكه، اختلاف نظرى شبيه اختلاف نظر در فتح زورمندانه يا صلح آميز مكه ميان علما، وجود دارد. در مورد صلح آميز بودن (فتح مكه) پيش از اين سخن گفتيم؛ درست ترين مطلبى كه مى توان براى مالكيت خانه هاى مكه (از سوى صاحبان آنها) آورد، منّت نهادن پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردم مكه و عدم تقسيم آنها (به عنوان غنايم جنگى) است.

در شرح مسلم، علت اين تصور كه مكه به روش صلح آميز فتح شده، ذكر گرديده است. در آنجا مى خوانيم: در واقع امر بر مردم مشتبه شد؛ چرا كه آن حضرت، اموال مردم را مباح ندانست و ميان پيروزمندان جنگ، تقسيم نكرد و وقتى شافعى چنين ديده و برخورد پيامبر صلى الله عليه و آله را خلاف قاعده دانسته، چنين برداشت كرده كه مكه از راه صلح فتح شده است، حال آن كه اين استدلال بى مورد است؛ زيرا بنا به نظر بسيارى از اصحاب، غنايم، به مالكيت پيروزمندان همان نبرد قرار نمى گيرد و امام (رهبر) حق دارد از آنان باز پس گيرد وبر جان و مال و حرمت اسيران، منّت نهد و به آنها امان دهد. به نظر مى رسد كه آن حضرت صلى الله عليه و آله پس از فتح و پيروزى، مصلحت را در آن ديده كه بنا به حرمت عشيره و حرمت مكان و نيز بنا به اميدى كه به اسلام آوردن آنان و افزايش شمار مسلمانان داشت، آنان را به حال خود بگذارد. با اين استدلال ديگر جايى براى احتمال (صلح آميز بودن فتح مكه) باقى نمى ماند.

برخى از اصحاب شافعى نيز برآنند كه شافعى معتقد به ورود صلح آميز پيامبر صلى الله عليه و آله به مكه است. آن كارهايى كه در آنجا به عمل آورد، در مورد كسانى بوده كه با ايشان صلح كرد و مال و جان و زمين آنان را به خودشان واگذار كرد؛ زيرا تنها پس از امان دادن به همه مردم مكه، وارد آنجا شد. اين سخنِ اصحاب در واقع نوعى پوزش خواهى نسبت به نظرى است كه شافعى به تنهايى بدان معتقد است و نيز گرايش به نظر اكثريتى است كه فتح مكه را زورمندانه مى دانند و برآنند كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردم مكه منت گذارد و مورد عفوشان قرار داد و اموالشان را در مالكيت خودشان ابقا كرد.

من شخصاً مطلبى ديده ام كه ثابت مى كند تنها امام شافعى است كه اعتقاد به

ص: 103

صلح آميز بودن فتح مكه دارد. در نسخه اى از المهذّب شيخ ابواسحاق شيرازى به خط سليمان بن خليل، حاشيه اى ديده ام كه در آن قيد شده است: نظر شافعى آن است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مكه را با امان دادن به مردم آن پيش از ورود، به صورت صلح آميز فتح كرد و (نويسنده) اين مطلب را به نقل از ابَىّ بن عبدالرحمان و مجاهد روايت كرده است و پس از آن دنباله حاشيه را آورده است. بالاى اين حاشيه، در نوشته اى به خط ابن خليل چنين آمده است: اين را از «الشامل» برداشت كردم ....

به گمانم الشامل از آنِ شيخ ابى نصر صباغ شافعى باشد. ابن خليل ميان نام «ابَىّ» و «ابن عبدالرحمان» را سفيد گذاشته بود و ندانستم كه منظورش چه كسى است؛ آيا او ابوبكر بن عبدالرحمان بن حارث بن هشام است يا ديگرى؟ تفصيل سخن در بررسى فتح مكه به درازا كشيد، ولى اين بهره هايى دارد كه در جاى ديگرى يافت نمى شود و بدين ترتيب، اين احتمال قوى كه مكه از راه جنگ (عنوه) فتح گرديده، روشن شد. واللَّه اعلم.

ص: 104

صفحه سفيد

ص: 105

ص: 106

عريش، عروش، حُرمه. اين نام از ابن عديس در كتاب «الباهر» نقل شده است.

استاد، قاضى مجدالدين شيرازى گويد: در شرح صحيح امام بخارى، آنچه را كه به اشتقاق هر يك از نام ها مربوط مى شود، همراه با شواهد و توضيح آورده ام كه مى توان بدان مراجعه كرد. در آنجا مى گويد: قرية النمل و نقرة الغراب، دو نشانه از محل زمزم اند كه عبدالمطلب، دستور حفر آن را داده بود و برخى مجازاً اين دو نام را، نام زمزم دانسته اند. و چنانچه استاد، «قاضى مجدالدين» با توجه به اين دو نام- كه نام هاى زمزم اند- مكه معظمه را- از باب تسميه كل به جزء- كه امرى متداول و رواست به اين نام ها، ناميده باشد، مى توان صفا، مروه، حزوره و ديگر جاهاى معروف مكه را نيز در شمار نام هاى مكه ياد كرد. همچنين اين كه گفته است: «قرية الحمس از اين روى نام گرفته كه حُمْس ساكنين قبلى مكه بوده اند»، مى توان در شمار نام هاى مكه از قرية العمالقه و قريه جُرهُم نيز نام برد؛ زيرا اينان نيز پيش از حمس، ساكن مكه بوده اند؛ مگر آن كه گفته شود كه نامگذارى قريةالنمل و نقرةالغراب و قريةالحمس از اهل لغت نقل شده و قياسى نيست.

برخى ديگر از نام هاى مكه كه استاد قاضى مجدالدين شيرازى از آنها ياد نكرده، عبارتند از: بَرَّه، بساق، بيت العتيق، رأس، قادسيّه، مسجدالحرام، معطشه، مكّتان، نابيه، امّ رَوْح، امّ الرحمان، امّ كوثى. در ادامه نام علمايى را كه اين نام ها را برشمرده اند، خواهيم آورد.

ص: 107

ابراهيم نخعى روايت شده است. نيز گفته مى شود بكّه جايگاه بيت الحرام و مكّه خود مسجدالحرام است. اين نظر، از يحيى بن ابى انيسه روايت شده است. گفته مى شود بكه ميان دو كوه را گويند و مكه تمامى مسجدالحرام است و به روايت سوم، بكّه كعبه و مسجدالحرام است و مكه ذوطوى مى باشد. اين روايت را زيد بن أسلم، آورده است.

بكه مسجدالحرام و مكه اطراف آن است. اين نظر از «مجاهد» نقل شده است. همه اين گفته ها و روايات در تاريخ ازرقى آمده، ولى گوينده روايتِ سوم در اين كتاب، معلوم نشده است. واللَّه اعلم بالصواب. (1) در معناى نام مكه با «ميم» نيز اختلاف است. برخى مى گويند: وجه تسميه اين نام، آن است كه پوزه جباران و قلدران را به خاك مى مالد (از ريشه لغوى مَكَّ) و يا فاجران و ستمگران را به بيرون مى راند و يا (اين شهر) مردمانش را به تلاش و كوشش وا مى دارد؛ همچون تلاشى كه براى بيرون كردن مغز استخوان، به عمل مى آيد؛ «تمكّكت العظم»؛ «مغز استخوان را درآوردى».

در خصوص اين وجه تسميه، همچنين گفته شده كه مردم را به سوى خود جلب مى كند؛ چون مى گويند: «أمتكّ الفصيل ما في ضرع امّه»؛ «شيرخواره، آنچه در پستان مادرش بود، مكيد»

و نيز گفته مى شود وجه نامگذارى به چنين نامى، به خاطر كمىِ آبِ آن است.

در وجه تسميه اين سرزمين و ديار به «بكّه» نيز اختلاف است. گفته اند: براى آن است كه گردن زورمندانى را كه در آن كفر و الحاد ورزند، به هم مى كوبد و يا به دليل ازدحام مردم در آن است كه اين روايت ابن عباس است.

همچنين برخى مى گويند به اين دليل است كه از نخوت متكبران مى كاهد و آنان را سر جاى خود مى نشاند. اين روايت را ترمذى آورده است. اين دو نام (مكه و بكّه) از قرآن كريم گرفته شده اند. چندين نام ديگر نيز از قرآن كريم گرفته شده كه از جمله

ص: 108

مى توان از «امّ القرى» ياد كرد. ضحاك در تفسير آيه لُتِنْذِرَ امّ الْقُرى مى گويد: در علّت نامگذارى به اين نام، اختلاف است؛ به گفته ابن عباس، اين نام به اين دليل است كه زمين در زير آن، گسترده شده و برخى علت اين نامگذارى را اين مى دانند كه از همه روستاها و آبادى ها، برتر است و يا به خاطر آن است كه «بيت اللَّه» در آن واقع است و همچنان كه سلطان و پايتخت او بر ديگر جاها برترى دارد. امّ (يعنى مادر) نيز مقدّم دانسته شده است.

و نيز گفته اند: به اين دليل است كه امّت، همه قصدِ آن مى كنند و به سويش مى آيند.

از ديگر نام هاى آن، «قريه» است. مجاهد در تفسير آيه: وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ ... مى گويد: قريه نام جايى است كه گروه بسيار از مردم در آن گرد مى آيند؛ زيرا در لغت نيز مى گوييم، «قريت الماء في الحوض»؛ يعنى آب در بركه جمع شد. به حوض يا بركه «مقراة» نيز مى گويند.

همچنين به مكه، «بلد» مى گويند؛ چرا كه خداوند متعال مى فرمايد: لَاأُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَد. ابن عباس مى گويد: مراد مكه است و پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: «البلد» مكه است.

فاكهى نيز به نقل از وى و نيز از ابن ... (1) در تفسير اين آيه نقل كرده كه مراد، مكه است.

بلد در لغت، دامنه، فراز و بلندىِ آبادى هاست. از ديگر نام ها، «بلدالأمين» است؛ خداوند متعال مى فرمايد: وَهذَا الْبَلَدِ الأَمِين فاكهى در روايتى با اسناد به ابن عباس، درباره اين آيه مى گويد: منظور مكه است. اين سخن از زيد بن اسلم نيز روايت شده است.

از ديگر نام ها، «بلده» است. خداوند متعال مى فرمايد: إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ ... واحدى در «الوسيط» مى گويد: مراد از «البلده» مكه است. ابن برجان نيز در تفسير خود، همين مطلب را بيان كرده است.

ياقوت حموى نيز در «معجم البلدان» با عنوان «البلده» سه جاى را ذكر كرده است و

ص: 109

مى گويد: اولى در آيه كريمه: بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ آمده كه مراد از آن، مكه است. (1) فاكهى مطلبى غير از آنچه گفته شد، بيان كرده است؛ زيرا مى گويد: او يحيى بن ميسره، براى ما حديث گفت و او به نقل از خالد بن يحيى مى گويد: سفيان گفت: إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ ... مراد، «منا» است.

ابويحيى مى گويد: عرب تا به امروز نيز آنجا را «البلده» خوانند.

از ديگر نام ها، «مَعَاد» (به فتح ميم است)؛ چرا كه خداوند متعال مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ .... (2)

در صحيح بخارى به نقل از ابن عباس آمده است كه گفت: محمدبن مقاتل حديث كرده و گفته است كه «يعلى» مى گويد: سفيان عصفرى به نقل از عكرمه به نقل از ابن عباس مى گويد: در «لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ ...» مراد مكه است؛ اين هشت نام برگرفته شده از قرآن كريم هستند.

محبّ طبرى تنها پنج نام از اين نام هاى برگرفته از قرآن را ذكر مى كند؛ زيرا مى گويد: خداوند متعال مكه را به پنج نام، خوانده است: بكه، مكه، البلد، القريه و ام القرى.

مجاهد در مورد نام «باسّه» براى مكّه، مى گويد: معناى آن چنين است كه هركس راكه در آنجا الحاد ورزد، هلاك و متلاشى مى كند (بَسَّ، يَبِسُّ بدين معناست) و از آيه وَبُسَّتِ الْجِبالُ بَسّاً چنين نتيجه اى گرفته شده و ابن جماعه نيز آن را آورده است. (3)ماوردى، درباره نام «ناسّه» (با نون و سين) كه براى مكه ذكر شده، مى گويد: يعنى كه هركس را در آن الحاد ورزد، مى راند و دور مى كند (نَسَّ، يَنسُّ به اين معناست).

صاحب «المطالع» و نووى (4) اين مطلب را گفته و ابن جماعه نيز آن را چنين يادآور شده است: نامگذارى ناسه به اين دليل است كه ملحدان را طرد مى كند و گفته شده كه به

ص: 110

علت كمى آب آن، چنين نامى يافته است؛ زيرا «نسّ» به معناى خشكى نيز آمده است.

نام «نسّاسه» (با نون و تشديد سين اوّل) از فحواى كلام «المطالع» دانسته مى شود و معناى آن نيز همان معناى «ناسّه» است.

ازرقى نام «حاطمه» را براى مكه به نقل از ابراهيم بن ابى يحيى و صاحب المطالع و ابن خليل و نووى آورده و مى گويد: بخاطر درهم شكستن (حَطَمَ، يَحْطمُ) مشركان است!

و اما نام «صَلاح» را مصعب زبيرى نقل كرده (1) و گفته است: به دليل امنيتى كه دارد چنين نامى گرفته است و در اين باره، گفته ابوسفيان بن حرب بن اميه به ابن الحضرمى را نقل كرده است:

أبا مطرٍ هَلُمَّ إلى صلاح فيكفيك النَّدامى من قريش

- و تنزل بلدةً عَزَّت قديماً وتأمن أن يزورَك ربُّ جيش (2)

واژه «صلاحِ» مبنى بر كسر است؛ همچون حَذامِ و قَطامِ و ... كه ممكن است صَرف هم بشود و در اين مورد به سخنان پيش گفته ابوسفيان، استدلال شده است.

عنوان «عرش» (با عين مفتوح و راء ساكن) را «كراع» در نقل قولى كه ابن جماعه از وى به عمل آورده و صاحب مطالع بدان اشاره كرده، آورده است.

نام «عريش» (با افزوده «يا» به نام قبلى) را ابن سيده در نقل قولى كه ابن جماعه از وى آورده، ياد كرده است.

نام «قادس» را صاحب مطالع آورده و مى گويد: قادس از تقديس آمده؛ زيرا مكه آدمى را از گناهان پاك مى كند.

نام «مقدّسه» را نيز صاحب مطالع و نووى (3) آورده اند و معناى آن همانند نام پيشين است.

ص: 111

نام «كوثى» را ازرقى (1) به نقل از مجاهد و سهيلى (بدون نسبت به وى) و صاحب مطالع ياد كرده و گفته است: به نام بقعه اى است كه منزلگاه بنى عبدالدار در آن است؛ ولى فاكهى اظهار مى دارد كه «كوثى» در ناحيه «قُعَيْقِعان» است و مى گويد: گفته شده است كه «كوثى» كوهى در منا است.

نام «حرم» را سليمان بن خليل در منسك خود آورده است.

نام «رتاج» را محبّ طبرى در «شرح التنبيه» بنا به نقل قولى كه ابن جماعه از وى كرده، آورده است.

نام «امّ رُحم» را مجاهد- كه ماوردى (2) از وى حكايت كرده- آورده و (در توجيه آن) مى گويد: زيرا مردم در آن به مهربانى و محبت با هم برخورد مى كنند.

نام «امّ زحم» نيز از ازدحام گرفته شده و «رشاطى» آن را ذكر كرده است.

نام «امّ صبح» را آنچنان كه در نوشته اى به خط شمس الدين محمدبن احمد نويرى قاضى طرابلس ديدم، «ابن اثير» در كتاب خود «المرصّع» (3)ذكر كرده است.

نام «بُساق» را ابن رشيق در العمده (4) در تفسير اين شعر امية بن حرثان، آورده است.

سأستعدي على الفاروق رَبّاً له عَمَد الحَجيج الى بساق

آنگاه ابن رشيق مى گويد: گفته مى شود «بُساق» شهرى در حجاز است.

نام «برّه» را سليمان بن خليل در «منسك» خود (بدون انتساب) آورده و معنايى هم براى آن ذكر نكرده است.

ص: 112

ازرقى (1) نيز به نقل از ابراهيم بن ابى يحيى و صاحب «مطالع» و ابن خليل نام «بيت العتيق» را آورده است. ممكن است اين نام، از اطلاق نام جزء بر كل برگرفته شده باشد كه امر معمول و متداولى است، ولى اگر اين معنا را منظور كنيم، بايد همه نام هاى «كعبه» را نام مكه نيز بشماريم.

نام «رأس» را نيز امام سهيلى (2) و صاحب المطالع و نووى (3) ياد كرده و گفته است: زيرا ارجمندترين جاها، سر (رأس) آدمى است.

نام «قادسيه» را ابن جماعه ياد كرده و به كسى نسبت نداده است. همچنين نام «مسجدالحرام» را ابن خليل در منسك خود آورده و در قرآن كريم نيز شاهدى براى آن يافته است و عبداللَّه بن عبدالملك بن الشيخ ابومحمد مرجانى به نقل از ابن مسدى، آن را حكايت كرده است.

نام «مُعطِّشه» را نيز ابن خليل ذكر كرده، ولى نه به كسى نسبت داده و نه معناى آن را نوشته است.

در مورد نام «مكّتان»، برهان الدين قيراطى از ادباى مصر و استاد اجازه ما، در ديوان شعر بديع خود آن را ياد كرده و ممكن است كه آن را از گفته ورقة بن نوفل اسدى برگرفته باشد:

ببطن المكّتين على رجائي حديثك أن أرى منه خروجاً

سهيلى خود پس از بيان اين بيت شعر، سخن جالبى گفته است: مكه را تثنيه كرده اند (مكتّان)، حال آنكه مكه يكى است، ولى داراى دّره و دامنه است. آنگاه مى گويد:

منظور اعراب در چنين اشاره اى (كاربرد تثنيه براى مكان)، دو سوى هر شهر و يا اشاره به بالا و پايين آن است.

ص: 113

سهيلى در جاى ديگر، در پى بيان مطالبى درباره عبداللَّه بن سعد بن ابى سرح قرشى عامرى- كه درباره محاصره عثمان بن عفان، سخن گفته، ابياتى را ذكر كرده كه در آن به نام مكّتين اشاره شده، آنجا كه مى گويد:

أرى الأمر لايزداد إلّاتفاقماً وأنصارنا بالمكّتين قليل

وأسلمنا أهلُ المدينة و الهوى إلى أهل مصر والذليل ذليل (1)

همچنين نام «نابيه» را شيخ عمادالدين بن كثير در تفسير خود- آنچنان كه به خط يكى از دوستان در حاشيه كتاب «تحبير الموشّين» تصنيف استادمان مجدالدين قاضى القضات در مقام بيان نام هاى مكه يافته ام- ذكر كرده است. متن حاشيه مزبور از اين قرار است: ابن كثير در تفسير خود يادآور شده كه «نابيه» (با نون و باء) از نام هاى مكه است. (2) نام «امّ رَوْح» را آنچنان كه به خط شمس الدين نويرى يافته ام، ابن اثير در كتاب «المرصّع» (3) آورده است.

اما نام «امّ الرحمان» را عبداللَّه بن عبدالملك مرجانى براى مكه ذكر كرده و آن را به ابن عربى نسبت داده است.

و نام «امّ كوثى» را ابن مرجانى ياد كرده و به كسى نسبت نداده است و معنايى نيز براى آن ذكر نكرده است.

از آنچه گفته شد، دانستيم چه كسانى دوازده نامى را كه استاد ما شيخ مجدالدين به آنها اشاره اى نكرده، براى مكه برشمرده اند. معناى برخى از اين نام ها را نيز آورديم.

همچنين دانسته شد كه چه كسانى برخى نام ها را كه استاد ما قاضى مجدالدين ياد كرده،

ص: 114

همراه با معناى آنها، برشمرده اند و همچنين برخى نام هاى ناآشنايى كه جز از وى نشنيدم و خود داراى معناى روشنى هستند، ذكر كرديم، همچون «ام راحم» و «ام رحم» و «بلدالحرام» به دليل حرمت مكه و «بلداللَّه» زيرا سرزمين برگزيده خداست و «طيبه» به دليل نيكويى و پاك بودن آن؛ اين نام را حافظ علاءالدين مُغْلَطاى در سيره خود نقل كرده است و نيز «صلاح» (با تنوين) كه به معناى صلاح (بدون تنوين) است و «سلام» كه به همين معناست. و نام «وادى» كه برگرفته از سخن عمربن خطاب به نافع بن عبدالحارث خزاعى، كارگزار وى بر مكه به هنگام ديدار با وى در «عسفان» است كه عبدالرحمان بن أبزى را جانشين خود بر اهل مكه قرار داده بود. عمر از وى پرسيد: چه كسى را بر اهل «وادى» (به جاى خود) برگماردى؟

نووى تنها به شانزده نام از نام هاى مكه اشاره مى كند و مى گويد: هيچ شهر و ديارى را- همچون مكه و مدينه- كه شريف ترين جاهاى زمين هستند- نمى شناسد كه از اين همه نام برخوردار باشند. (1) عبداللَّه مرجانى در تاريخ مدينه خود به نام «بهجة الأسرار في تاريخ دار هجرة النّبيّ المختار» پس از ذكر نام هاى مكه، مى گويد: از قول خواص گفته شده، كه اگر با خون بر پيشانى (كسى كه دچار خونريزى شده است) نوشته شود: «مَكَة وَسَطُ الدُّنيا وَاللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبادِ»، خون بند مى آيد ....

ص: 115

ص: 116

ميل خود يا به زور، در آييد و در پاسخ گفتند كه ما «به اطاعت آمده ايم»؛ (1) از زمين تنها بخش حرم آن، چنين پاسخى داد و از اين رو آن قسمت را حرمت بخشيد. اين قول را سهيلى (2) نقل كرده و ازرقى (3) شواهدى بر دو گفته نخست آورده است. سخنان ديگرى نيز در اين باره گفته اند.

ص: 117

معاويه و از آن پس عبدالملك بن مروان و پس از وى مهدى عباسى، آن ها را نصب كردند و سپس راضىِ عباسى دستور بناى عمارةالعلمين بزرگ را در «تنعيم» به سال 325 ه. ق. صادر كرد كه نام او را نيز بر آن نوشتند. پس از آن مظفّر، والىِ إربل دستور بناى العلمين را- كه حدّ حرم از سمت عرفه را تشكيل مى دهند- در سال 626، صادر كرد و پس از آن ملك مظفر، والى يمن در سال 683 ه. ق اقدام به نصب مجدّد نشان ها كرد.

ازرقى سخنى درباره نصب كردن نشان ها به وسيله اسماعيل عليه السلام و عدنان و مهدى نقل نمى كند و يادى از تاريخ و سالى كه عمر دستور اين كار را داد به ميان نمى آورد. عمر در سال 17 هجرى به عثمان دستور نصب آنها را داد و عثمان نيز در سال 26 بنا به روايت ابن اثير (1) در اين دو مورد، دستور آن را صادر كرده بود.

ازرقى- بنا بر روايتى كه سند آن به خودش مى رسد- گفته است: نشان هاى حرم بر فراز «ثنيّه» طورى قرار گرفته اند كه آنچه روبه روى اين بخش قرار دارد، در شمار حرم و آنچه فراسوى آن قرار دارد، غير حرم (حِلّ) است.

ازرقى علامت ديگرى را نيز بر شمرده است؛ زيرا در روايتى كه از وى نقل شده، مى گويد: هر درّه اى كه در حرم قرار دارد وارد غير حرم (حِلّ) مى شود و هيچ دره اى از حِلّ وارد حرم نمى شود، مگر «وادى تنعيم» در منزلگاه «نفار». ازرقى اين مطلب را در بخش آخر شرحى كه با عنوان «درباره حرم و حرمت آن» آورده، نقل كرده است.

فاكهى نيز مطلبى به اين مضمون دارد كه سيل حِلّ (غير حرم و جاهاى خارج از اين نشانه ها از هر سو) از چند جا به حرم مى ريزد؛ وى در عنوان مطلب چنين آورده است:

«درّه هايى كه از غير حرم وارد حرم مى شوند». و اين جاها را مشخص ساخته و ما در اصل اين كتاب آن ها را آورده ايم.

ص: 118

ص: 119

طائف، منحصر به خود اوست و مى گويد كه جمهور علما، شش نظريه دارند. ازرقى در موافقت با ابن خرداذبه تنها نيست، ولى در ميان پيشينيان، معاصران و كسانِ بعد از وى، جز ماوردى و صاحب «المهذّب»، مخالفى ديده نشده است و اگر ازرقى با اين دو مخالفت كرده بود، آن را- همچنان كه مخالفت ايشان با ازرقى نقل شده است- نقل مى كرد. نووى و ديگر متأخران نيز از آن دو پيروى كردند و نه سليمان بن خليل و نه محبّ طبرى اين مطلب را يادآور نشده اند و اين نشانگر عدم رضايت ايشان نسبت به چنين سخنى است؛ زيرا ايشان در حدود حرم آنچه را ابن ابى زيد و ديگران بيان كرده اند، نقل نموده و به طريق اولى بايد از آن مطلب، سخن مى گفتند؛ چرا كه گوينده آن شافعى است و به دليل شهرت بسيار زياد، نمى توان گفت بر آنها پوشيده مانده بود.

امّا درباره حدود حرم از سمت عراق، چهار نظريه وجود دارد: 1- هفت ميل كه از سوى ازرقى روايت شده 2- هشت ميل كه ابن ابى زيد مالكى (1) در «النوادر» ذكر كرده 3- ده ميل كه از سوى سليمان بن خليل بيان شده 4- شش ميل كه گفته ابوالقاسم بن خرداذبه است.

ازرقى يادآور شده است كه حدّ حرم در اين جهت، در «ثنيّة الخَلّ» كوه راهه خَلّ در مُقطّع است. كه خَل و المُقطَّع را خود به خط سليمان بن خليل ديده ام. حال آن كه محبّ طبرى در القرى، خَلّ را با تشديد لام و مقطّع را با فتح ميم و سكون قاف آورده و در «الايضاح» نووى و «تهذيب الأسماء واللغات»، (2) به جاى خلّ، جبل (با جيم و باء) ديدم كه بعيد نيست خطا در نگارش باشد.

ازرقى يادآور شده كه وجه تسميه «مُقطّع» آن است كه در زمان ابن زبير، سنگ هاى كعبه را از آنجا برگرفتند (قطع كردند) و نيز گفته اند: در زمان جاهليت وقتى از حرم بيرون مى شدند، به گردن شتران خود پوست درختان حرم را آويزان مى كردند. اگر محملى هم بود چنين مى كردند و هر جا مى رفتند در امان بودند؛ زيرا همه مى دانستند كه آنان از سوى

ص: 120

خانه خدا آمده اند و هنگامى كه باز مى گشتند و وارد حرم مى شدند، آنها را قطع مى كردند و نام «مقطع» از اينجاست. (1) در مورد حد حرم از سمت جِعرانه، دو نظريه وجود دارد: نه ميل بنا به گفته ازرقى (2) و يزيد؛ و دوازده ميل بنا به گفته ابن خليل كه البته پس از بيان نظر قبلى، اين نظر را با ترديد بيان مى كند. درباره جعرانه (به كسر جيم و سكون عين و تخفيف راء) توضيحات بيشترى خواهد آمد.

ازرقى يادآور شده كه حد حرم از سوى جعرانه، در شعب آل عبداللَّه بن خالدبن أسيد (3) قرار دارد. عبداللَّه بن خالد بن اسيد كه اين شعب به او منسوب است، ظاهراً برادرزاده عتّاب بن اسيد بن عاص اموى قرشى، امير مكه است؛ زيرا او (عبداللَّه مورد نظر) به دليل ولايت عمويش بر مكه، از شهرت بسيارى برخوردار بود. قبرستانى در بالاى مكه به وى منسوب است كه عبداللَّه بن عمر در آن مدفون است.

سليمان بن خليل گويد: كسى كه شعب به او منسوب است، عبداللَّه بن خالدبن اسيد خزاعى است. ابن جماعه سخنى بر خلاف اين دارد؛ زيرا در بيان حد حرم از اين سمت، از جاده جعرانه در شعب آل عبداللَّه القسري سخن آورده است.

آن چه در انتساب اين شعب به «عبداللَّه بن خالدبن اسيدبن ابى العاص» بيان كرديم، از نام هاى ديگر به صواب نزديك تر است؛ زيرا تعريف و توضيح، مشهورترين نام ها صورت مى گيرد، اما كسى كه ابن خليل و ابن جماعه اين شعب را به وى نسبت مى دهند، در مقايسه با نام مذكور از چندان شهرتى برخوردار نيست.

حدّ حرم از اين سمت، در حال حاضر شناخته شده نيست، هر چند كه يكى از اعراب مكه برآن است كه حدّ حرم از اين سمت در نيمه راه جعرانه است. وقتى علّت پرسيده شد، گفت: جاى مشهورى كه بدان اشاره كرد، برابرِ نشانه حرم از سمت نخله؛

ص: 121

يعنى همان سمت عراق قرار دارد.

اما درباره حد حرم از سوى تنعيم، نظر وجود دارد:

1- سه ميل، به قول ازرقى (1) و ابن خرداذبه (2) و ماوردى (3) وصاحب «مهذّب» وديگران.

2- حدود چهار ميل، به گفته ابن ابى زيد در النوادر به نقل از چند تن از مالكى ها.

3- چهار ميل، بنا به گفته فاكهى.

4- پنج ميل، به گفته ابوالوليد باجى كه عين سخن وى از اين قرار است:

و امّا تنعيم، من در مكه اقامت گزيدم و از بيشتر مردم شنيدم كه (حدّ حرم) پنج ميل (فاصله) است، و طىّ اقامتم در آنجا، نظر مخالفى نشنيدم و اگر ميان تنعيم و مكه، چهار ميل فاصله باشد، لازم مى آيد كه ميان مكه و حديبيه، چيزى حدود پانزده ميل باشد؛ زيرا بيش از سه برابر آن فاصله دارد.

در اين گفته و نيز در گفته فاكهى و آنچه ابن ابى زيد گفته است، جاى تأمل است و بدان خواهيم پرداختم. از آنچه ابن ابى زيد درباره حدّ حرم از اين سمت ذكر كرده، چنين برداشت مى شود كه اين حد، تا آخر تنعيم ادامه دارد؛ زيرا مى گويد: «بيش از يك نفر از اصحاب ما برآنند كه حدّ حرم پس از جادّه مدينه، حدود چهار ميل تا آخر تنعيم است».

ازرقى نظر ديگرى دارد. او مى گويد: حدود حرم از راه مدينه و پايين تنعيم در منزلگاه نفار، (4) سه ميل است. (5) محبّ طبرى نيز در شرح خود بر «التنبيه» نظر ازرقى را ترجيح مى دهد؛ زيرا يادآور شده است كه تنعيم اندكى در برابر غير حرم قرار دارد و كسى كه آن را در محدوده غير حرم مى داند، در واقع نام محلى را به نزديكى هاى آن

ص: 122

اطلاق كرده است.

اگر كسى نيز حق داشته باشد تنعيم را در محدوده غير حرم بداند، در مورد كسى كه آخر تنعيم را درست جاده مدينه مرز حرم دانسته است؛ يعنى «ابن ابى زيد» چه بايد گفت؟

نفار كه در سخن ازرقى آمده، بنا به ذكر چند تن (به نون و فاء و الف و راء) است.

و اما در مورد حدّ حرم از سمت جدّه، دو قول آمده است: 1- ده ميل، به گفته ازرقى (1) و ابن ابى زيد 2- حدود هجده ميل، بنا بر آنچه باجى به نقل از «النوادر» ابن ابى زيد درباره فاصله مكه و حديبيه تا منتهاى حدّ حرم از سمت جده آورده است. ازرقى همچنين يادآور شده است كه منتهاى حدّ اين سمت، انتهاى نخلستان هاست (2) كه برخى از نخل هاى آن در حرم و برخى در غير حرم قرار دارد، همچنان كه به گفته شافعى و ابن قصّار، حديبيه نيز چنين وضعى دارد.

ماوردى (3) گويد: حديبيه در محدوده غير حرم قرار دارد و «مالك» آن را جزو حرم مى داند. اين مكان (حديبيه) و نيز نخلستان ها امروزه شناخته شده نيستند. مى گويند حديبيه همان چاهى است كه در جاده جدّه به چاه شميبى (4) معروف است.

امّا درباره حدّ حرم از سمت يمن، دو نظر وجود دارد: 1- هفت ميل، بنا بر آنچه ازرقى (5) و ابن ابى زيد و سليمان بن خليل آورده اند 2- شش ميل، كه خود به خط محبّ طبرى در «القرى» آن هم در سه نسخه از آن، ديدم و نمى توان گفت لغزش نوشتارى و سهو قلم است؛ زيرا در القرى پس از ذكر آن، سخنى را كه ازرقى و ابن ابى زيد آورده، ذكر كرده است.

ص: 123

جاى مرز در اين سمت، بنا به آنچه ازرقى (1) ذكر كرده، آبگير (أضاة لِبْن) (2) در ثنيّه لبن است. اين آبگير را امروزه آبگير ابن عقش (أضاة ابن عقش) مى گويند كه در آن نشانه اى به عنوان حدّ حرم، موجود است.

آنچه درباره حدود حرم به ميل گفته شد، طبق نظر مردم بود، در اين باره از حنفى ها مطلبى ديده ام كه بسيار شگفت است؛ زيرا قاضى شمس الدين سروجى حنفى در مناسك خود به نقل از ابى جعفر هنداوى آورده است: مقدار حد حرم، از سمت مشرق، شش ميل و از سمت ديگر دوازده ميل است.

نويسنده «المحيط» مى گويد: اين سخن جاى تأمل دارد؛ زيرا در اين سمت، تنعيم قرار دارد كه نزديك به سه ميل از مكه فاصله دارد. و از سمت سوم، سيزده ميل و سرانجام از سمت چهارم، بيست و چهار ميل فاصله دارد. ظاهراً منظور گوينده اين سخن، از سمت مشرق، جهت عراق و سمت ديگر (دوم)، تنعيم و از سمت سوم، سمت يمن و منظور از سمت چهارم، جهت جدّه است. آنچه در اين گفته شگفت است، كمىِ فاصله در جهت مشرق و فزونى آن در سه جهت ديگر است. من از اين جهت سمت هاى ديگرى را كه ديگران در مورد حدود حرم ذكر كرده و او نيز برشمرده است، ذكر نمى كنم؛ زيرا مطمئن نيستم منظور گوينده دقيقاً كدام جهت است و تنها جهت هاى معروفى را كه مردم در معيّن ساختن حدود حرم بيان مى كنند، معيار قرار داده ام كه سمت طائف در راه عرفه از نَمِرَه در وادى عُرَنَه، راه عراق، راه تنعيم و راه يمن است و ملاك اندازه گيرى و براى ما، طنابى است كه با ذرع به كار گرفته در مسافت هاى كوتاه تقسيم بندى شده است و بنا به گفته محبّ طبرى در شرح تنبيه خود، ملاك اندازه گيرى عبارت از يك ذرع دستى است، همچنين يادآور شده كه اندازه اين ذرع بيست و چهار انگشت، هر انگشت به اندازه شش جو كنار هم است. من به خط او چنين ديدم. نووى نيز در «تحرير التنبيه» بدان اشاره كرده است.

ص: 124

نووى كه انگشت را سه جو دانسته، اشتباه مى كند و ذرع مورد اشاره او، ذرع آهنى است كه در اندازه گيرى پارچه در مصر و مكّه امروزى متداول است و اندازه آن هفت هشتم (78) ذرع (دستى) است. گروهى از هم مذهبان ما نيز ذرع دستى را در نظر گرفته و اندازه آن را با جوهاى متوسط و كنار هم چيده شده، به دست داده اند و به همان صورت شده كه محبّ طبرى و همفكران وى گفته اند و اين اندازه گيرى ها در حضور خودم صورت گرفت.

ص: 125

گرفتن جاى ديگرى به عنوان مبدأ ناشى شده باشد؛ مثلًا ما باب بنى شيبه را در نظر گرفته ايم و ازرقى جايى در ميان آنجا و معلّاة را براى حد حرم از سمت عرفه، برگزيده است. از پاى باب معلّاة تا علمين، كه هر دو از حدود حرم در اين سمت به شمار مى آيند، سى و پنج هزار و سيصد و هشتاد و سه ذرع و سه هفتم ذرع به ذرع دستى است و بنا بر قولى كه ميل را سه هزار و پانصد ذرع مى داند، بالغ بر ده ميل و يك هفتم در يك هفتم ميل (17* 17) و يك پنجم در يك هفتم در يك دهم ميل (110* 17* 15) و يك پنجم در يك پنجم در يك هفتم در يك دهم ميل (115* 17* 15* 15) و جمعاً به ميزان 11750+ 1350+ 149+ 10 ميل است.

ازرقى حد حرم را از اين جهت «باب معلّاة» نمى داند، بلكه از باب بنى شيبه حساب كرده است و برايش اين توهّم پيش آمده كه حد حرم از اين جهت، به بيست و پنج زرعىِ قبله مسجد نَمِرَه منتهى مى شود؛ زيرا يادآور شده كه حد حرم از اين جهت برابر با يازده ميل است و جاى هر كدام از ميل ها را تا عرفه برشمرده (و مثلًا) درباره جاى ميل يازدهم مى گويد: جاى ميل يازدهم در حد مكانى است كه قبله مسجد عرفه را به قبله مسجد ابراهيم خليل الرحمن عليه السلام متصل مى كند و ميان آن تا ديوارهاى مسجد، بيست و پنج ذرع فاصله است.

اقتضاى اين سخن آن است كه دو نشان (ميل) ياد شده در حدّ (حرم) نباشند. سخن ازرقى اين تصوّر را پيش مى آورد كه حدّ حرم از اين جهت ششصد و شصت و يك ذرع پايين تر از دو نشانى منتهى مى شود كه در واقع نشان حد حرم از اين جهت است؛ زيرا مى گويد: از حد حرم تا مسجد عرفه هزار هزار (يك ميليون) و ششصد ذرع و يك پنجم ذرع است.

و از آنجا كه حد حرم از اين جهت به مقدارى كه ياد كرديم، از پايين دو نشان پيش گفته فاصله دارد؛ زيرا فاصله ميان آن دو نشان و ديوارى كه مسجد عرفه را هزار و هفتصد و سه ذرع آهنى و برابر با هزار و نهصد و چهل و شش ذرع دستى اندازه گرفته ايم، نتيجه اين مى شود كه دو نشان مزبور در غير از حد قرار داشته باشند و اين دو نشان همان هايى

ص: 126

هستند كه نسبت به دو نشان نزديك به عرفه، از مكه نزديك ترند و بنابراين چنانچه دو نشان ياد شده، علامت حدّ حرم از اين جهت در نظر گرفته شوند، درست تر از آن به نظر مى رسد كه حد حرم را پايين تر از آنها يا برابر آنها در جهت عرفه و نزديك به مسجد منسوب به آنها بدانيم كه سخن ازرقى در هر دو جا، چنين القايى در پى دارد؛ زيرا در دو نشان مورد نظر، دو قطعه سنگ وجود دارد كه روى هر كدام از آنها مرقوم شده است:

«أللّهمّ أيِّد بالنّصر والظّفر عبدَكَ الشّاكِر لِأنعُمِكَ يُوسف بن عمر، فهو الآمر بتجديد هذا العَلَم الفاصل بَين الحِلِّ وَالحَرَم».

و نيز در آن نوشته شده است: «در سال ششصد و هشتاد و سه بنا شد». يوسف بن عمر همان ملك مظفر والى يمن است و رسم بر آن بوده كه چنين بنايى تنها بر اساس اخبار فراوان يا نشانى از قبل، صورت مى گرفته و بناى كهنه را بازسازى و نوسازى مى كردند. واللَّه اعلم.

گروهى بر آنند كه «فاصله حرم از اين سمت و جهت به ميزان هفت ميل است»، اشكالى كه بر اين گفته مى توان وارد كرد اين است كه: فاصله حرم، با در نظر گرفتن هر ميل برابر با سه هزار و پانصد ذرع- چه از باب بنى شيبه در نظر بگيريم و چه از باب المعلّاة- بيش از ده ميل مى شود. اين فزونى نيز- همچنان كه اندكى پيش گفتيم- از آنجاست كه فاصله حرم از اين سمت- بنا بر آن كه ميل را چهار هزار ذرع بدانيم و مسافت را از باب بنى شيبه حساب كنيم- برابر است با نُه ميل و يك پنجم ميل و يك چهارم يك دهم ميل به اضافه دو هفتم ذرع ( (27 ذرع)+ (14+ 15+ 9)) مى شود و اگر از باب المعلّاة منظور كنيم، برابر با هشت ميل و سه چهارم ميل و يك پنجم و يك دهم ميل و هفت هزارم ميل به اضافه دو هفتم ذرع خواهد شد و اگر فاصله حرم از اين جهت را با احتساب هر ميل برابر دو هزار ذرع بگيريم از مبدأ باب بنى شيبه به ميزان هجده ميل و سه پنجم ميل و دو صدم ميل به اضافه دو هفتم ميل و با احتساب باب المُعَلّاة به عنوان مبدأ برابر با هفده ميل و نيم ميل و يك بيست و پنجم ميل و شش هفتم خمس يك صدم ميل خواهد شد و فاصله

ص: 127

حرم از اين سمت با احتساب اينكه يك ميل برابر با شش هزار ذرع است، برابر با شش ميل و يك پنجم ميل و يك ششم يك صدم ميل به اضافه دو هفتم ذرع با در نظر گرفتن باب بنى شيبه به عنوان مبدأ؛ و به ميزان پنج ميل و نيم ميل و يك سوم ميل و يك سوم يك پنجم ميل و دو پنجم يك هفتم يك صدم ميل- با در نظر گرفتن باب المعلّاة به عنوان مبدأ- خواهد شد. حال اگر فاصله حرم در اين جهت بنا بر هر يك از چهار اندازه ميل چنان كه گفتيم باشد، نادرستى سخن كسى كه اين فاصله را هفت ميل مى داند، روشن مى شود؛ زيرا با اقتضاى اين گفته ها، در تناقض قرار مى گيرد و در مورد همه اندازه هاى ميل به جز برابرى آن با شش هزار ذرع كمتر از آن اندازه ها و نسبت به ميل شش هزار ذرعى، بيشتر از آن اندازه ها در مى آيد. و اين افزايش به ميزان تقريباً ده ذرع كمتر از چهار پنجم ميل با احتساب باب بنى شيبه (به عنوان مبدأ اندازه گيرى) و به ميزان يك ميل و تقريباً يك ششم ميل با در نظر گرفتن باب المعلّاة به عنوان مبدأ است.

نووى در اين مورد دچار اشتباه شده و در مورد حدّ حرم از اين جهت سخنى دارد كه با گفته وى مبنى بر هفت ميل بودن آن تناقض دارد؛ زيرا در «الإيضاح» مى گويد: بدان كه ميان مكه و منا يك فرسخ فاصله است (معناى «فرسخ» را در كتاب هاى ديگرش آورده است). با بيان فاصله ميان مكه و منا و نيز فاصله ميان منا و دو نشانى كه نشان حدّ حرم از سمت عرفه هستند، تناقض ميان اين نظر وگفته خودش- كه آن را هفت ميل دانسته است- روشن مى شود. امّا فاصله ميان مكه و منا، سيزده هزار و سيصد و شصت و هشت ذرع از ديوار و باب بنى شيبه تا عقبه است كه حدّ بالايى منا پس از جَمره عقبه به شمار مى رود و فاصله ميان منا تا عَلَمَين ياد شده، بيست و سه هزار و هشتصد و چهل و دو ذرع و يك هفتم ذرع از حدّ عقبه ياد شده تا علمين پيش گفته است و اگر چنين باشد، مسافت عقبه منا تا عَلَمين مزبور، در صورتى كه از باب بنى شيبه محاسبه گردد، دوبار دو هزار و هشتصد و نود و سه ذرع كسر شود، همان فاصله ميان مكه تا منا است.

از اين گفته نووى كه فاصله مكه و منا را يك فرسخ مى داند، لازم مى آيد كه ميان عقبه ياد شده و علمين مورد نظر، پنج ميل و يك سوم ميل و هفتاد و هفت ذرعِ دستى

ص: 128

باشد و فاصله عقبه منا تا علمين به فاصله مكه تا عقبه منا، افزوده گردد و روى هم رفته بالغ بر هشت ميل و يك سوم ميل و هفتاد و هفت ذرع گردد و اين رقم به مثابه فاصله حرم از اين جهت- با در نظر گرفتن گفته نووى مبنى بر فاصله يك فرسخى ميان مكه و منا- مى گردد و در عين حال با اين سخن نووى كه مى گويد حدّ حرم از سمت عرفه هفت ميل است، متناقض مى شود و در نتيجه آنچه در مورد حد حرم از سمت عرفه گفته است، مورد تأكيد قرار مى گيرد.

چه بسا برداشت از سخن نووى اين باشد كه فاصله حدّ حرم از اين جهت به ميزان يك فرسخ بيشتر از آن مقدار است- به اعتبار اين كه فاصله مكه و منا از باب المعلّاة در نظر گرفته شود- زيرا از عقبه باب المُعلّاة تا انتهاى عقبه ياد شده، يازده هزار و دويست و چهل و يك ذرع و يك هفتم ذرع و فاصله ميان منا و علمين به اندازه دو برابر فاصله مكه تا منا به اضافه هزار و سيصد و شصت ذرع است و بدين ترتيب فاصله ميان منا و علمين ياد شده، شش ميل و يك سوم ميل به اضافه يكصد و چهارده ذرع مى شود. و اگر فاصله مكه تا منا يك فرسخ باشد و از باب المعلاة حساب كرده باشند و فاصله منا و علمين را هم به فاصله مكه و منا بيفزايند، روى هم رفته 9 ميل و يك سوم ميل و يكصد و چهارده ذرع مى شود كه فاصله حرم از اين سمت بنا بر قول نووى است كه ميان مكه و منا را يك فرسخ مى داند.

بايد دانست كه گفته نووى مبنى بر فاصله يك فرسخى ميان مكه و منا متضمن اشاره اى است كه نشان مى دهد او شش هزار ذرع بودن ميل را نپذيرفته است؛ زيرا اگر پذيرفته بود لازم مى آمد كه مسافت بيان شده مكه تا منا، به طور غير مستقيم بوده باشد، زيرا اين فاصله از سه ميل كه مقدار فرسخ باشد، به ميزان يك ميل و يك هشتم ميل و هشت ذرع و شش هفتم ذرع با در نظر گرفتن مسافت از باب المعلّاة، كمبود دارد و اگر از باب بنى شيبه در نظر بگيريم، سه چهارم ميل و يك ششم ميل وشش ذرع و چهار هفتم ذرع، كم مى آورد و در صورتى كه سخن نووى را هم بر راه راست و هم بر راه غير مستقيم بتوان حمل كرد، حمل آن بر راه راست و مستقيم، اولى است. واللَّه اعلم.

ص: 129

ص: 130

ممكن است از محل باب شبيكه يا نزديك هاى آن منظور شده باشد؛ چه در اين صورت، كمى بيشتر از رقم ياد شده است و امّا در اين كه ميزان حرم از اين سمت چهار ميل دانسته شده، مشكل بتوان ميل را برابر سه هزار و پانصد ذرع در نظر گرفت؛ زيرا اگر مسافت را از باب شبيكه بدانيم چهار پنجم ميل و يك دهم ميل و سه ذرع كمتر است و اگر آن را از باب عمره بدانيم اين مسافت، به ميزان نصف ميل منهاى يكصد و هفتاد ذرع، كمتر خواهد بود. برابر گرفتن ميل با چهار هزار ذرع نيز بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا در اين صورت- و با احتساب مبدأ از باب عمره- مسافت به ميزان يك ميل منهاى يك دهم ميل و نيم صدم ميل؛ و با در نظر گرفتن مبدأ از باب شبيكه، يك ميل و ربع كمتر خواهد بود.

همچنين پذيرفتن اين كه فاصله حد حرم در اين سمت، حدود چهار ميل است نيز دشوار به نظر مى رسد؛ زيرا به معناى همان چهار ميل تلقى مى شود. از همه بعيدتر و ناپذيرفتنى تر چيزى است كه باجى ذكر كرده و مقدار حرم در اين سمت را، پنج ميل دانسته است؛ زيرا تنها در صورتى كه ميل را دو هزار ذرع بگيريم درست در مى آيد كه البته در اين برابرى، جاى تأمل وجود دارد و با در نظر گرفتن اين فاصله از باب شبيكه، اين مسافت به ميزان دو پنجم ميل از پنج ميل بيشتر مى شود و با در نظر گرفتن باب عمره، اين افزايش به ميزان يك ميل و حدود يك چهارم ميل مى گردد. اين بود نظرى كه درباره اين گفته ها داشتيم.

ص: 131

هفتم ذرع مى شود. بدين ترتيب اندازه حريم حرم را از همه طرف هاى معروف، بر حسب اندازه هاى متفاوت و چهارگانه ميل در اصل اين كتاب به رشته تحرير در آورديم و در اين كتاب تنها به ذكر اندازه هاى ياد شده بر حسب ميل سه هزار و پانصد ذرعى، بسنده كرديم؛ زيرا اين مقياس، هم برترى دارد و هم اين كه رعايتِ اختصار شده است.

حدود حرم را در اين ابيات نيز به نظم در آورده اند:

وللحرم التحديد من أرض طيبة ثلاثة أميال إذا رُمْتَ إتقانه

وسبعة أميال عِراق و طائف و جُدّة عَشْر ثمّ تسعٌ جِعرانه

ومن يَمَنٍ سبعٌ بتقديم سينها فَسَلْ ربَّك الوهّاب يرزقك غفرانه

وقد زيد في حدّ لطائف أربعٌ ولم يرض جمهور لذا القول رجحانه

سراينده دو بيت نخست را نمى شناسم و دو بيت آخر نيز متعلق به جدّ پدرى من قاضى القضات كمال الدين ابى الفضل محمدبن احمد نويرىِ شافعى، قاضى و خطيب مكّه و عالم حجاز در عصر خويش است كه خدايش بيامرزاد! من اين شعر را در كتاب وى به نام «المسلم بدية الحرّ المسلم» به خط يكى از بزرگان يافتم. برخى از مردم اوّلين بيت سروده جدّم را به گونه ديگرى مى خوانند:

و مِن يَمَنٍ سبعٌ بتقديم سينها وقد كملت فاشكر لربّك إحسانه

و همين نيز نزد مردم مشهور است و توجيه اين اختلاف هم مى تواند از اين قرار باشد كه جدّ من، شعر را به هر دو صورت سروده است. جدّم در بيت اوّل، بر آن بود كه حدّ حرم، از سمت يمن را به روايت ماوردى در «احكام السلطانيه» (1) و به روايت ابى اسحاق شيرازى در «المهذّب» بيان كند؛ زيرا سراينده دو بيت نخست به اين قسمت، نپرداخته بود.

منظور جدّم از سرودن بيتِ دوم اين بود كه در مورد حدّ حرم از سمت طائف و از

ص: 132

راه عرفه، اين نظر را كه يازده ميل هم گفته شده و ازرقى (1) در تاريخ خود بيان كرده است، وارد كند و در عين حال خاطر نشان سازد كه در اين باره، قول كسى كه معقتد به هفت ميل است، اولويّت دارد. همچنان كه ماوردى (2) و شيخ ابواسحاق شيرازى و نووى (3) نيز چنين اعتقادى دارند و جدّم، ترجيح ايشان را پذيرفته است. البته در اينكه اين نظر برتر است، جاى تأمّل است.

در ناپذيرفتنى بودن، آن به ويژه سخن نووى كه در اين باره دچار آشفتگى هاى كلامى هم شده است، پيش از اين سخن گفتيم. علّت اين امر نيز تقليد ايشان و دور بودن آنها از مكان و بى توجّهى به واقعيت امر است و اگر هر يك از اين بزرگان، به اين نكته توجه مى كردند، درستى آنچه گفتيم براى آنها روشن مى گشت، ولى آنها تقليد كردند و سخنشان درست نمى آيد. سخن در اين باره به درازا كشيد، ولى موجباتى براى اين تفصيل وجود داشت.

استاد ما نويسنده و مفتى علّامه كمال الدين محمدبن موسى بن عيساى دميرىِ مصرىِ مكّىِ شافعى، از قول جدم اين شعر را باز مى گفت و مى خواند و معتقد بود كه بهتر آن است كه گفته شود:

و مِن يَمَن سَبعٌ بتقديم سينها لذلك سَيل الحَرم لم يعد بنيانه

اين مصرع از بيت، بنا به گفته امام صلاح الدين خليل بن محمد أقفهسي (4) از آنِ اوست و استاد ما كمال الدين هم علت اين تغيير در مصرع را آن مى دانست كه سيل غير حرم، وارد حرم نمى شود، ولى در مصرع جدّم، مطلبى جز دعا وجود ندارد؛ اين مطلب را چندين نفر از علما ذكر كرده اند، هر چند با آنچه ازرقى مى گويد و معتقد است كه سيل

ص: 133

غير حرم تنها از سمت تنعيم وارد حرم مى شود، منافات دارد. پيش از اين سخن ازرقى را در اين باره آورديم. گفته فاكهى كه از آن ياد كرديم نيز با آن تضاد دارد.

از دوستى شنيدم كه بيت شعر كمال الدين را با نقل آن از استادمان «دُميرى» چنين مى خواند:

وَمِن يَمَنٍ سَبعٌ و كرز لها اهتدى لذلك سيل الحرم لم يعد بنيانه

و كرز كه در اين شعر بدان اشاره شده، همان كرز بن علقمه خزاعى (1) است و اولين كسى هم نيست كه در اسلام اين نشان را نصب كرده است؛ زيرا گروهى از صحابه، پيش از وى اين كار را كرده بودند؛ از جمله و بنا بر آنچه ازرقى (2) و فاكهى گفته اند، تميم بن اسد در سال فتح مكه به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله اين كار را كرده بود و نيز در زمان خليفه عمر، حُوَيْطِب بن عبدالعُزّى و سعيدبن يربوع و مخرمة بن نوفل و ازهربن عوف زُهْرِيان هستند و در «اخبار مكه» فاكهى از زبير بن بكار نقل شده كه صبيحة بن حارث بن جبلةبن عامربن كعب بن سعيدبن تيم از قريشى هايى كه عمربن خطاب براى بازسازى نشان هاى حرم فرستاد و نيز در زمان عثمان، حويطب بن عبد العزّى و سعيدبن يربوع و عبدالرحمان بن هرمز و گروهى از قريش، به اين كار دست مى زدند. اينان بنا به نقل ازرقى و فاكهى، هر ساله نشان ها (انصاب) را بازسازى و مرمّت مى كردند. در كتاب ازرقى و فاكهى، نامى از كرز به عنوان نصب كننده اين نشان وجود ندارد و اين مطلب را تنها ابن عبدالبرّ (3) ياد كرده و گفته است كه اين موضوع در زمان معاويه و در دوره ولايت مروان بر مكه، صورت گرفته است و من ندانستم كه استاد ما دُميرى چرا به كار نصب كرز اشاره كرده و از ديگران كه از وى مشهورتر بوده اند، ياد نكرده است و بهتر آن بود كه مى گفت:

وَ مِن يَمَنٍ سَبعٌ تميم لها اهتدى لذلك سيل الحرم لم يعد بنيانه

ص: 134

چرا كه اين كار، به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله صورت گرفته بود و مشخّص كردن ابعاد حرم در آن زمان، تأثير بسزايى داشته است.

من هيچ كس را جز ابوالقاسم بن خرداذبه خراسانى در كتاب «المسالك والممالك» (1) نديدم كه به مسافت و ميزان حريم حرم، اشاره كرده باشد؛ وى طول حرم پيرامون مكه را سى و هفت ميل ذكر كرده است كه همه نشان هاى نصب شده را شامل مى گردد. اين هم در صورت درستى، آگاهى مفيدى است و خداوند به حقيقت آن، داناتر است.

ص: 135

ص: 136

در مسند احمدبن حنبل (1) به نقل از ابن عباس روايت شده كه مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه فرمود: اين سرزمين، حرام است؛ خداوند در روزى كه آسمان ها و زمين را آفريد، آن را حرمت بخشيد و حرمت الهى آن تا روز قيامت، پاينده خواهد بود. قتل در اين مكان براى هيچ كس جز من، حلال نيست. پس از من نيز تا روز قيامت، قتل در آن روا نيست؛ براى من نيز تنها ساعتى از روز، (قتل) حلال شده است. اين حرمت خداوندى است و تا روز قيامت ادامه دارد. شاخه هايش نبايد بريده شوند. گياهانش نبايد ريشه كن گردند و شكارهايش نبايد به چنگال افتند؛ آنچه پيدا شود، نبايد برداشته شود، مگر براى شناسايى صاحب آن.

راوى مى گويد: عباس كه خود از مردم اين شهر بود، عرض كرد: به جز علف مكه كه در ساختن خانه ها و قبرها، به كار مى رود؟ حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: جز علف.

بخارى و مسلم نيز آن را به همين مضمون روايت كرده اند.

در مسند احمد بن حنبل (2) نيز به نقل از ابوهريره روايت شده كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد، فرمود: شكار آن به چنگ نيفتد و شاخه هايش بريده نشود و يافته هايش جز براى كسى كه چيزى گم كرده است، حلال نگردد. عباس گفت: مگر علف كه آن را براى قبرها و خانه هاى خود نياز داريم؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: مگر علف. هر دو آن را نقل كردند. در همين روايت به لفظ آنها و «احمد» به جاى «و شاخه هايش بريده نشود» آمده است، «درختانش ريشه كن نشوند». البته در الفاظ وارد شده و اين معنا، اختلاف هايى وجود دارد، ولى به هر حال مجموعه اين روايات، حكايت از آن دارند كه نبايد گياهان مكه ريشه كن شوند، مگر علف كه به دليل كار برد در سقف خانه ها، قبرها و رنگسازى و ... از اين حرمت استثنا شده است. اين گياه بوى خوشى دارد و در درمان نيز به كار مى رود؛ همچنان كه «المدوّنه» و ديگر كتب دوستان مالكى ها و نيز در روايات صحيح مذهب شافعى آمده، استفاده از گياهان و علف هاى حرم مكه براى خوراك چهار پايان و

ص: 137

نيز مصارف دارويى، حلال دانسته شده است. نيز از جمله حرمت ها، كندن درختان مكه است؛ مالك بريدن شاخه از درختان مكه را براى عصا مجاز شمرده است.

از ديگر حرمت هاى مكه، راندن شكار در آن؛ يعنى انجام كارى است كه باعث فرار شكار گردد. محبّ طبرى بر آن است و عكرمه از وى نقل كرده كه به مردى گفت: آيا مى دانى كه رماندن شكار مكّه يعنى چه؟ آن است كه آن را از سايه فرارى دهى و جاى آن قرار گيرى.

در همين معنا از سفيان بن عُيَينه نقل شده كه گفت: در اين اختلافى نيست كه اگر (شكار را) فرارى داد و شكار سالم ماند، گناه و عقابى بر او نيست، ولى با ارتكاب آنچه نهى شده، گناه كرده است. از ديگر محرمات، شكار در مكه است و نيز بنا به روايت صحيح تر در مذهب شافعى، آنچه در آن پيدا شود نبايد به ملك كسى درآيد. برخى از مالكى ها نيز بر اين نظر هستند و از نظر مذاهب ديگر چنين حكمى فهميده شده كه مكه، مانند ساير جاهاست. احاديثى نيز آمده است كه حاكى از منع اين امور در مدينه منوّره هم هست، ولى مكه در اين مورد از سه نظر داراى مزّيت و برترى است؛ نخست: در مورد وجوب عقاب و مجازات ارتكاب عمل شكار در مكه اجماع وجود دارد، حال آنكه در مورد شكار مدينه اختلاف نظر هست. دوّم: وجوب عقاب و مجازات (قطع) درختان از نظر شافعى وحنبلى، و سوّم: اين كه تا آنجا كه مى دانم هيچ يك از علماى امت قائل به عدم تملك پيدا شده هاى مدينه نيست (ولى در مورد مكه هست).

مكه احكام ويژه اى دارد كه در برخى از آنها با مدينه مشترك است:

* ثواب نماز در آن، نسبت به جاهاى ديگر، مضاعف مى شود و در اين باره احاديث صحيحى وارد شده كه بدان خواهيم پرداخت.

* مضاعف شدن ثواب قربانى در آن، به استناد حديثى از ابن عباس است كه خواهيم آورد.

* مضاعف شدن گناهان در آن، به گفته مجاهد و احمدبن حنبل كه محبّ طبرى در

ص: 138

«القرى» از ايشان و از ديگران هم نقل كرده است. هر چند در روايات صحيح از نظر علما، گناه در مكه را همچون ديگر جاها، شمرده اند.

* انسان به صِرف انديشيدن به گناه در مكه- گر چه توبه هم كرده باشد- مورد مؤاخذه قرار مى گيرد و اين مقتضاى حديثى است كه در مسند امام احمد بن حنبل (1) از عبداللَّه بن مسعود روايت شده و در مسند اين گونه آمده است: يزيد بن هارون گويد:

شعبه به نقل از سُدّى به ما خبر داده كه او يك بار از عبداللَّه شنيده كه مى گفت: شعبه گفته است كه سدّى اسنادش را برايم نقل نكرده ولى من نقل مى كنم، از آنجا كه در قرآن آمده است وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ ...، (2)

اگر كسى قصد كجروى و حرمت شكنى در حرم كند و در «عدن أبين» (3) هم باشد، خداوند مطمئناً عذاب دردناكى نصيبش مى سازد.

وجه اختصاص مكه از نظر اين حكم در آن است كه اگر در جاهاى ديگر انسان قصد گناه كند، تنها در صورتى كه آن گناه را مرتكب شود، مورد مؤاخذه قرار مى گيرد.

مقتضاى حديث ابن عباس كه از پيامبر صلى الله عليه و آله و او از خداوند- عزّوجلّ- درباره نوشتن خوبى ها و بدى هاى آدمى نقل كرده، حاكى از آن است كه اگركسى قصد كار بدى كرد، ولى آن را انجام نداد خداوند آن را يك حسنه مرقوم مى كند و اگر آن را انجام داد، خداوند يك گناه منظور مى كند، همين است. اين حديث در صحيحين آمده و به ظاهر، در همه جا؛ از جمله مكه صدق مى كند، ولى حديث ابن مسعود كه بدان اشاره گرديد، تنها ويژه مكّه است.

من از اين ويژگى مكه غفلت كرده بودم، ولى يكى از علماى معاصر كه از وجود اين كتاب آگاهى يافته و آن را مشاهده كرده بود، برايم مطلبى نوشت كه متن آن از اين قرار است:

«كتاب مختصر «اخبار مكه» نوشته آن گرامى را ديدم. شما مواردى از

ص: 139

ويژگى هاى حرم (مكه) را مرقوم فرموده ايد، ولى به مواردى كه كسى قصد گناه در آن داشته باشد، نپرداخته ايد. حال آن كه در ويژگى هاى مكه به اين هم اشاره شده كه براى كسانى كه قصد گناه داشته باشند و در صدد گناه برآيند، عقاب در نظر گرفته شده است، و در اين زمينه حديث با سلسله سند به دستمان رسيده كه از ابن مسعود در مسند احمد (1) و جاهاى ديگر آمده است و از سند صحيحى برخوردار است.»

آنگاه مى گويد:

«ابن ابى حاتم در تفسير خود به طور مفصّل بدين مسأله پرداخته است.»

«ابويُمن بن عساكر» نيز به هنگام سخن از احكام ويژه مكه، در فضل منا، مطلبى دارد كه متن آن چنين است: هركس در مكّه، درصدد الحاد برآيد، ولى چنين عملى نكند، خداوند او را عذاب دردناكى خواهد چشاند. همچنين از ويژگى هاى آن، ناروايى غنيمت هاى آن است و اين كه نماز نافله بى سبب در هنگام كراهت، در مكه مكروه نيست. و اين بنا بر حديثى است كه در اين مورد از سوى جُبيربن مُطْعم از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده است و مذهب شافعى بر آن است. لفظ حديث ياد شده را دار قطنى چنين آورده است: «اى خاندان عبدمناف، كسى را كه درصدد نماز در اين خانه برآيد، در هر وقتى از شب يا روز كه باشد، منع نكنيد.» ابن حبّان نيز به همين معنا، حديثى را روايت كرده و در سنن اربعه و نيز در (مسند) ابن حنبل و نزد ابن حبّان، لفظ حديث از اين قرار است:

اى بنى عبدمناف! اگر عهده دار اين امر شديد از طواف و نماز هيچ كس در اين حرم در هر زمان و هر ساعت از شب و روز كه بخواهد مانع نشويد.

بيهقى، مراد از نماز را دو احتمال دانسته؛ يكى آن كه ممكن است منظور، نماز ويژه طواف باشد و مى گويد: اين بيشتر به سنت شبيه است. و احتمال ديگر اين كه منظور، همه

ص: 140

نمازها باشد. لفظ دار قطنى از اين حديث، احتمال نخستين را كه بيهقى بيان كرده و به سنت بيشتر شبيه دانسته است، رد مى كند. اين را قاضى عزّالدين بن جماعه گفته است و برخى نيز نماز را به دعا تأويل كرده اند كه بعيد به نظر مى رسد و برخى نيز همچون مالكى ها و حنفى ها به دليل عموميت در سنن نهى در اين حديث، استدلال بدان را منع كرده اند.

* نماز عيد در مكه را، نه همچون ديگر شهرها در صحرا و بيابان، بلكه در مسجدالحرام بايد اقامه كرد. و ديگر وجوب روى آوردن سالانه به آن از سوى گروهى از مردم براى اقامه شعائر حج است.

* جز به احرام- كه جزئيات آن در كتب فقهى به تفصيل بيان شده است- نبايد وارد مكه شد و ديگر اين كه مُحرم شدن مقيم در حرم براى حج از خارج از آن، بنا به مذهب شافعى و طبق آنچه نووى در «الإيضاح» آورده، جايز نيست.

* سر بريدن قربانى هاى حج در اين شهر و نيز لزوم سر بريدن در مكه به دليل وجود تنگدستان در آن است.

* برابرى كبوتر مكه با يك گوسفند در صورتى است كه در حرم و بدون حكم (حاكم شرع) مورد اصابت قرار گيرد كه در مذهب مالكى و شافعى چنين است.

* هر گاه كسى خارج از حرم، شكارى را دنبال كرد، اگر شكار وارد حرم شود، بايد آن را رها كند. اين نكته را ابن الحاج به نقل از برخى مفسّرين نقل كرده است.

* همنشينى و همزيستى آهوان و درندگان در مكه، كه محبّ طبرى آن را ذكر كرده است.

* امنيّت آهوان و درندگان در اين شهر. حتّى وقتى كه پرندگان از حدّ خود فراتر مى روند، به رغم خروج از حرم، امنيت دارند.

* حافظ مى گويد: گفته اند از ديگر ويژگى هاى مكه آن است كه بر مردم مكه در حج تمتّع و حج قِران در نظر مالك و شافعى و بيشتر علما، ريختن خون قربانى روا نيست؛ چرا كه در شمار ساكنين و اهل مسجدالحرام به شمار مى روند، البته ابوحنيفه نظر

ص: 141

مخالفى دارد.

* به نظر برخى علما نبايد با مردمان، در صورت جفاكارى و ستمگرى، جنگ كرد ولى بايد بر آنان سخت گرفت تا دست از ستم بردارند. قفّال مَرْوَزى، از بزرگان شافعى بر آن است كه جنگ با كفار نيز در صورتى كه به مكه پناه آورند، نارواست. در مذهب مالك نيز بنا به روايت ابن شاش و ابن حاجب همين نظر حاكم است؛ در «جواهر» تصنيف ابن شاش آمده است: جنگ با ساكن مكه؛ اعم از اينكه مسلمان يا كافر باشد، جايز نيست.

در مختصر ابن حاجب هم چنين آمده است. اكثر علما قائل به جواز مبارزه و جنگ با كفار و ستمگرانند؛ زيرا حق خداى را مقدم مى دانند، چون جنگ با كفار از جمله حقوقى است كه پايمال كردن آن جايز نيست. نووى نيز اين روايت و نظر را صحيح مى داند و در پاسخ به احاديث صحيحى كه در حرمت جنگ با كفار در مكه وارد شده، پاسخ مى دهد كه معناى آن احاديث، تحريم اظهار جنگ با آنها و استفاده از ابزارهاى عمومى جنگ؛ مانند منجنيق و نيز سعى در اصلاح اوضاع بدون اين ابزارهاست و اين برخلاف حالتى است كه كفار در جاى ديگرى (جز مكه) پناه آورند كه در آن صورت جنگ با آنها به هر شكل و با هر ابزارى، جايز است. او مى گويد: شافعى نيز همين تفسير را مى پذيرد.

* از ويژگى هاى مكه به نظر ابوحنيفه، آن است كه اگر قاتلِ عمد، به حرم پناه آورد، تا هنگامى كه در حرم است، كشته نمى شود، ولى آن قدر بر او تنگ گرفته مى شود تا از حرم بيرون آيد و آنگاه به قتل رسد.

* اگر زناكار محصنه به حرم پناه آورد، تا وقتى در حرم است حدّ بر او اقامه نمى شود، بلكه آن قدر بر او تنگ گرفته مى شود كه ناگزير به خروج از حرم شود كه در آن صورت حد بر وى جارى مى گردد.

* اگر فرد محارب بدون امان داشتن، وارد حرم شود نبايد كشته شود، بلكه آنقدر بر وى تنگ گرفته مى شود كه از آن بيرون آيد. آيين ابوحنيفه در اين سه مسأله، يكى از دو روايتى است كه از احمدبن حنبل نقل شده و نظر مالك و شافعى آن است كه حرم (مكه) مانع از اجراى حدود و قصاص نمى گردد.

ص: 142

* ديه قتل در حرم براى قاتل از نظر شافعى ها و حنبلى ها بنا بر آنچه ابن جماعه در منسك خود از ايشان نقل كرده است، به اندازه يك سوم بيشتر است. البته در نقلى كه (ابن جماعه) از شافعى ها كرده، جاى تأمّل است؛ زيرا به نظر آنها ديه قاتل افزايش مى يابد؛ بدين معنا كه به سى نفر شتر سه ساله و سى نفر شتر چهار ساله و چهل نفر شتر حامله مى رسد كه نقل ابن جماعه از ايشان، متضمن اين مطلب نيست.

* مخالفان دين اسلام- بنا به مذهب شافعى و بيشتر فقها به نقل از ماوردى (1) و از نظر حنفى ها- چنانچه ساكن نباشند، حق ورود به حرم را ندارند. از نظر مالكى ها، ورود كافر به حرم براى تجارت و مانند آن- براى عبور نه اقامت- اشكال ندارد. اصل مطلب، روايتى است كه از ابن داود از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «مشركان را از جزيرةالعرب بيرون كنيد» وجه استدلال هم آن است كه حجاز به عقيده گروهى از علما خود جزيرةالعرب است و گروهى ديگر بر آنند كه حجاز بخشى از جزيره است و مى گويند: مراد از جزيره در عبارت حضرت صلى الله عليه و آله، حجاز است؛ زيرا (در جاى ديگر) فرموده است: «مشركان و يهوديان را از حجاز و اهل نجران را از جزيرةالعرب بيرون كنيد».

* بنا به گفته ابن صلاح شافعى، جايز نيست از چوب سواك (مسواك) حرم، چيزى برداشت، ولى ابن الحاج از دوستان ما، يادآور شده كه گرفتن مسواك از درختان حرم، اشكالى ندارد.

* كسى كه از سنگ حرم براى دفاع از خود استفاده كند، گناهكار است و كيفر مى بيند.

* جز براى ضرورت، حمل سلاح در مكه جايز نيست كه مالكى ها و شافعى ها در اين مورد به حديث جابر استناد مى كنند كه مى گويد: هيچ كس حق ندارد در مكه سلاح حمل كند. اين حديث در صحيحين آمده است.

ص: 143

* به هنگام قضاى حاجت در صحرا و در صورت نبود حايل، رو به كعبه يا پشت به كعبه ايستادن جايز نيست؛ زيرا پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله در روايت ابوايّوب انصارى در صحيحين و نيز در روايت ابوهريره در صحيح مسلم و غيره، از اين كار نهى كرده است.

* خداوند بر مردمان مكّه واجب گردانيد بر حجّاجى كه وارد مكه مى شوند، آسان گيرند و براى سكونت ايشان طلب اجازه نكنند؛ اين ويژگى از سخن ابويُمن بن عساكر در فضل و برترى منا نتيجه گيرى شده كه از سخنان سهيلى در باب اول نيز مطلبى در تأييد آن مى توان يافت.

* كسى كه از مكه مهاجرت مى كند، حق اقامت در آن را ندارد مگر آنكه سه روز از مهاجرتش گذشته باشد. العلاء بن حضرمى به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله در همين معنا، حديثى روايت كرده است.

احكامى كه مكه و مدينه در آنها با هم مشتركند:

* تحريمِ قطع شاخه هاى تازه درختان و علف ها وفرارى دادن شكار و صيد آن هاست؛ هر چند در مورد مدينه، شكار كردن حيوانات، بنا به روايات صحيح در اين مورد، مستلزم عقوبت نيست.

* دفنِ مشرك در مكه و مدينه حرام است و اگر دفن شود بايد تا پيش از گسسته شدن جسد، نبش قبر گردد و بيرون آورده شود. شيخ خليل جندى مالكى در منسك خود از نووى اين ويژگى را نقل كرده است.

* حرمت اخراج و بيرون بردن خاك و سنگ مكه و مدينه، بنا به نقل شيخ خليل جندى از ابن صلاح. متن سخن وى در بيان ويژگى هاى حرمين (مكه و مدينه) چنين است: «مكه ومدينه درحرمت استخراج سنگ وخاك مشتركند. واردكردن سنگ وخاك از غير حرم و در آميختن آنها نيز كراهت دارد ومسواك گرفتن از درختان (اراك/ درخت مسواك) حرم، جايز نيست.»

نووى نيز در اين باره چنين افزوده است: «مكه و مدينه در حرمت دفن مشرك هم مشتركند؛ اگر دفن شد، بايد پيش از گسسته شدن جسد نبش شود.» آنچه ابن صلاح در

ص: 144

مورد تحريم استخراج خاك و سنگ حرم گفته، شافعى نيز در «الجامع الكبير» و «الأم» آورده و نووى در «الروضه» آن را تأييد كرده است؛ هر چند در «شرح المهذّب» به نقل از اكثريت شافعى ها يادآور شده كه اين كار مكروه (و نه حرام) است.

محبّ طبرى مى گويد: كراهت استخراج خاك حرم به خارج از حرم، از نظر ما، كراهت تحريمى است. بر كسى كه خاك حرم را بيرون ببرد، واجب است كه آن را باز گرداند و در ردّ نكردن، ضمانى بر وى نيست. و اما كراهت وارد كردن خاك و سنگ غير حرم به حرم را نووى در «الروضه» و «مناسك» خود تصريح دارد و در «المجموع» يادآور شده كه اصحاب بر اين اتفاق دارند كه اين كراهت از باب اولويت است و البته جاى تأمل دارد؛ زيرا صاحب «البيان» از شيخ ابوحامد نقل كرده كه گفته است: داخل كردن چيزى از خاك و سنگ غير حرم به حرم جايز نيست؛ علت اين كراهت نيز در آن است كه مبادا (اين سنگ و خاك وارد شده) از حرمتى كه نداشته اند، برخوردار گردند.

حنبلى ها بر آنند كه خارج كردن خاك و سنگ از حرم به بيرون از حرم و نيز وارد كردن خاك و سنگ از آنجا به داخل حرم كراهت دارد و به گفته احمدبن حنبل كراهت خارج كردن، شديدتر از وارد كردن است. حكم «حرم مكه» در اين موضوع نيز به اتفاق، همان حكم «مكه» است.

علما درمكه وحرم آن، اختلاف نظر دارندكه آيااين مكان، پس ازدرخواست ابراهيم خليل عليه السلام پناهگاهى در برابر خوف و ستمگران و زلزله ها گرديد يا اينكه از ابتداى آفرينش آسمان ها و زمين، امن بوده است؟ بنا به نظر نووى و ديگران و بر اساس حديث ابن عباس و ابوهريره و ابن شريح خزاعى، نظر دوم صحيح است؟ درخواست ابراهيم خليل عليه السلام از پروردگار يكتاى خود آن بودكه آنجا را از قحطى وخشكسالى درامان نگهدارد و به مردم آن ميوه هاى فراوان عطا نمايد. پيروان نظريه اول (يعنى امن شدن مكه پس از درخواست و دعاى حضرت ابراهيم عليه السلام) به حديث عبداللَّه بن زيد بن عاصم (1)

ص: 145

استدلال مى كنند كه در آن مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ابراهيم عليه السلام مكّه را امن گردانيد و من مدينه را» كه در صحيحين نيز آمده است. پيروان نظريه دوم در پاسخ اين حديث مى گويند: ابراهيم عليه السلام حرمت مكه را پس از آنكه مهجور گشته بود، عيان كرد.

ص: 146

خدمتكار است. اخبار بسيارى در هلاكت امت هايى كه در مكه ستمكارى كرده يا حرمت آن را ناديده گرفته اند، وارد شده است كه ان شاءاللَّه اندكى از آنها را بيان خواهيم كرد.

در مورد نجات از گناه با پناه آوردن به حرم حديثى آمده كه از جابر بن عبداللَّه از پيامبر صلى الله عليه و آله به ما رسيده كه فرمود: وقتى قوم ثمود ماده شتر (ناقه) را پى كردند، صيحه اى آنان را فرا گرفت و همگى نابود شدند؛ مگر يكى كه در حرم خداوند- عزّوجلّ- بود و حرم، مانع از نابودى وى شد. گفتند: او چه كسى بود اى رسول خدا؟ فرمود: «ابورغال ابوثقيف» بود و همين كه از حرم بيرون شد، همان بلايى بر سرش آمد كه بر ديگران رفته بود. احمد بن حنبل در مسند خود (1) و مسلم و ابوحاتم بن حبّان در صحيح خود، اين حديث را با سند نقل كرده اند.

ص: 147

ص: 148

(خطاب به مكه) مى فرمود: «به خدا سوگند كه تو بهترين و دوست داشتنى ترين سرزمين نزد خدايى و اگر بيرون رانده نشده بودم، هرگز تو را ترك نمى گفتم».

امّ محمد دختر مُنَجّا برايم گفت: از قاضى ابوالفضل مقدسى شنيده كه مى گفت:

حافظ ضياء از ابوجعفر صيدلانى و فاطمه بنت سعدالخير، از فاطمه بنت عبداللَّه، از ابوبكر محمدبن عبداللَّه، ازابوالقاسم طبرانى از زُرْعَه دمشقى، از ابويمانى، از شعيب بن ابوحمزه و طبرانى از عبدالرحمان بن جابر بحترى به ما گفته كه بِشْربن شعيب از زُهَرى، از ابوسَلَمَة بن عبدالرحمان نقل كرده كه عبداللَّه بن عُدىّ بن حمراء به وى گفته كه او از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله شنيده كه وى در حالى كه در «حزوره» در شرق مكه ايستاده بود، خطاب به مكه فرمود: «به خدا سوگند تو بهترين سرزمين خدا و دوست داشتنى ترين سرزمين خدا براى خدا هستى و اگر نبود كه از آنجا بيرونم كردند، هرگز بيرون نمى شدم».

ترمذى (1) آن را با سند نقل كرده و نسائى به نقل از قتيبةبن سعيد از ليث روايت كرده و ابن ماجه (2) به نقل از زغبه آن را مستند كرد و ابن حبّان در صحيح خود از محمدبن حسن بن قتيبه از زغبه از ليث، آن را با سند آورده است. اين روايت نسبت به روايت ترمذى و نسائى از رجال كمترى برخوردار بوده، اما موافقت آن با روايت ابن ماجه و ابن حبّان كمى رجال در آن را جبران مى كند.

ترمذى بنا بر نقل قولى كه محبّ طبرى در «القرى» از وى به عمل آورده، مى گويد:

حديث ابن حمراء، حديث حَسَن و صحيحى است و من آن را از خط خودش نقل كردم.

وى پس از ذكر حديث مى گويد: و از عبداللَّه بن عدىّ بن حمراء كه خود ديدم بالاى كلمه «الحمراء» كروشه اى باز شده و در آن چيزى شبيه «خيار» قيد شده بود (يعنى به جاى حمراء، خيار هم آمده است) و اين از وى، شگفت است؛ چرا كه اين حديث از ابن حمراء مشهور است.

ترمذى در ادامه حديث ابن حمراء مى گويد: محمد بن عمرو به نقل از ابى سلمه به

ص: 149

نقل از ابوهريره آن را روايت كرده و حديث زهرى نزد من صحيح تر است.

در «معجم الكبير طبرانى» حديثى از محمدبن عبداللَّه بن مسلم زهرى برادرزاده زهرى از عموى خود محمدبن مسلم زهرى از محمدبن جبيراز عبداللَّه بن عدّى روايت كرده كه به قول ابوالفضل احمدبن على بن حجر عسقلانى برادرزاده زهرى اين كار را غير متعارف دانسته است و آنچه ترمذى ذكر كرده و گفته كه «محمدبن عمرو» آن را به نقل از ابوسلمه از ابوهريره نقل كرده، من اين گونه نديدم، بلكه آنچه ديدم به نقل از او و از ابى سلمه و از پيامبر صلى الله عليه و آله به طور مرسل (بدون سند) بود و در بخش دوّم از حديث على بن حجر سعدى به نقل از اسماعيل بن جعفر، از محمدبن عمرويه و نيز در تاريخ ازرقى به نقل از جدّ خود، از سعيد بن سالم قدّاح از عثمان بن ساج، از محمدبن عمرويه و يا محمد بن عمرو در روايتى كه ترمذى از وى نقل كرده، همان سلسله اسناد خود را كه در حديث تكرارى ديگرى جز آنچه كه از ابوسلمه، از ابوهريره نقل شده بود، روايت كرده است.

در روايت مرسلِ محمدبن عمرو كه در تاريخ ازرقى آمده، چنين مى گويد: پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله آن سخنان را در عام الفتح (سال فتح مكه) در «حجون» بر زبان آورد. (1) كه بر فرض اثبات حديث، بيان اين روايات از يك سو و روايتى كه مى گويد پيامبر صلى الله عليه و آله اين سخنان را در «حزوره» بر زبان رانده است، تضادى وجود ندارد؛ زيرا مى توان هر دو روايت را با هم جمع كرد. بدين معنا كه در سال فتح مكه آن سخنان را در حجون و نيز در حزوره در هنگام خروج از مكه در عمره بر زبان رانده است؛ زيرا آن زمان قصد اقامت در مكه و سكونت به اتفاق همسرش ميمونه بنت حارث هلاليه را داشت كه قريش مانع از اين كار شدند. برخى رجال حديثى كه نقل كرديم بر اين گمان هستند كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن سخنان را در زمانى كه سوار بر مركب خود در حزوره بود، بر زبان جارى كرد، درحالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى به مدينه هجرت كرد، در چنين حالتى قرار نداشت؛ زيرا اخبار مربوط به هجرت آن حضرت صلى الله عليه و آله حكايت از آن دارند كه ايشان مخفيانه از مكه بيرون شدند و اگر

ص: 150

سوار مركب شده باشد، در واقع سفر خويش را آشكار گردانده است كه خلاف قصد ايشان است.

حَزْوَرَه كه عوام در مكه آن را عَزْوَره مى گويند- و از قديم چنين تغييرى در گفتار صورت گرفته است؛ زيرا در سنگى در كاروانسراى «رامشت» در مكه با تاريخ سال 529 چنين تعبيرى را ديدم- به معناى پشته كوچك و جمع آن «حزاور» است كه بازار گندم فروشان مكه در آنجا پايين مكه و كنار مناره مسجدالحرام قرار دارد. اينكه طبرانى حزوره را در مشرق مكه ذكر كرده، نادرست است و بايد سوق (بازار) مكه مى گفت كه به تصريح در مسند احمد بن حنبل و در حديثى از عبداللَّه بن عدىّ بن حمراء، قيد شده است و آنچه درباره محل حزوره گفتيم، همانى است كه به گفته ازرقى، (1) مشهور و معروف است. او از برخى مردم مكه نقل كرده كه «حزوره» در محوطه خانه «أرقم»؛ يعنى خانه خيزران در صفا قرار دارد و از برخى نيز نقل كرده كه در حذاءالردم در درّه است.

گفته مى شود كه حزوره به وزن قَسْوَرَه بدون تشديد است. دار قطنى يادآور شده كه درست آن است كه بدون تشديد تلفظ شود، ولى محدثينى هستند كه حرف دوم آن را مفتوح و مشدّد مى دانند كه درست نيست. صاحب «مطالع» اين مطلب را از دارقطنى نقل كرده و مى گويد: ما آن را به نقل از ابن سراج، به هر دو صورت ضبط كرده ايم.

فاكهى نيز در وجه تسميه حزوره مطلبى دارد و مى گويد: در زمان كارگزارى ابن نزار در كعبه و مسجدالحرام، كارهاى مسجدالحرام به مردى از خاندان ايشان به نام وكيع بن سلمةبن زهيربن اياد بود كه قصرى در پايين مكه در بازار گندم فروشان امروزى بنا كرد و كنيزى به نام «حازوره» را در آن گماشت و آنجا به نام او حازوره نام گرفت.

ما روايت ابوهريره و ابن عباس و عبداللَّه بن عمروبن عاص را كه نزديك به حديث ابن حمراء بود، بيان كرديم. حديث ابوهريره را دو حافظ مصرى؛ يعنى ابوالفضل عبدالرحيم بن حسين و ابوالحسن على بن ابوبكر شفاهاً در قاهره به اطلاعم رساندند و

ص: 151

گفتند: عبداللَّه بن محمد مقدسى از على بن احمد حنبلى از محمد بن معمر قرشى و خواهر او عايشه و آنها به نقل از سعيد بن ابى رجاء از احمد بن محمد بن نعمان، از ابوبكر محمدبن ابراهيم مقرى حافظ و او از اسحاق بن احمد خزاعى، از محمدبن يحيى بن ابى عمر از عبدالرزاق از معمر از زهرى از ابى سلمه از ابوهريره نقل كرده كه گفت:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حزوره ايستاد و فرمود:

«دانستم كه تو بهترين سرزمين خدا و دوست داشتنى ترين زمين نزد خدايى و اگر مردمان تو مرا بيرون نرانده بودند، بيرون نمى رفتم.»

نسائى به نقل از سملة بن شبيب از عبدالرزاق بن همّام آن را آورده و اين روايت را به جاى آن ديگرى، روايت عالى (با رجال كمتر) تلقى مى كنيم و احمد بن حنبل در مسند خود به نقل از عبدالرزاق و نيز از ابراهيم بن خالد صنعانى به نقل از رباح بن زيد از معمر از زهرى، از ابى سلمه و به نقل از برخى صحابه همين حديث را روايت مى كند. حافظ ابوالفضل عسقلانى يادآور شده كه روايت معمر، «شاّذ» است؛ يعنى روايتى است كه از زهرى، از ابى سلمه، از ابوهريره نقل شده و او آن را به رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت مى دهد.

او مى گويد: ظاهراً اشكال اين حديث از عبدالرزاق است؛ زيرا معمّر اسم صحابى را آنچنان كه در روايت رباح از وى شده است، نياورده، ولى عبدالرزاق اين سلسله را طى كرده و مى گويد: به نقل از ابوسلمه، از ابوهريره، سپس مى گويد: اگر چنين باشد معلوم مى شود كه حديث ابوهريره در اينجا، اصالتى ندارد.

شبيه به همين حديث در سوّمين بخش از حديث مخلص سقاء بن ابى الفوارس و در المنتقى كه شامل هفت بخش است و نيز شبيه آن از حديث عبداللَّه بن رباح انصارى به نقل از ابوهريره روايت شده است و قاضى مفتى ابوبكربن الحسين شافعى به طور شفاهى در طيبه به نقل از احمدبن ابى طالب به آگاهى ام رسانده و در كتاب محمدبن عبدالرحمان قضاعى مطلع شدم كه احمدبن ابى طالب، به طور شفاهى به وى خبر داده و گفته است كه احمدبن يعقوب مارستانى به وى اجازه داده و گفته كه ابوالمعالى بن النحاس از

ص: 152

ابوالقاسم بن البشرى از ابوطاهر المخلص و او از يحيى بن محمد، از احمدبن محمدبن سنان از مؤمَّل بن اسماعيل از حماد بن سلمه، از كاتب به نقل از عبداللَّه بن رباح انصارى مى گويد: همراه با گروهى كه ابوهريره در ميانشان بود، خارج شدم. ابوهريره در حديثى يادآور شد كه وقتى به مكه وارد شديم، در حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در صفا قرار گرفته بود، انصار نزد آن حضرت آمدند و گرد او نشستند. آن حضرت چشمان خود را گرداگرد مكه دوخت و به آن نگاه كرد و فرمود: «به خدا سوگند دانسته ام كه تو از همه جاى ديگر نزد خدا عزيزتر و گرامى ترى و اگر قوم من بيرونم نكرده بودند، از آن بيرون نمى شدم».

همچنين از المخلص به نقل از يحيى بن محمد از احمدبن سنان در رمله، به نقل از مؤمّل بن اسماعيل از حمادبن سلمه از ثابت از عبداللَّه بن رباح انصارى از ابوهريره از پيامبر صلى الله عليه و آله همان سخنان روايت شده است. ابن صاعد درباره اين روايت مى گويد: اين دو خبر را تنها مؤمل بن اسماعيل نقل كرده است. اسناد اين حديث، جاى تأمل دارد؛ زيرا مؤمّل بن اسماعيل كه به تنهايى ناقل حديث است بنا بر گفته ابوحاتم، (1) فرد پرخطايى است، ولى ما به دليل شگفت بودن آن را نقل كرديم.

امّا در مورد حديث ابن عباس آن را دو فرد مورد اعتماد مصرى؛ يعنى مفتى ابواحمد ابراهيم بن محمد لخمى و محمدبن حسن بن على قرشى به من خبر داده اند كه حافظ ابوالفتح يعمرى شفاهاً به آنها گفته كه بر ابوحفص عمربن عبدالمنعم قواس (2) از غوطه دمشق خواندم كه ابوالقاسم عبدالصمدبن محمد انصارى به نقل از ابوالحسين بن مسلم گفت كه از حسين بن محمد بن احمد بن طلاب (3) نقل كرده كه ابن جُمَيْع از ابراهيم بن معاويه از عبداللَّه بن سليمان از نصربن عاصم از وليد، از طلحه از عطاءبن عباس نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: آرى به خدا سوگند كه من از سرزمين تو (مكه) بيرون

ص: 153

مى روم و مى دانم كه تو دوست داشتنى ترين و گرامى ترين سرزمين نزد خدا هستى و اگر مرا از تو نرانده بودند، هرگز بيرون نمى شدم.» (1) و عمربن حسن المزّى با اجازه عام (بدون نقل رجال) مى گويد: عمربن عبدالمنعم ياد شده با سند سابق خود نقل كرده است و ترمذى (2) در مناقب به نقل از محمدبن موسى بصرى از فضيل بن سليمان و ابن حبان در صحيح خود به نقل از حسن بن سفيان از فضيل بن حسين جحدرى از فضيل بن سليمان از ابن خثيم از سعيد بن جبير و ابن طفيل و هر دو از ابن عباس، اين روايت را اسناد داده و ترمذى گفته است: «حسنٌ صحيحٌ غريبٌ في هذا الوجه».

و اما در مورد حديث عبداللَّه بن عمرو، گفتنى است كه آن را تنها فاكهى در كتاب اخبار مكه آورده و متن آن چنين است: ميمون بن حكم صنعائى، از محمد بن جعشم، از ياسين بن معاذ، از عمروبن شعيب از پدرش و او از جدش، نقل مى كند: پيامبر صلى الله عليه و آله عتّاب بن اسيد را بر مردم مكه فرستاد. و به وى فرمود:

«آيا مى دانى كه تو را به كجا روانه كرده ام؟ به سوى اهل اللَّه روانه ات ساخته ام.

هيچ شهرى نزد خدا و نزد من از آن دوست داشتنى تر نيست، ولى قوم من مرا از آن بيرون كردند و اگر بيرونم نكرده بودند، هرگز از آن بيرون نمى شدم».

عبداللَّه بن عمران براى ما اين حديث را نقل كردكه: سعيدبن سالم از عثمان بن ساج، از يحيى بن ابى انيسه به نقل از ابن شهاب زهرى از ابوسلمة بن عبدالرحمان از عبداللَّه بن عمرو به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله مضمونى نزديك به حديث فوق را روايت كرده اند.

و حديث عبداللَّه بن عدّى بن حمراء كه پيش از اين بيان شد، حجّت و دليل كسانى است كه به برترى مكه نسبت به ديگر اماكن باور دارند، به جز محلى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن به خاك سپرده شد. محلى كه پيامبر صلى الله عليه و آله دفن شد بنا بر آنچه قاضى عياض در شرح مسلم بيان كرده، به اجماع، بهترين جاى روى زمين است و حتّى بنا بر تصريح ابو يُمن بن عساكر در

ص: 154

«الإتحاف»، از جايگاه كعبه نيز برتر و با فضيلت تر است.

از جمله كسانى كه قائل به برترى مكه بر ديگر جاها هستند، بايد از امام ابوحنيفه و شافعى و احمدبن حنبل (در روايت صحيح ترى كه از وى نقل شده) و نيز ابن وهب و ابن حبيب از پيروان مذهب مالكى نام برد. همچنين به گفته عبدى، اكثريت فقها بر اين عقيده اند. ابن عبدالبرّ مى گويد: اين مطلب از عمر و على]« [و ابن مسعود و ابى درداء و جابر و ديگر صحابه روايت شده است. و مى افزايد: ايشان در تقليد و پيروى نسبت به كسانى كه بعد از ايشان آمده اند، اولى هستند. در مورد فضيلت مكه همين بس كه خانه خدا در آن است كه خداوند مقرر كرده كه اگر بندگانش در طول عمر خود، حتى اگر يك بار عزم سفر كنند و آن را قصد كنند، گناهانشان آمرزيده است و تنها در صورتى كه روى بدان جهت كنند، نمازشان پذيرفته است و اين خانه خدا، قبله مسلمانان زنده دل است.

گفتيم فضل و برترى كه براى مكه منظور شده، بنا به گفته محبّ طبرى در «القرى»، شامل همه حَرَم آن نيز مى شود.

ابن عبدالبرّ برخى از احاديث را كه در برترى مدينه نسبت به مكه، به آنها استدلال مى شود، ضعيف مى داند. حديث ياد شده را حاكم در مستدرك (1) از صحيحين به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله مستند كرده كه حضرت به هنگام خروج از مكه به مدينه، فرموده اند:

«خداوندا! مى دانى كه آنها مرا از دوست داشتنى ترين شهرها بيرون كردند؛ پس مرا در شهرى كه از همه بيشتر دوست دارى، ساكن گردان.» ابن عبدالبر درباره اين حديث مى گويد: حديث صحيحى نيست و علما در ساختگى بودن آن، هم عقيده اند.

به فرض كه اين حديث درست باشد، بر آنچه كه بنا بر گفته محبّ طبرى بدان استناد شده، دلالت ندارد؛ زيرا وقتى اختلاف علما را در برترى مدينه بر مكه- طىّ فصلى كه ويژه فضيلت مسجد مدينه و فضيلت نماز در آن است- بررسى مى كند، مى گويد: اين سخن مورد استدلال ايشان (كسانى كه قائل به فضيلت مدينه بر مكه هستند) از پيامبر صلى الله عليه و آله

ص: 155

كه فرمود: «خداوندا! مرا از عزيزترين سرزمينم بيرون كردى، پس مرا در عزيزترين سرزمين خود ساكن گردان»، بايد چنين تفسير شود كه منظور پيامبر صلى الله عليه و آله دوست داشتنى ترين يا عزيزترين سرزمين نزد خدا، پس از مكه بوده است. دليل اين تفسير نيز حديث پيش گفته نسائى و ابن حبّان در فضيلت مكه؛ يعنى همان حديث عبداللَّه بن عدىّ بن حمراء است كه ثابت مى كند مكه دوست داشتنى ترين سرزمين براى خداست؛ هر چند كه اين حديث، خود متضمن دلالتى در اين باره نيست؛ زيرا جمله: «مرا در دوست داشتنى ترين سرزمين خود ساكن گردان» به گونه اى آمده است كه عرفاً مراد از آن را (دوست داشتنى ترين سرزمين) پس از مكه، مى گرداند. چون انسان وقتى از جايى بيرون مى رود، ديگر از خدا نمى خواهد كه به همانجا باز گردد. وقتى حضرت صلى الله عليه و آله مى گويد: مرا (از ...) بيرون كردى، پس (در ...) ساكنم گردان؛ دليل بر آن است كه مراد جايى جز آنجايى است كه بيرون شده است، بدين ترتيب در اين حديث سخنى از مكه به ميان نيامده است.

حديث ديگر (كه در برترى مدينه نسبت به مكه بدان استناد مى كنند)، حديث رافع بن خديج است كه بنا بر آنچه در معجم طبرانى آمده، مى گويد: گواهى مى دهم كه من از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود: مدينه از مكه برتر است. ابن عبدالبرّ درباره اين حديث مى گويد: ضعيف است و قابل استدلال نيست و نيز گفته شده كه اين حديث، ساختگى است و ذهبى در «فضل البلدان» آن را آورده و درباره اش گفته است: حديث بيهوده و نامربوطى است.

اين دو حديث، مشهورترين حديث هايى هستند كه در فضيلت مدينه نسبت به مكه، بدانها استناد مى شود. از جمله كسانى كه قائل به آن هستند، مالك بن انس و اصحاب او- غير از آنهايى كه ذكر كرديم- مى باشند و قاضى عياض اين مطلب را از عمربن خطاب و برخى صحابه و بيشتر اهل مدينه، نقل كرده است.

ترديدى نيست كه مكه و مدينه، از سرزمين هاى ديگر برتر و از فضيلت بيشترى برخوردار است و به گفته قاضى عياض، همگان بر اين امر متفق القولند، همچنانكه

ص: 156

بيت المقدس نيز پس از مكه و مدينه، به اجماع از ديگر جاها برتر است. دليل اين اجماع نيز احاديث مشهور و ثابت در صحيحين و ديگر كتاب هاست.

ص: 157

طيالسى، از ربيع بن صبيح برايم نقل كرد و گفت: از عطاء بن ابو رباح شنيده كه مى گفت:

در حالى كه ابن زبير براى ما سخنرانى مى كرد، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود:

«نماز در مسجد من، برتر از هزار نماز در مساجد ديگر به جز مسجدالحرام است و نماز در مسجدالحرام برابر صد نماز است.»

عطا مى گويد: يعنى كه (نماز در مسجدالحرام) يكصد هزار برابر برتر از نماز در مساجد ديگر است. همچنين مى گويد: گفتم: اى ابا محمد، اين فضيلتى كه گفته شده، تنها مسجدالحرام را شامل مى شود يا همه حرم را در بر مى گيرد؟ گفت: همه حرم را؛ زيرا تمام حَرَم، مسجد است. اين حديث را در «اتحاف الزائر» ابى يمن بن عساكر به نقل از شبابةبن سواد از ربيع بن صبيح نيز ديده ام جز اينكه در آن آمده است: «... و يك نماز در مسجدالحرام برابر يكصد هزار است.»

و در «مسند ابن حنبل» و «بزار» و «معجم الكبير» طبرانى به الفاظ مختلف آن را ديده ام و از طريق حديث ابن زبير، سه روايت به دست مى آيد كه در يكى، بنا بر آنچه در مسند عبدبن حميد و ابن حنبل و البزار و يكى از دو روايت طبرانى در معجم الكبير، با توجه به يكى بودن رجال ابن حنبل و رجال صحيح، نماز در مسجدالحرام برتر از يكصد نماز در مسجد مدينه است و در دومى آنچنان كه در مسند طيالسى و إتحاف الزائر ابن عساكر آمده، نماز در مسجدالحرام به اندازه هزار نماز در مسجد مدينه است. سومى نيز روايت ابن زبير از حماد بن زيد است كه ابن حبّان در صحيح خود به نقل از حسن بن سفيان از محمدبن عبداللَّه بن حسان از حمادبن زيد آورده و از نظر ما از رجال اندكى برخوردار است و آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده است. به گفته ابن عبدالبرّ، كسى كه اين نسبت را داده است، از سلسله سند آن مطمئن تر و ثابت تر است، چه ابن عبدالبرّ اين حديث را صحيح دانسته و گفته است: هنگام اختلاف، اين حديث حجّت است و سندى است كه در مورد اختلاف براى كسى كه تعصب نداشته باشد، قاطع و يقين آور است.

حديث انَس و جابر و ابودردا در مورد نماز در مسجدالحرام، ضمن آن كه گوياى

ص: 158

برترىِ نماز در مسجدالحرام نسبت به نماز در مسجد مدينه است، درست مانند حديث ابن زبير است كه در مسند طيالسى و اتحاف الزائر ابن عساكر آمده است، در حالى كه حديث ابن عمر، متضمن ميزان برترىِ نماز در مسجدالحرام نسبت به ديگر مساجد نيست، بلكه تنها گوياى برترىِ نماز در آن است و حديث ابوهريره نيز گوياى برترىِ نماز در مسجدالحرام به ميزان يكصد برابرِ نماز در مسجد مدينه است؛ مضمون كلى احاديث ابن عُمَر و ابوهريره در كتاب فاكهى چنين است.

در برترى نماز در مسجدالحرام ثواب هاى بيش از اين نيز آمده است؛ زيرا فاكهى مى گويد: عبداللَّه بن منصور از عبدالرحيم بن زيد عمّى از پدرش، از سعيد بن جبير، از ابن عباس براى من چنين روايت كرد كه هر كس بيست و پنج بار به جماعت در مسجدالحرام و در اطراف بيت اللَّه الحرام نماز بگزارد، خداوند براى او يكصد هزار نماز مى نويسد كه برابر دو هزار هزار نماز مى شود و هركس در مسجدالحرام يا در بيت اللَّه الحرام يا در حَرَم نماز بگزارد، خداوند براى او يكصد هزار نماز مى نويسد. يكى از تابعين پرسيد: ابن عباس! آيا از پيش خود مى گويى يا از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله؟ پاسخ داد:

از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله مى گويم. در اين سلسله اسناد، عبدالرحيم ضعيف است.

فاكهى همچنين مى گويد: محمدبن صالح بلخى از ابومطيع الحكم بن عبداللَّه قرشى از مُسيّب، به نقل از مبارك بن حسان، از حسن و معاويةبن قُرَّه نقل كرده كه گفته اند: نماز در مسجدالحرام (برابر با) دو هزار هزار (دو ميليون) و پانصد نماز است و نماز در هر جاى حرم، (برابر با) يكصد هزار نماز است.

از جندى، در كتاب فضائل مكه روايتى داريم كه مى گويد: اسحاق بن ابراهيم از اسماعيل بن عبدالكريم، از عبدالصمدبن مغفل، از وهب بن منبّه نقل كرده، مى گويد: در تورات ديدم كه نوشته است: هركس نمازهاى پنج گانه را در مسجدالحرام به جاى آورد، خداوند براى او دوازده هزار هزار (دوازده ميليون) و پانصد هزار نماز مى نويسد و جندى در تفسير آيه: إِنَّ فِي هَذَا لَبَلَاغاً لِقَوْمٍ عَابِدِينَ. (1)

حديثى روايت مى كند كه بر اساس

ص: 159

آن، مراد نمازهاى پنج گانه به صورت جماعت در مسجدالحرام است. لفظ حديث نقل شده از سوى وى چنين است: «عبداللَّه بن ابى غسان به نقل از عبدالرحيم بن زيد عمّى از پدرش، از سعيد بن جبير، از ابن عباس حديث گفته كه رسول خدا صلى الله عليه و آله تلاوت فرمود: إِنَّ فِي هَذَا لَبَلَاغاً لِقَوْمٍ عَابِدِينَ و سپس فرمود: منظور نمازهاى پنج گانه، به صورت جماعت در مسجدالحرام است.

درباره حديث ابن زبير بايد گفت كه ابن كنانه مالكى و مالكى هاى ديگر درباره اين فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله- آنچنان كه در صحيحين آمده (1)-: «نماز در مسجد من برتر از هزار نماز در مساجد ديگر، بجز مسجدالحرام است»، مى گويد: منظور آن است كه نماز در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله برابر با هزار نماز در ديگر مساجد، به استثناى مسجدالحرام است و نماز در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله برتر از نماز در مسجدالحرام (بدون هزار برابر)، و بدين ترتيب آنچه در برترىِ نماز در مدينه نسبت به مكه روايت كرده اند، درست در مى آيد، در حالى كه حديث زبير و احاديث مشابهى كه آورديم، اين تفسير را رد مى كند؛ زيرا حكايت از برترى نماز در مكه نسبت به نماز در مدينه دارند.

از ديگر مطالبى كه از حديث: «نماز در مسجدالحرام يكصدهزار برابرِ مساجدِ ديگر فضيلت دارد» و تفسير آن مى توان دريافت: يك نماز در مسجدالحرام برابر با نمازهاى پنجاه وپنج سال و شش ماه و بيست شبانه روز است و نماز يك شبانه روز يعنى پنج نماز در مسجدالحرام، برابر است با دويست و نود و هفت سال و نه ماه و ده شب (نماز خواندن در جاهاى ديگر). پيشتر گفتم كه از استاد خود امام بدرالدين احمدبن محمد، معروف به ابن صاحب مصرى اشارى، سخن جالبى در اين معنا ديده ام؛ زيرا آن گونه كه باخبر شديم گفته است طبق آنچه در حديث آمده، هر نماز فرادا در مسجدالحرام، برابر است با يكصد هزار نماز و هر نماز جماعت در آن برابر است با دو هزار هزار (دو ميليون)

ص: 160

و هفتصد هزار نماز و نمازهاى پنج گانه در آن برابر است با سيزده هزار هزار (ميليون) و پانصد نماز. و اگر كسى به طور فرادا در وطن خود، جز مسجد مكه و مسجد مدينه نماز بگزارد، در هر يكصد سال شمسى برابر با يكصد و هشتاد هزار نماز و در هر يكهزار سال به هزار هزار (يك ميليون) و هشتصد هزار نماز مى خواند و از اينجا معلوم مى شود كه خواندن يك نماز جماعت در مسجدالحرام ثوابى بيش از نماز كسى دارد كه با دو برابر عمر نوح عليه السلام در وطن خود به طور فرادا نماز بگزارد و اين هم مزيّتى است كه با يك سفر (به مكه) برابرى مى كند. سپس مى گويد: و اگر كارهاى خوب و ثواب ديگر را هم به نماز خواندن بيفزاييم؛ مثلًا اگر يك روز روزه بگيرد و نمازهاى پنجگانه را به جماعت بخواند و انواع كارهاى نيك در آن انجام دهد و فرض كنيم كه فقط (ثواب كارهاى خوب در آنجا) دو برابر مى شود، ثواب و فضيلت آن را نمى توان شمارش كرد.

از ديگر نكات (مربوط به اين حديث)، اين است كه ميان علماى مالكى و ديگران، از اين جهت كه اين فضيلت وبرترى شامل نماز واجب و مستحب، هر دو، مى شود يا اينكه تنها منحصر به واجبات مى باشد، اختلاف است؛ انحصار به واجبات، مقتضاى روايات مشهور در مذاهب مالكى و مذهب حنفى است و قائل شدن به تعميم، بنابه تصريح نووى، از آنِ مذهبِ شافعى است.

همچنين گفته شده كه مراد از مسجدالحرام، همه حَرَم (مكه) است. محبّ طبرى مى گويد: اين نكته از اين آيات استفاده مى شود: وَالْمَسْجِدُ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَآءً العاكِفُ فِيهِ وَ الْبَادِ (1)

و: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي ... (2)

كه (اين اسراء) از خانه امّ هانى انجام شد.

نيز گفته شده كه مراد از مسجدالحرام همان كعبه است. محبّ طبرى به نقل از برخى چنين گفته و براى وى مقصود گوينده مبهم بوده است، مى گويد: برخى متأخرين از

ص: 161

اصحاب ما چنين برداشتى داشته اند و يادآور شده كه اين برداشت با حديث ابوهريره تأييد مى شود كه: «يك نماز در مسجد من بهتر از هزار نماز در جاهاى ديگر، به استثناى كعبه است»، اين حديث را نسائى (1) به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده است.

گروهى از اصحاب ما، يادآور شده اند كه در برخى روايات اين حديث، «به استثناى مسجد كعبه» آمده است كه در اين صورت نمى توان استدلالى را كه محبّ طبرى آورده، پذيرفت و مراد از مسجدالحرام را مشخصاً كعبه دانست.

از ديگر نكات مربوط به برترى مكه، مضاعف بودن ثواب هاست كه بسيارى از نادانان گمان برده اند اين مضاعف بودن در مورد نمازهاى قضا شده است. به همين خاطر اين نكته را مورد بررسى قرار داديم. از جمله كسانى كه در اين مورد صراحت دارد، نووى در «شرح مسلم» است. از احاديثى كه بيان كرديم و نيز از گفته علما، برترىِ مكه بر ديگر جاها، روشن گرديد و معلوم شد كه ثواب و فضيلت نماز در مكه، بيشتر از ثواب و فضيلت آن در جاهاى ديگر است.

احاديثى نيز دلالت بر برترىِ ثواب روزه و قربانى و ديگر كارهاى نيك در مكه نسبت به ساير جاها دارد. هر چند از لحاظ استحكام و اطمينان همچون احاديث برترىِ مكه و برترىِ نماز در آن نيستند؛ حديث مربوط به برترىِ روزه در مكه نسبت به جاهاى ديگر، در مسند ابن ماجه (2) و در تاريخ ازرقى (3) و نيز در «المجالس المكّيه» ميانشى با برداشت از حديث ابن عباس روايت شده است و از او چند برابرى حسنات در حرم نسبت به جاهاى ديگر نيز وارد شده است؛ چرا كه از طريق «زاذان» از ابن عباس از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت داريم كه فرمود: هركس با پاى پياده براى حج به مكه رود و باز گردد، خداوند در هرگامى كه برداشته، هفتصد حسنه از حسنه هاى حرم برايش منظور مى كند.

كسى از ابن عباس پرسيد: حسنه هاى حرم كدام است؟ گفت: هر حسنه (حرم) برابر يكصد

ص: 162

هزار حسنه (عادى) است. اين حديث را بيهقى با سند خود به عيسى بن سواده از اسماعيل بن ابى خالد از زاذان نقل كرده و گفته است: جز عيسى بن سواده كه فرد مجهولى است، كسى آن را نقل نكرده است.

بايد بگويم: برخلاف گفته بيهقى، تنها عيسى بن سواده آن را نقل نكرده؛ چرا كه در «الأربعين المختاره» تصنيف حافظ بن مسدى، خطيب مكه و جاهاى ديگر نيز روايت شده و حديث سفيان بن عُيَيْنَه از اسماعيل بن ابى خالد كه ابن سواده، از وى نقل كرده، نيز پيش روى ماست. ابن مسدى درباره اين حديث مى گويد: «حديثٌ حسنٌ غريب». حاكم از همان شيوه بيهقى آن را روايت كرده و اسناد آن را صحيح دانسته است. (1) محبّ طبرى پس از نسبت دادن اين حديث به پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد: اين حديث دلالت بر آن دارد كه مراد از مسجدالحرام در بيان فضيلت نماز در آن، همه حَرَم (مكه) است؛ زيرا اين چند برابرىِ فضيلت در همه حرم تعميم داده شده است. حديث چند برابرى فضيلت نماز براى كسانى كه در هر جاى مكه هستند، تعميم داده شده است و در اين موارد، حكم حرم و مكه به اتفاق علما، يكى است، مگر اين كه بگوييم مسجد فضيلت افزوده اى دارد و هر نماز در آن برابر يكصد هزار نماز در جاهاى ديگر است و نمازى كه در جاهاى ديگر برابر ده حسنه است در مسجدالحرام، برابر با هزار هزار حسنه و نماز در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله برابر با يكصد هزار حسنه است، آن گونه كه از ظاهر لفظ حديث، چنين برمى آيد.

وى مى گويد، بنابراين، حسنه حرم برابر يكصد هزار حسنه و حسنه مسجد آن، چه مسجد جامع و چه كعبه، برابر با هزار هزار است. برخى حسنات نيز با يكديگر مقايسه مى شوند و يا اينكه اين فضيلت و برترى ها تنها ويژه نماز است.

ازحسن بصرى نيز روايتى داريم كه حكايت از يكصدهزار برابرشدن هرحسنه (كارنيك) در مكه است؛ زيرا مى گويد: يك روز روزه در مكه برابر است با يكصد هزار

ص: 163

روزه و يك درهم صدقه برابراست بايكصد هزار درهم و هرحسنه اى برابراست بايكصد هزار حسنه.

محبّ طبرى گفته است كه احاديث پيش گفته درباره برترىِ نماز و روزه در مكه، خود دليلى بر جارى بودن برترى در مورد همه حسنات است. وى مى گويد سخن حسن بصرى نيز اين نكته را تأييد مى كند.

ص: 164

صفحه سفيد

ص: 165

ص: 166

بسيارى كه آن را فضيلت مى شمارند، مكروه نمى داند. هركس بيم گناه دارد بايد بداند كه در برابر، براى نيكوكار، ثوابِ افزون تر نيز در كار است.

از ميان اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله تعداد پنجاه و چهار نفر در مكه اقامت داشتند كه محبّ طبرى در «القرى» آنان را بر شمرده است. و نووى در «الايضاح» يادآور شده كه استحباب اقامت در مكه، مرجّح است. او كراهت مجاورت را از نظر كسانى كه قائل به كراهت هستند، به همان علتى مى داند كه محبّ طبرى ذكر كرده است. سپس مى گويد:

كسانى كه آن را مستحب مى دانند به خاطر فضيلت بيشتر حسنات و طاعات است. گروه بى شمارى از پيشينيان و نيكان مورد اقتداى امّت، در مكه مجاور و مقيم بوده اند.

به عقيده ما يكى از دلايل استحباب اقامت در مكه و همجوارى با آن، رغبت پيامبر صلى الله عليه و آله به سكونت در آن است كه در حديث عبداللَّه بن حمراء و ابن عباس و ابوهريره و ابن عمر منعكس شده است.

بلال نيز طى ابيات زير، در آرزوى بازگشت به جاهايى بود كه مكه و پيرامون آن، از آن جمله اند:

الا ليت شِعْري هل أبيتنَّ ليلةً بفخٍّ وحولي إذخِرٌ وجليلُ؟

وَهَل أرِدْنَ يوماً مياه مَجَنَّة و هل تَبْدُوَنَّ لي شامة وطفيل؟

در تاريخ ازرقى نيز اينگونه آمده است. (1) در بخارى به جاى بفخّ (در مصرع دوم)، «بِوادٍ» آمده است.

پيش از اين گفتيم كه «اذْخِر» گياه معروف و خوشبويى است. و «الجليل» گل ياسمن است و «فخ» وادى زاهر است؛ زيرا ياقوت در معجم البلدان (2) وقتى به فخّ مى رسد، مى گويد: سيد على بن وهاس علوى گويد: فخ وادى زاهر است كه در آن قبر گروهى از علويانى است كه در درگيرى با ياران موسى الهادى بن المهدى بن المنصور، در ذى حجه

ص: 167

سال 169 كشته شدند.

على بن وهّاسِ ياد شده، از فضلاى مكه و از كسانى است كه نزد زمخشرى شاگردى كرد و گفته شده كه زمخشرى «الكشاف» را به خاطر او تصنيف كرد و در آن، وى را ستوده است. اگر خدا بخواهد، در باب چهلم به «مَجَنّه» و «شامه» و «طفيل» (كه در بيت دوم شعر فوق الذكر آمده اند) خواهيم پرداختم.

از ديگر دلايل استحباب سكونت در مكه، سخن عايشه است كه گويد: اگر امر هجرت نبود، به يقين ساكن مكه مى شدم. من آسمان را به زمين در مكه از هر جايى نزديك تر مى بينم و در هيچ جايى دلم به اندازه مكه آرام و مطمئن نيست و ماه را در مكه از هر جاى ديگر زيباتر مى بينم. اين حديث در تاريخ ازرقى (1) آمده است. همچنين در استحباب مجاورت مكه روايتى است كه در باب فضايل مكه، از جندى نقل شده است. او مى گويد: ابوصالح محمدبن زنبور از سفيان بن عُيينه از مطر، از ابوطفيل نقل كرده كه ابن عباس گفته است: در مكه اقامت كن هر چند كه ناگزير به خوردن خار درختان شوى.

نيز موارد ديگرى در استحباب مجاورت مكه وارد شده كه ما به همراه مطالب ديگر مربوط به حكم اقامت در مكه، در اصل اين كتاب آورده ايم و در اينجا به همين اندازه بسنده مى كنيم.

ص: 168

و در كتاب فضايل مكه جندى به نقل از محمدبن قيس بن مَخْرَمه به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: هركس در مكه وفات يابد، خداوند در روز قيامت او را در شمار امان يافتگان مبعوث نمايد. همچنين از حديث ابن عباس منتسب به پيامبر صلى الله عليه و آله در ضمن سخنانى درباره كعبه چنين آمده: حضرت آدم عليه السلام به درگاه خداوند دعا كرد وگفت:

پروردگارا! از تو مسألت دارم كه هركس از خاندان و فرزندانم اين خانه را حج كرد و شرك نورزيد، او را در بهشت به من ملحق گردانى. و خداوند تعالى فرمود: هركس در حرم بميرد و به من شرك نورزد، در روز قيامت او را در شمار امان يافتگان مبعوث مى كنم.

در حديثى كه از انس بن مالك آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هركس در يكى از حرمين (مكه يا مدينه) بميرد، روز قيامت در شمار امان يافتگان خواهد بود.

و از جابربن عبداللَّه نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هركس در مكه يا در راه مكه بميرد، در شمار امان يافتگان خواهد بود. اين حديث را ابن جماعه در منسك خود آورده است. او مى افزايد: روايت شده كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله از خداوند متعال پرسيد كه اهل بقيع غرقد (مردگان مدفون در مقبره مدينه) چه خواهند داشت؟ فرمود: آنها بهشت را دارند. حضرت پرسيد: پروردگارا! اهل (و مردگان مدفون در) معلّاة چه دارند؟

فرمود: اى محمد، درباره همجواران خود پرسيدى؛ از همجواران من مپرس.

درباب بيست و يكم درباره فضيلت قبرستان معلّاة مطالبى خواهد آمد.

در مُسند طيالسىّ به نقل از عمربن خطاب روايت شده كه گفت: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: هركس مرا زيارت كند، روز قيامت شاهد يا شفيع او خواهم بود و هر كس در يكى از حرمين وفات كند، خداوند متعال در روز قيامت او را در شمار امان يافتگان، مبعوث مى كند.

و حاطب بن ابى بلتعه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده كه حضرت فرمود: هركس پس از مرگم مرا زيارت كند، مانند آن است كه در زمان حيات زيارتم كرده است و هركس در يكى از حرمين بميرد، روز قيامت در شمار امان يافتگان مبعوث مى گردد. ابن الحاج

ص: 169

مالكى اين حديث را به همين صورت در مناسك خود آورده است. از سلمان فارسى نيز نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هركس در يكى از حرمين بميرد، مستوجب شفاعت من مى گردد و روز قيامت در شمار امان يافتگان خواهد بود. ابن جماعه اين روايت را نقل كرده است.

ص: 170

غمگين هستند و خود را سرزنش مى كنند.

از جمله اخبار وارده درباره فضيلت اشراف (سادات) مكه، حديثى است كه شيخ جمال الدين ابومحمد عبدالغفاربن قاضى معين الدين ابى العباس احمدبن عبدالمجيد مشهور به ابن نوح انصارى خزرجى اقصرى ساكن «قوص» در كتاب خود «المنتقى من كتاب الوحيد في سلوك طريق اهل التوحيد و التصديق و الإيمان بأولياءاللَّه تعالى في كلّ زمان» ياد كرده؛ زيرا آورده است: حاجّة امّ نجم الدين بنت مطروح- همسر قاضى سراج الدين و از زنان صالحه- به من گفت: روزگارى در مكه معظمه دچار گرانى (و قحطى) شديم و مردم به خوردن پوست روى آوردند. ما هجده نفر بوديم و در حال درست كردن تقريباً نيم قدح آش بوديم كه چهارده كيسه آرد گندم به ما رسيد و مردم مكه نيز در پى آن سر رسيدند. چهار كيسه از آنها را برداشتم و به او (سراج)، گفتم: تو مى خواهى از گرسنگى ما را بكشى. او ده كيسه باقى مانده را ميان مردم مكه تقسيم كرد.

شبانگاه، با ترس و لرز از خواب برخاست- يا شايد هم گفت با گريه برخاست- به او گفتم: تو را چه مى شود؟ گفت: اكنون (در خواب) حضرت فاطمه عليها السلام دختر پيامبر صلى الله عليه و آله را ديدم كه مى گفت: اى سراج، تو گندم مى خورى، در حالى كه فرزندان من گرسنه هستند؟! (سراج هم) برخاست و چهار كيسه باقى مانده را ميان اشراف (سادات) پخش كرده و خودمان بى گندم و بى آذوقه مانديم و آنقدر گرسنه بوديم كه توان برخاستن نداشتيم.

در اصل اين كتاب احاديث و اخبارى از تاريخ ازرقى و جاهاى ديگر آورده ايم كه دلالت بر فضل و فضيلت اهل مكه دارد. در اينجا براى رعايت اختصار از آنها، صرف نظر مى كنيم.

ص: 171

از ابن جريج نقل كرده كه از عطا (1) شنيدم كه مى گفت: جدّه دروازه مكه است كه از آن وارد مكه مى شوند، ولى از آن خارج نمى شوند. ابن ابويوسف نقل كرده كه يحيى بن سليم از ابن جريج نقل كرده كه گفت: مكه پادگان و جده جايگاهِ نبرد است.

ابن جُرَيج مى گويد: اميدوارم رزمنده حاضر در جده، همان فضيلتى را بر ديگر رزمندگان داشته باشد كه مكه نسبت به ديگر جاها دارد.

محمدبن على صايغ، از خليل بن رجاء، از مسلم ابويونس نقل كرده كه محمدبن عمر از ضوءبن فجر نقل كرده كه مى گويد: با عَبّادبن كثير در مسجدالحرام نشسته بودم، گفتم: سپاس خداى را كه ما را در بهترين و برترين جاها قرار داد. پدرم از جدم نقل كرده كه نماز در آن هفده هزار هزار نماز و يك درهم برابر است با يكصد هزار درهم و اعمال آن به همين ميزان (برتر است) و تا شعاع ديد چشم، بيننده آن، آمرزيده مى شود.

مى گويد: گفتم خدايت رحمت كناد! تا كنار دريا؟ گفت: آرى تا كنار دريا (كه شامل جدّه هم مى شود). سپس فاكهى مى گويد: ابراهيم بن ابى يوسف از يحيى بن سليم نقل مى كند كه گفت: از عبداللَّه بن سعيدبن قنديل شنيدم كه گفت، فرقد سنجى در جدّه نزد ما آمد و گفت: من كسى هستم كه اين كتابها را مى خوانم و در كتابهايى كه خداوند نازل فرموده «جُدّه» يا «جديد» را مى بينم كه در آن كشته ها و شهدايى هست. در آن روز هيچ شهيدى برتر از آنان نبود. يكى از اهل مكه مى گويد: حبشى ها در سال هشتاد و سه، به جُدّه آمدند و با مردم جدّه درگير شدند و مردم از مكه به جده آمدند. والى آنها عبداللَّه بن محمدبن ابراهيم بود كه مردم را به جنگ در دريا روانه كرد و عبداللَّه بن محمدبن ابراهيم بن عبداللَّه بن حارث بن عبدالملك بن عبداللَّه بن ابى ربيعه مخزومى فرماندهى ايشان را به دست گرفت. اين مطلب را در كتابى كه در باره بزرگان مكه بود و يكى از اهالى مكه به من داده بود، يافتم.

ابراهيم جدّ عبداللَّه بن محمد امير مكه، همان ابراهيم معروف به امام فرزند محمدبن على بن عبداللَّه بن عباس برادر سفّاح و منصور است كه نوه وى عبداللَّه از سوى رشيدبن

ص: 172

مهدى بن منصور عباسى، كارگزارى مكه را بر عهده داشت و بنابراين سال هشتاد و سه كه گفته شد در واقع يكصد و هشتاد و سه بايد باشد.

و در برخى كتاب ها اسم «عبداللَّه» را «عبيداللَّه» ذكر كرده اند.

جدّه در حال حاضر، ساحل مكه است و عثمان بن عفّان اولين كسى است كه آن را ساحل مكه قرار داد و اين كار را پس از مشورت با مردم و در پى درخواست آنان در سال بيست و شش هجرى انجام داد، تا پيش از آن «شُعَيْبَه» ساحل مكه بود. ابن جبير يادآور شده كه در جدّه آثار ديواره هاى پيرامون آن را ديده و خاطر نشان ساخته كه در آن، دو مسجد وجود دارد و آنها به عمربن خطاب منسوبند و به يكى از آنها مسجد آبنوس مى گويند؛ زيرا در آن دو تيرك يا ستون از چوب آبنوس به كار رفته است. اين مسجد تا به امروز نيز شهرت دارد و برجاست، ولى مسجد ديگر شناخته شده نيست. ممكن است همان مسجدى باشد كه نماز جمعه جدّه در آن برگزار مى شود. اين مسجد، آنگونه كه آگاهى يافته ام، از بناهاى ملك مظفر والى يمن است. همچنين ابن جبير يادآور شده كه در جدّه جايى بود كه گنبدى قديمى در آن وجود داشت، گفته شده منزل حوّا همسر آدم ابوالبشر عليهما السلام (1) بوده است. شايد همان جايى باشد كه به آن قبر حوّا مى گويند كه جاى مشهورى در جدّه است و امكان دارد كه حوّا هم در آن ساكن بوده و هم در آنجا دفن شده باشد.

بعيد مى دانم كه قبر حوّا در محل مذكور باشد، ولى ابن جبير در اين باره چيزى نمى گويد، چون به يقين بر وى پنهان مانده و پس از سفر مواردى را از ياد برده است.

و اللَّه اعلم.

ص: 173

به وى- گفته كه ابوالمنجّا بن اللّتى و ديگران گفته اند، ابوعلى حسن بن احمد بزّار از ابومحمد عبداللَّه بن جعفربن دُرسْتْوَيْهِ نحوى، از ابويوسف يعقوب بن سفيان فَسَوى (1) نقل كرده كه مى گويد: عبداللَّه بن حارث بن عبدالملك مخزومى، از محمدبن عبداللَّه بن انسان از پدرش از عروةبن زبير، از زبيربن عوام نقل كرده كه گفت: به اتفاق رسول خدا صلى الله عليه و آله از «لِيَّه» (2) آمديم، وقتى به «سدره» رسيديم، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در كنار «قرن الأسود»، در برابر سدره ايستاد و رو به سوى «نَخِب» (3) كرد و ايستاد تا مردم جمع شدند. آنگاه فرمود: شكار در «وَجّ» و «عضاهه» حرام است و خداوند- عزّوجلّ- حرام گردانده است. حضرت اين سخن را پيش از ورود به طائف فرمود. اين حديث به همين صورت در جزء اول از «مشيخه» فَسَوى به نقل از حميدى روايت شده و در سنن ابى داود (4) و مسند ابن حنبل (5) آمده، ولى به گفته نووى، اسناد آن ضعيف است. نووى به نقل از بخارى مى گويد: (اين روايت) صحيح نيست. و در «الإيضاح» مى گويد: شكار در وَجّ (6) حرام است، ولى ضمانى در آن نيست.

محبّ طبرى در تحريم شكار در وَجّ دو احتمال طرح كرده، مى گويد: شايد براى حمايت از آن (شكار) باشد و در اين صورت ما بايد بدان پايبند باشيم و اين احتمال نيز هست كه در زمانى تحريم شده و سپس حرمت آن نسخ گرديده است.

نَخِب (به فتح نون و كسر خاء) وادى اى در طائف است و گفته شده كه وادى اى است در سرزمين هذيل. و «قرن» كوه كوچكى مشرف بر «وهده» است. مى افزايد: وجّ را برخى همان سرزمين طائف مى دانند كه به نام وجّ بن عبدالحق از عمالقه (7) ناميده

ص: 174

شده است.

و «وحّ» (با حاء) ناحيه نعمان است. (1) حازمى بنا بر نقل قوى كه نووى از وى كرده، وَحّ (با حاء) را ناحيه نعمان مى داند و مى گويد: وَجّ (با جيم) هم ممكن است با وَحَّ (با حاء) اشتباه شده باشد. و افزوده است: حازمى گويد كه وجّ نامى براى دژهاى طائف، يا نام يكى از دژهاى طائف است. همچنين در «المهذب» آورده: وادى اى است در طائف و صاحب «المطالع» گويد كه وجّ وادى است به فاصله دو روز تا مكه و محبّ طبرى نيز مى گويد كه در حديث آمده: وجَّ (مكان) مقدّس است. فاكهى نيز روايت كرده كه: از روايت خَوْلَه دختر حكيم، همسر عثمان بن مظعون نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: آخرين سرزمينى كه خداوند فتح كرد، در وجّ است.

فاكهى مى گويد: سفيان بن عُيَيْنَه در تفسير آن مى گويد: آخرين غزوه رسول خدا صلى الله عليه و آله غزوه طائف بود كه به جنگ با مردم طائف رفت؛ در صحاح جوهرى نيز چنين آمده است: بهترين مطلبى كه درباره اين جمله پيامبر صلى الله عليه و آله گفته شده، متعلق است به استاد ما ابومحمد بن حافظ عبدالعظيم بن عبدالقوىّ منذرى كه مى گويد: آخرين غزوه اى كه خداوند اهل شرك را درگير آن كرد، غزوه طائف در پى فتح مكه معظمه بود. اين مطلب را مَيُورقى در كتابى آورده كه آن را «بهجة المُهَج في بعض فضائل الطائف و وَجّ» ناميده و در آن مسائل شگفتى در فضيلت طائف در مورد اين سخن الهى وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ؛ يعنى فتح مكه- روايت كرده است، طائف مهمترين و عزيزترين شهرها از نظر اوست.

مفسّران در باره آيه لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنْ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ (2)

بر آنند كه منظور از دو قريه، مكه و طائف است. خداوند- جلّ جلاله- طائف را با خانه خود (مكه) هم رديف آورده و اين نهايت افتخار (براى طائف) است كه ارزش و اعتبار و مفهوم آن به بيان نمى آيد.

ص: 175

فاكهى درباره آيه ياد شده مى گويد: گفته مى شود اين آيه درباره مكه و طائف نازل شده و درباره آن مرد (رجل) نيز دو سخن گفته شده است. (1) يكى اينكه عتبة بن ربيعةبن عبد شمس است و قول ديگر اينكه مسعود بن مُعْتِب ثقفى است.

وى مى افزايد: طائف از بخش هاى مكه است. جايى است خوش آب و هوا با آب سرد كه در گذشته براى خلفا اهميت داشته و خليفه كسى را مستقيماً به ولايت آنجا بر مى گماشت و او را زير نظر كارگزار مكه قرار نمى داد.

در طائف آثارى وجود دارد كه به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده مى شود؛ از جمله «سدره» (درخت سدر) است كه براى آن حضرت به دو نيم شد و توانست از ميان آن عبور كند و خود همچنان بر دو ساقه، استوار است. اين درخت به هنگامى كه حضرت به اتفاق سنان، شبانه در غزوه طائف راه مى سپرد بر سر راه ايشان قرار گرفته بود. اين داستان را قاضى عياض در «الشفا» به نقل از ابن فُوْرَك، حكايت كرده است. هنوز هم آثارى از اين درخت باقى مانده كه مردم بدان تبرّك مى جويند. از ديگر آثار طائف مسجدى است منسوب به پيامبر صلى الله عليه و آله در پشت مسجدى كه قبر عبداللَّه بن عباس (متوفاى سال 68 در طائف) در آن قرار دارد؛ در ديواره قبله آن از بيرون، سنگ نبشته اى است با اين عبارت:

«امّ جعفر دختر ابوالفضل (2) مادر وليعهدان مسلمانان، دستور بازسازى مسجد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در طائف را صادر كرد، در تاريخ يك صد و نود و دو». به گمان من مسجدى كه قبرابن عباس قرار دارد، به همراه ضريح وى، به وسيله مستعين باللَّه عباسى، مرمّت گرديده است، كه نام وى در منبرِ موجود در اين مسجد، نوشته شده است. اسم ملك مظفر والى يمن نيز در گنبد بالاى ضريح عباس- به عنوان بانى عمارت آن- مرقوم شده است. در طائف محل هاى ديگرى هم هست كه به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده مى شود و نزد مردم طائف

ص: 176

معروف است.

حافظ ابومحمد قاسم بن حافظ ابوالقاسم على بن عساكر، خبرى را در فضيلت اهل طائف ذكر مى كند كه محبّ طبرى در «القرى» از وى نقل كرده است و متن آن به نقل از عبدالملك بن عبّادبن جعفر در «القرى» چنين است: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: نخستين كسانى را كه از امتم در روز قيامت شفاعت مى كنم، مردم مدينه و مردم طائف هستند.

در وجه تسميه طائف، اختلاف نظر است. سهيلى مى گويد: برخى نسب شناسان يادآور شده اند كه دمُّون بن صدف- كه نام اصلىِ صدف، مالك بن مالك بن مربع بن كِندَه از حضرموت است- خونى بر زمين ريخت و به طايفه ثقيف (كه در محل كنونى طائف زندگى مى كردند) پيوست و در آنجا اقامت گزيد و به ايشان گفت: آيا مى خواهيد براى شما ديوارى بسازم كه دور تا دور شهرتان را فراگيرد؟ اين ديوار را ساخت و از آن پس، طائف (طواف كننده) خوانده شد. (1) اين خبر را بكرى (2) آورده و سهيلى در مورد معرفى دمّون به او اعتراض كرده و مطالبى درباره او و پسرش گفته است. ابن كلبى نيز موافق اين سخن، مطالبى دارد.

در وجه تسميه طائف همچنين گفته شده كه بنا به گفته برخى مفسّران، جبرئيل آن را به گِرد كعبه طواف داده است؛ در تفسير اين آيه از سوره: قلم؛ فَطَافَ عَلَيها طآئِفٌ مِّن رَّبِّكَ وَ هُمْ نآئِمُونَ (3)

گفته مى شود كه جبرئيل عليه السلام آن را از جاى خود كند و به مكه آورد و به گرد خانه كعبه طواف داد و سپس خداوند متعال آن را در جاى امروزى قرار داد؛ از اين رو طائف نام گرفت. اين نقل قول به اختصار از كتاب سهيلى آورده شد.

مَيُورقى از ازرقى نقل كرده كه طائف به اين خاطر چنين نامى به خود گرفت كه جبرئيل پس از بركندن آن از شام، با دعاى حضرت ابراهيم خليل عليه السلام به درگاه پروردگار

ص: 177

كه فرمود: وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ (1)

؛ «و مردمش را از ميوه ها روزى ده»؛ هفت بار به دور خانه كعبه طوافش داد.

بدين ترتيب مطالبى در فضيلت طائف و اخبار آن بيان كرديم. از جمله شگفتى هاى طائف مطلبى است كه ميورقى به نقل از فقيه ابومحمد عبداللَّه بن حموا نجارى به نقل از شيخ الخدّام حَرَم نبوى «بدر الشهابى» ذكر كرده كه مى گويد: ابريق (آفتابه) او در عين الأزرق (چشمه ازرق) طائف افتاد و در عين الأزرق مدينه پيدا شد. (2)

ص: 178

صفحه سفيد

ص: 179

ص: 180

يادآور شده و گفته است كه اين امر پيش از آفرينش حضرت آدم عليه السلام بوده است و دليلش هم خبرى است كه از (امام) زين العابدين]« [روايت كرده و از گفته هاى ابن عباس نيز در تأييد بناى كعبه به وسيله ملائكه، آورده است.

نووى نيز در «تهذيب الأسماء واللغات» (1) از بناى كعبه به وسيله ملائكه سخن گفته و آن را نخستين بناى كعبه بر شمرده است. ولى از بناى كعبه به وسيله آدم عليه السلام سخن به ميان نياورده است كه از وى شگفت است؛ زيرا شهرت بناى كعبه به وسيله حضرت آدم، اگر بيشتر از بناى ملائكه نباشد، كمتر نيست. هرچند هيچ يك از دوخبر، قطعى و مؤكد نيست، ولى در صورت صحّت، آنها را بايد تأسيس و بنا نهادنِ كعبه تلقّى كرد.

در مورد بناى كعبه به وسيله حضرت آدم عليه السلام در كتاب «دلائل النبوّه» بيهقى خبرى منسوب به پيامبر صلى الله عليه و آله به دستمان رسيده كه از اين قرار است: ابوعبداللَّه حافظ، از ابوجعفر محمد بن محمد بن عبداللَّه بغدادى، از يحيى بن عثمان بن صالح، از ابوصالح جهنى، از ابن لهيعه، از يزيد، از ابى خير، از عبداللَّه بن عمرو بن عاص نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند جبرئيل را نزد آدم و حوّا فرستاد و به ايشان گفت: براى من خانه اى بسازيد. جبرئيل محدوده خانه را براى آنها مشخص كرد و حضرت آدم شروع به حفارى نمود و حوّا خاك ها را جابه جا مى كرد، تا اينكه (در حفارى) به آب رسيد، آنگاه از آن زير ندا آمد: كافى است اى آدم، وقتى به فرمان الهى ساخته شد، بايد به گرد آن طواف كنى. و به او گفته شد: تو نخستين انسانى و اين نخستين خانه است. آنگاه قرنها سپرى شد و به (زمان) حج حضرت نوح عليه السلام رسيد. پس از آن نيز قرن ها گذشت و (به زمانى رسيد كه) حضرت ابراهيم عليه السلام پايه هاى خانه را بالا برد. بيهقى مى افزايد: اين خبر مرفوع را تنها ابن لهيعه نقل كرده است.

ازرقى نيز از بناى كعبه معظمه به وسيله حضرت آدم عليه السلام ياد كرده و در اين باره به دو خبرى كه از ابن عباس روايت كرده، استناد نموده است. در يكى از آنها آمده است كه او

ص: 181

(حضرت آدم عليه السلام) كعبه را از پنج كوه؛ يعنى لبنان، طور زيتا، طور سينا، جودىّ و حِرا ساخت تا اينكه بر روى زمين قرار گرفت و استوار شد. (1) در خبر دوم: حضرت آدم عليه السلام نخستين كسى است كه خانه را ساخت و در آن نماز گزارد. (2) در كتاب عبدالرزاق آمده است كه حضرت آدم عليه السلام كعبه را از اين پنج كوه ساخت و كوه حِرا را محور كار خود (مربض) قرار داد.

محبّ طبرى گويد: «مربض» شالوده دايره مانند خانه كعبه است. ازرقى در اثناى خبر مربوط به بناى كعبه به وسيله حضرت ابراهيم خليل عليه السلام، به سند خود از ابن اسحاق خبرى را نقل مى كند كه نشان از ساختن كعبه به وسيله حضرت آدم دارد. (3) در اين كه نخست ملائكه كعبه را ساخته اند يا حضرت آدم عليه السلام، اختلاف است. ازرقى شاهدى بر هر دو ادّعا آورده است و ما آنها را در اصل اين كتاب نقل كرده ايم.

ص: 182

در همان جا خانه اى با گِل و سنگ ساختند كه همچنان برجاست و آنها و كسانى كه بعد از ايشان آمدند، آن را مرمّت كردند تا زمان نوح عليه السلام كه دنيا غرق گرديد و او جاى آن را عوض كرد، تا اينكه براى حضرت ابراهيم عليه السلام آماده شد.

حافظ ابوالقاسم سهيلى (1) در فصلى كه به بناى كعبه اختصاص داده، گويد: در طول زمان، كعبه پنج بار بنا گرديد؛ نخستين بار زمانى بود كه شيث بن آدم عليه السلام آن را بنا كرد.

به نظر من اين سخن با نظر پيش گفته، در باره نخستين كسى كه كعبه را بنا كرد، مخالف است. در آنجا يكى از ملائكه يا حضرت آدم عليه السلام به اين عنوان مطرح شده بود.

شايد علت اين كه برخى قائل به ساختن كعبه براى اولين بار به وسيله شيث فرزند آدم عليه السلام هستند، اين باشد كه بناى كعبه با گِل و سنگ صورت گرفت، حال آنكه بناى حضرت آدم عليه السلام تنها- بنا به آنچه در خبر بناى كعبه به وسيله حضرت آدم عليه السلام آمده- منحصر به اساس و پايه خانه كعبه بوده و خداوند خانه اى را كه به گرد آن مى چرخيد، نازل كرد و آن همان «بيت المعمور» است كه درباره اش سخن رفت و شايد هم همان خيمه اى باشد كه در خبر وهب بن منبّه به آن اشاره شده.

چه بسا علت انتساب بناى كعبه به شيث بن آدم عليه السلام، اين بوده كه وى- بنابر آنچه از وهب بن منبّه روايت شده- وصىّ پدرش بوده است. ولى در مورد بناى كعبه به وسيله ابراهيم خليل عليه السلام اين امر چنانكه در قرآن كريم و سنت شريف آمده، قطعى و مؤكَّد است و بنا بر گفته فاكهى به نقل از على بن ابى طالب]« [و يقينى كه شيخ عمادالدين بن كثير در تفسير خود بدان دارد و مى گويد خبرى از معصوم نيامده كه خانه كعبه پيش از ابراهيم خليل ساخته شده، حضرت ابراهيم نخستين كسى است كه خانه كعبه را ساخته است.

در تاريخ ازرقى از ابن اسحاق روايت شده كه وقتى حضرت ابراهيم خليل عليه السلام خانه كعبه را ساخت، ارتفاع آن را نُه ذرع و عرض آن را، از ركن اسود تا ركن شامى كه حجرالأسود در آنجاست، سى و دو ذرع و فاصله ميان ركن شامى تا ركن غربى را

ص: 183

بيست و دو ذرع و طول پشت آن را از ركن غربى تا ركن يمانى سى و يك ذرع و عرض بخش يمانى آن را از ركن اسود تا ركن يمانى بيست ذرع در نظر گرفت و درِ آن را در زمين به طرف داخل حفر كرد، به طورى كه وقتى كسى وارد مى شود در سمت راستش خزانه كعبه قرار دارد. در حالى كه او مشغول بنا بود، (پسرش) اسماعيل سنگ ها را روى شانه برايش مى آورد. (1) ابن الحاج مالكى در منسك خود مطالبى در باره بناى كعبه به وسيله حضرت ابراهيم عليه السلام آورده و گفته است: ويژگى بناى كعبه كه به دست ابراهيم عليه السلام ساخته شد، اين بود كه از سمت عقب، دايره مانند بود و داراى دو ركن (گوشه) يعنى ركن هاى دوگانه يمانى بود كه وقتى قريش آن را ساختند، تبديل به چهار ركن شدند.

از ابن عباس روايت شده كه گفت: به خدا سوگند آنها (ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام) خانه كعبه را با نى و سنگ نساختند و چيزى با خود نداشتند كه سقفى بر آن نهند، ولى آن را برافراشتند و به دور آن طواف كردند. از عثمان بن ساج نيز روايت شده در خبرى كه به او رسيده، ابراهيم خليل عليه السلام كعبه را از سنگ هاى هفت كوه ساخت. ابى قُلابه نيز روايت كرده كه او (ابراهيم عليه السلام) آن را از پنج كوه ساخت: حِرا، ثَبير، لبنان، طور و جبل احمر.

از قَتاده روايت شده كه گفت: به ما گفته اند كه ابراهيم خليل عليه السلام خانه كعبه را از پنج كوه ساخت: از طور سينا، طور زيتا، (2) لبنان، جودى (3) و حِرا. و مى افزايد: به ما گفته شده كه پايه هاى آن را از كوه حرا آورده اند. همچنين گفته شده كه حضرت ابراهيم خليل عليه السلام خانه كعبه راازشش كوه ساخت؛ از كوه هاى ابوقبيس، طور، قدس، ورقان، رَضْوى واز كوه احُد. (4)

ص: 184

به نظر من، اين روايات، آن حكمت (خداوندى) را كه سهيلى در ساخته شدن خانه كعبه به وسيله حضرت ابراهيم عليه السلام از پنج كوه ياد كرده خدشه دار مى سازد؛ زيرا پس از يادآورى اينكه وى (ابراهيم خليل عليه السلام) خانه كعبه را از پنج كوه؛ يعنى طور زيتا، طور سينا، جودى، لبنان و حِرا ساخته، مى گويد: به حكمت خداوندى توجه كن كه بناى آن را از پنج كوه ساخت و از اين نظر به آن مفهومى داد و آن را به عنوان قبله نمازهاى پنج گانه و ستون اسلام در نظر گرفته است. (1) اما بناى كعبه به وسيله عمالقه و جرهم را ازرقى ياد كرده و با سند خود از على بن ابى طالب]« [روايت كرده كه ضمن خبر بناى كعبه به وسيله حضرت ابراهيم عليه السلام فرموده است: پس از آن، (كعبه) منهدم شد و عمالقه آن را بنا كردند. سپس دوباره منهدم شد و قبيله اى از طايفه جرهم آن را بنا كردند و بعد از آن منهدم گرديد و قريش آن را بنا كردند. (2) فاكهى نيز اين خبر را آورده و به سند خود از حضرت على]« [روايت كرده كه فرمود: نخستين كسى كه بيت (اللَّه الحرام) را ساخت، حضرت ابراهيم عليه السلام بود، سپس ويران شد و جرهم آن را ساختند، پس از آن منهدم گرديد و عمالقه آن را ساختند و سپس منهدم شد و قريش بنايش كردند.

به نظر من، اين (روايت) به معناى آن است كه جُرهُم پيش از عمالقه خانه كعبه را ساختند، حال آن كه روايت قبلى، گوياى آن بود كه عمالقه پيش از جرهم خانه كعبه را بازكردند. اين در حالى است كه محبّ طبرى در «القرى» خبر اول را قطعى دانسته است.

مسعودى يادآور شده كسى كه از جرهم بود و خانه كعبه را بنا كرد «حارث بن مُضاض اصغر» بوده است؛ زيرا در ضمن بيان اخبار جُرهم، درباره او مى گويد: حارث، بر بناى بيت اللَّه الحرام افزود و آن را به صورتى كه بناى ابراهيم عليه السلام بود، در آورد.

ص: 185

زبيربن بكار قاضىِ مكه، در كتاب «النسب» در باره بناى كعبه به وسيله قصىّ بن كلاب، چنين آورده است: و خبر ابوعبيدةبن عبدالعُزّى بن عمران العنبسى گفته است:

قصىّ اقدام به بناى بيت (اللَّه الحرام) كرد و مخارج آن را گرد آورد و سپس ويرانش ساخت و پس از آن بنايى ساخت كه هيچ كس تا آن زمان، چنان بنايى در آن نساخته بود، و در همان زمان كه مى ساخت اين اشعار را مى گفت:

ابني وبيتي اللَّه يرفعها وليبن أهل وُرّاثها بعدي

بيتاً بها و تمامها و حجابها بيد الإله و ليس بالعبدي

قُصَّى آن را ساخت و برايش با چوب دَوْم (1) و برگ درخت خرما، سقف گذاشت و اندازه اش را بيست و پنج ذرع قرار داد. به همين خاطر اعشى بكربن وائل در باره اش سروده است:

فإنّي و ثوبي راهب اللُّجّ والتي بناها قُصَّىٍ و المضاض بن جُرْهُم

لئن جدّ أسباب العداوة بيننا لترحلنّ منّي على ظهر شيهم

زبيربن بكّار در جاهاى ديگر هم در اين باره سخن گفته است كه در بخش مربوط به اخبار قصىّ، از آن ياد خواهيم كرد. تمام اين مطالب را فاكهى، به نقل از زبير، در كتاب خود اخبار مكه، نقل كرده است.

فاكهى در باره بناى كعبه به وسيله قصى، از غير زبير هم نقل قول كرده است؛ زيرا در خبر مربوط به قصى مى گويد: عبداللَّه بن ابى سلمه از عبداللَّه بن يزيد، از ابن لهيعه، از محمدبن عبدالرحمان ابوالأسود برايم نقل كرد: كه شنيده ام قصىّ بن كلاب خانه كعبه را پس از حضرت ابراهيم عليه السلام و پس از وى، قريش آن را بنا كرد.

ابوعبداللَّه محمدبن عائذ دمشقى در مغازى خود آورده كه قصى بن كلاب بيت (اللَّه الحرام) را بنا كرده و ماوردى در «الاحكام السلطانيه» اين خبر را به طور قطع تأييد

ص: 186

كرده است؛ زيرا مى گويد نخستين كس از قريش كه بناى كعبه را پس از ابراهيم عليه السلام تجديد كرد، قصىّ بن كلاب بود كه با چوب درخت دوْم و برگ درخت خرما سقف آن را پوشاند. (1) اين مطلب را ازرقى نياورده است. واللَّه اعلم.

امّا در مورد اين گفته عبدالعزيزبن عمران، در خبرى كه زبيربن بكار آورد و اندازه اش را بيست وپنج ذرع قرار داد، جاى تأمل است؛ زيرا اگر منظور آن است كه قصىّ ارتفاع كعبه را بيست و پنج ذرع قرار داد، اين سخن مخالف اخبار مشهورى است كه مى گويد ابراهيم عليه السلام ارتفاع آن را نُه ذرع قرار داد و قريش هم نُه ذرع بر طولش افزودند. و اگر منظور آن است كه قصى عرض آن را بيست و پنج ذرع قرار داد، عرض شرقى- غربى آن در بناى ابراهيم خليل عليه السلام كمتر از سى ذرع نيست و حتّى فزون تر هم هست كه البته در ميزان اين فزونى اختلاف وجود دارد. بنابراين، منظور عرض آن از جهت شامى و يمانى است كه در اين راستا عرض بيت اللَّه الحرام سه ذرع- يا كمى بيشتر- از بيست و پنج ذرع كمتر است و هركس پس از ابراهيم خليل عليه السلام كعبه را بنا كرد، تنها روى پايه هاى (قبلى) آن بنا كرد، ولى قريش در جهت عرض شرقى- غربى چند ذرعى از پايه هاى ساخته شده از سوى حضرت ابراهيم عليه السلام به اقتضاى شرايط، كاستند و حَجّاج نيز از روى لجاجت پس از ابن زبير چنين كرد كه بدان خواهيم پرداخت.

در مورد بناى كعبه از سوى قريش بايد گفت كه در سنت شريف و با روايت صحيح از پيامبر صلى الله عليه و آله ثابت شده است كه خود آن حضرت صلى الله عليه و آله نيز زمانى كه- بنا به اعلام قطعى ابن اسحاق و تنى چند از علما- سى و پنج سال داشتند، شاهد آن بودند. موسى بن عقبه در «مغازى» خود و ابن جماعه در «منسك» بنا به نقل «مغلطاى» از تاريخ يعقوب بن سفيان، سن حضرت را بيست و پنج سال دانسته و ابن خليل نيز در «منسك» خود قاطعانه بر سى سالگى آن حضرت در آن زمان پاى مى فشارد. البته اين روايت معروفى نيست و گويا كلمه پنج از كنار سى، افتاده باشد. واللَّه اعلم.

ص: 187

گويند كه آن حضرت در زمان بناى كعبه به وسيله قريش، در سنين نوجوانى بوده است. اين نظر را ازرقى آورده و در بخشى با عنوان «طول و عرض كعبه از داخل و خارج، از روزگار كهن تا به امروز» چنين مى گويد: «آنگاه كه قريش در زمان جاهليت آن را بنا كردند، پيامبر صلى الله عليه و آله نوجوان بود.» فاكهى مطلبى در تأييد اين گفته دارد و در آنچه ذكر كرده سخنى هم از سنّ پيامبر صلى الله عليه و آله به ميان آورده و حضرت را نوجوان دانسته است؛ زيرا معمولًا به كودك از تولد تا زمان بلوغ بچه مى گويند و آنچه فاكهى در اين باره گفته در توضيحاتى كه وى تحت عنوان: «در باره طول و عرض كعبه از زمان حضرت ابراهيم عليه السلام تا به امروز» آورده مى گويد: «آنگاه قريش در زمان جاهليت آن را بنا كردند و ما در آنجا كه بناى كعبه به وسيله قريش پرداختيم، گفتيم كه در آن زمان پيامبر صلى الله عليه و آله به سن بلوغ نزديك شده بود.»

اين گفته و آنچه ابن خليل نقل كرده، هر دو به دليل تضاد با روايت مشهور در مورد سنّ آن حضرت در زمان بناى كعبه به وسيله قريش، جاى شگفتى دارد؛ روايت مشهور را ابن اسحاق و ابن عقبه ذكر كرده اند، ولى گفته ابن خليل را جاى ديگرى نديده ام. آن حضرت صلى الله عليه و آله- به هنگامى كه قريش در قرار دادن حجرالأسود در كعبه، دچار اختلاف شد- شخصاً به اين كار اقدام كرد.

علت بناى مجدد كعبه به وسيله قريش نيز رنگ سوخته آن بر اثر آتش سوزى و سيلاب عظيمى بود كه بدان وارد شد و به ديوارهايش- پس از آن آتش سوزى- صدمه وارد شد. از اين رو ارتفاع آن را از بيرون هجده ذرع قرار دادند و آن نُه ذرع بيش از ارتفاعى بود كه حضرت ابراهيم خليل عليه السلام در مرّمت كعبه در نظر گرفت. از عرض آن نيز چند ذرعى كاستند و به حِجر اختصاص دادند؛ چون هزينه اى كه براى اين كار تدارك ديده بودند، امكان عرض بيشتر را نمى داد. آنها درى نيز براى آن تعبيه كردند تا هركس را خواستند راه دهند و هركس را نخواستند از ورودش مانع شوند. آن در را با سنگ محكم كارى كردند و در داخل آن شش ستون در دو رديف سه تايى، از بعد از حجر تا ركن يمانى قرار دادند و در ركن شامى از درون، نردبان نهادند، تا بتوان به روى بام آن

ص: 188

رفت و پشت بامى ساختند و ناودانى در آن قرار دادند كه آبِ جمع شده را به حِجر مى ريخت. اين فشرده مطلبى بود كه ازرقى در خبر مربوط به ساخت كعبه به وسيله قريش، (1) آورده است و ما تمام آن را و آنچه را ابن اسحاق در اين مورد گفته و مطالب ديگر مربوط به آن را در اصل اين كتاب، آورده ايم.

ازرقى و فاكهى در مورد آنچه قريش بر طول كعبه نسبت به بناى حضرت ابراهيم خليل عليه السلام افزوده اند، مطلب شگفتى نوشته اند؛ ازرقى در مطلبى با عنوان، «در باره بناى كعبه به وسيله قريش در زمان جاهليت» مى گويد: «جدم از داودبن عبدالرحمان عطار، از عبداللَّه بن عثمان بن خيثم قارى به نقل از ابى الطَفَيل خبرى در باره بناى كعبه به وسيله قريش نقل كرده كه در آن آمده است: آنگاه آن را ويران كردند و در بيست ذرع طول، دوباره ساختند.»

اما فاكهى گفته است: «عبداللَّه بن ابى سلمةبن أزهر، ازابراهيم بن منذر، از عبدالعزيزبن عمران از عبداللَّه بن عثمان بن ابى سليمان، از پدرش، از ابن زبير نقل كرده كه گفت: عثمان بن عفّان- كه از احوال جاهليت و نيز بناى بيت اللَّه الحرام آگاه بود- گفت:

وقتى كعبه ويران شد، قريش آن را با سنگ هاى درّه كه بر كتف خود حمل مى كردند. بنا كردند و ارتفاع آن را به اندازه بيست ذرع گرفتند. آنها سنگ ها را از «اجياد» مى آوردند.»

شگفتى اين مطالب در آن است كه با نظر پيش گفته ازرقى و فاكهى و ديگران، كه طول كعبه بنا شده از سوى قريش را هجده ذرع دانسته اند، مخالفت دارد. فاكهى در اين باره نيز كه چه كسى حجرالأسود را پس از بناى آن به وسيله قريش در كعبه قرار داد، مطلب شگفتى بيان كرده است. او مى گويد: عبّادبن عبدالرحمان اعرج خدمتكار ربيعةبن حارث مدعى شده: كسى- كه به وى بدگمان نيستم- از حسان بن ثابت (كه خود شاهد بناى آن بود) نقل كرده كه مى گويد: عبدالمطّلب بن هاشم را ديدم كه مردى سالمند بود و بر ديواره كعبه نشسته و ابروانش به هم پيوسته بود و مردم براى برداشتن حجرالأسود با

ص: 189

همديگر درگير بودند و وقتى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله داورى كرد و قريش (حجرالأسود) را بر عبايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داده بود، برداشتند، آن را به طرف عبدالمطلب بلند كرد و اين عبدالمطلب بود كه آن را با دست خود در جايش قرار داد. و محمدبن على در ضمن سخنش به وى گفت: به خدا سوگند اين مطلب را از هيچ يك از افراد خانواده ام نشنيدم و از هيچ كس هم نشنيدم كه جز اين بگويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بود كه آن را با دست خود در جايش قرار داد. (1) عثمان گويد: محمد گفت: از برخى علما شنيدم كه عبدالمطلب خود (حجرالأسود را) به دست گرفت و قريش دستان خود را زير دست او گذاشتند و سپس آن را بلند كردند و به جاى خود قرار دادند و آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله به دست خود آن را در جاى اصلى اش نهاد و همه اين مطالب را در ركن شنيديم.

شگفتى اين خبر در آن است كه مى گويد: عبدالمطلب در زمان بناى كعبه از سوى قريش، حجرالأسود (را در ركن) قرار داد؛ و اين با قول مشهور مبنى بر اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان بناى كعبه از سوى قريش به دست خويش حجرالأسود را در جاى خود نهاد، مخالفت دارد. در تأييد آن نيز همين بس كه پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام وفات عبدالمطّلب كه هشت ساله، يا هشت سال و يك ماه و ده روزه، يا نُه ساله، يا ده ساله، شش ساله و يا سى ساله بود، حال آنكه به هنگام بناى كعبه آن حضرت سى و پنج سال و يا بنا به روايت مشهور، در زمان بناى كعبه از سوى قريش، سن آن حضرت بيست و پنج ساله بود. (2) اگر چنين باشد عبدالمطلب نمى تواند در زمانى كه قريش كعبه را ساختند، به دست خود حجرالأسود را در جايش قرار داده و يا حتى در زمان بنا، حضور داشته باشد، هرچند فاكهى در جاى ديگرى و در ذكر اخبار «تبّع» مطلبى به اين مضمون دارد كه عبدالمطلب در بناى كعبه از سوى قريش حضور داشته است.

ص: 190

اما بناى كعبه توسط ابن زبير، مشهور و مسلّم است، علت آن نيز صدماتى بود كه كعبه بر اثر سنگ هاى منجنيق ايّام محاصره ابن زبير در مكه به كعبه اصابت كرده بود. در اوايل سال شصت و چهار هجرى، ابن زبير به دليل مخالفت با يزيدبن معاويه توسط لشكريان وى درمحاصره قرار گرفت، همچنين بر اثر آتش سوزى كه برخى نزديكان ابن زبير در خيمه اش به راه انداختند، باد شعله هاى آن را به پرده كعبه و چوب ساجِ به كار رفته در ديوار كعبه رساند. از طرفى بر اثر فرسودگى و ويرانى ديواره هايش كوتاه شده و سنگ هايش پراكنده شده بود پس از آن كه به دنبال مرگ يزيد بن معاويه، حصين بن نمير از محاصره مكه دست برنداشت، ابن زبير چنين ديد كه كعبه را خراب كند و از نو بسازد.

برخى با وى موافق و افراد بسيارى با او مخالف بودند كه از جمله مخالفان، ابن عباس بود.

هنگامى كه قرار شد آن را ويران كنند، بسيارى از مردم مكه از بيم آن كه دچار عذاب شوند، به منا رفتند و ابن زبير گروهى حبشى را مأمور خرابى كعبه گردانيد؛ به اميد آن كه در ميانشان آن حبشى كه پيامبر صلى الله عليه و آله خبر از ويران ساختن كعبه به وسيله او داده بود، يافت شود. بدين ترتيب كعبه خراب و با خاك يكسان گرديد. ويرانى كعبه به دستور ابن زبير، روز شنبه نيمه جمادى الآخر سال شصت و چهار بود كه (پس از آن) كعبه را بر همان پايه هاى ابراهيم خليل عليه السلام بنا كرد و فضايى را كه قريش از آن بيرون كرده و به حجر اختصاص داده بود، بدان باز گرداند. و به همان اندازه كه قريش به طول آن نسبت به بناى ابراهيم خليل عليه السلام افزوده بود؛ يعنى نُه ذرع بدان افزود. بدين ترتيب طول آن بيست و هفت ذرع برابر بيست و هفت مدماك (1) گرديد.

آنگاه براى آن دو درِ چسبيده به زمين در نظر گرفت كه يكى از آنها امروزه موجود است و ديگرى كه روبه روى آن است، بسته شده است. براى اين كار و نيز آنچه را كه قريش از كعبه كاسته و به حجر افزوده بودند- از اطلاعاتى كه خاله اش عايشه به وى داد و بدان خواهيم پرداخت- بهره گرفت و براى آن سه ستون در يك رديف قرار داد و در ركن شامى، پله هايى ساخت كه از آن به روى بام بروند و ناودانى در پشت بام گذاشت كه

ص: 191

(آب باران را) به روى حجر مى ريخت و روزنه هايى براى تابش نور در آن قرار داد. اين بود خلاصه اى از آنچه ازرقى در خبر مربوط به بناى كعبه به وسيله ابن زبير آورده بود. (1) و در صحيح مسلم (2) روايتى به نقل از عطاء بن ابى رباح آمده مبنى بر اين كه ابن زبير ده ذرع بر طول كعبه افزود و اين خبر اقتضا مى كند كه ابن زبير كعبه را در آن زمان كه ازرقى ادّعا كرده، ويران نكرده باشد.

ابن اثير در الكامل (3) تصريح دارد كه عمارت كعبه به وسيله ابن زبير در سال شصت و پنج بوده و مى گويد: گفته شده كه در سال شصت و چهار بوده است- كه اين مطابق گفته ازرقى است. و قول نخست او مطابق با روايتى است كه در صحيح مسلم آمده است؛ زيرا در آن روايت و در حديث عطاءبن ابى رباح آمده كه گفته است: وقتى در زمان يزيدبن معاويه و به هنگام يورش مردم شام به مكه، كعبه آتش گرفت و آن اوضاع پيش آمد، ابن زبير آن را به حال خود رها كرد تا مردم در موسم حج، به آنجا آمدند و پس از اتمام مراسم در ميان مردم حاضر شد و خطاب به آنها گفت: اى مردم، در مورد كعبه به من بگوييد كه آن را ويران كنم و از نو بسازم يا به مرمّت و تعميرش بپردازم و خرابى هاى آن را اصلاح كنم؟ ابن عباس به وى گفت: به نظر من بهتر آن است كه به مرمّت و اصلاح خرابى هاى آن بپردازى و خانه و حجرالأسودى كه مردم بدان اسلام آورده اند و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با وجود آن، مبعوث گرديد، دست نزنى، ابن زبير گفت: اگر خانه كسى از شما بسوزد، راضى نمى شود مگر آن كه بازسازى شود؛ حال در مورد خانه خدا چه مى گوييد؟ من سه بار استخاره مى كنم و سپس تصميم خود را مى گيرم. او پس از سه بار استخاره، تصميم گرفت كه كعبه را ويران سازد. مردم از او فاصله گرفتند تا اين كه نخستين فرد را برگزيند و خواست خدا را به مورد اجرا بگذارد، تا اين كه مردى بالا رفت و از آن بالا سنگى پايين انداخت. وقتى مردم ديدند كه بلايى بر سر او نيامد، آن ها نيز چنان كردند

ص: 192

و (كعبه را) ويران و با خاك يكسان كردند ... وجه اختلاف و تناقض اين روايت با آنچه ازرقى آورده در آن است كه ابن زبير هنگامى اقدام به ويرانى خانه كعبه كرد كه مردم از مراسم حج برگشته بودند و زمان حج غير از آن زمانى است كه ازرقى در مورد ويرانى كعبه به وسيله ابن زبير بيان كرده و اندكى پيش بدان اشاره كرديم.

بنابر حديث عطاءبن ابى رباح، بناى كعبه از سوى ابن زبير در آخر ذى الحجه سال شصت و چهار و ابتداى سال شصت و پنج خواهد بود كه اين تاريخ با تاريخى كه ابن اثير به طور قطع اعلام كرده؛ تطابق دارد. واللَّه اعلم.

من در تاريخ ازرقى، ذكرى از تاريخ اتمام بناى كعبه به وسيله ابن زبير نديدم كه بنا به روايت المسبّحى در تاريخ خود- كه به خط حافظ رشيدالدين بن حافظ زكى الدين منذرى در «مختصر تاريخ المسبّحى» ديدم- همان سال شصت و پنج است.

محبّ طبرى مطلبى دارد به اين مضمون كه ابن زبير بناى كعبه را در شب هفدهم رجب سال شصت و چهار به پايان رسانيد؛ زيرا تحت عنوان «درباره عمره تنعيم» در باب سى و هشتم از «القرى»، آورده است كه ابن زبير پس از فراغت از بناى كعبه، از تنعيم براى عمره محرم شد.

ابوالوليد نيز يادآور شده كه ويران ساختن كعبه در روز شنبه، نيمه جمادى الآخر سال شصت و چهار بوده و ظاهراً، آغاز بناى كعبه بلافاصله پس از پايان ويرانى آن انجام گرفته است. مردم مكه هر سال در شب بيست و هفتم رجب به عمره مى پردازند و اين عمره را به ابن زبير نسبت مى دهند و بعيد نيست كه بناى كعبه، تا اين تاريخ به درازا كشيده باشد؛ چرا كه پاى بندى مردم به اين سنت، ناشى از تكرار كار پيشينيان (در مورد عمره رجب) است و انجام اين كار، دليلى بر صحّت اين انتساب است و معلوم مى شود كه در آن زمان، (ابن زبير) به عمره رفته است و زمان پايان بناى كعبه نيز همين تاريخ بوده است.

در اين كه پس از بناى كعبه به وسيله ابن زبير، چه كسى حجرالأسود را در كعبه قرار داد، اخبار گوناگونى رسيده است. برخى مى گويند: عبداللَّه بن زبير خود اين كار را كرد.

ازرقى در خبرى كه از واقدى به سند خود روايت كرده، چنين خبرى را نقل كرده

ص: 193

و آورده است: وقتى بناى كعبه به ركن رسيد، ابن زبير آمد و خود حجرالأسود را در جايش قرار داد و با يك رشته مو آن را بست. همچنين گفته شده كه عبّادبن عبداللَّه بن زبير حجرالأسود را در جاى خود قرار داد.

ازرقى (1) در خبرى آورده است كه عبداللَّه بن زبير به پسرش عبّاد و جُبَيربن شَيبه دستور داد كه ركن را ميان پارچه اى قرار دهند و هنگامى كه در يك روز بسيار گرم مشغول نماز با مردم است، بيرون آورند تا كسى با خبر نشود و براى قرار دادنش، به رقابت نپردازند. آنها نيز چنين كردند. در آن خبر آمده است: كسى كه حجرالأسود را در جاى خود گذاشت، عبّادبن عبداللَّه بن زبير بود و جبيربن شيبه او را يارى داد.

گويندكه حمزةبن عبداللَّه بن زبير به دستور پدرش، حجرالأسود را در جاى خود نهاد. اين خبر را سهيلى (2) به نقل از زبيربن بكار آورده است.

در تاريخ ازرقى و كتاب فاكهى مطلبى با اين مفهوم ديدم كه حاجيان كعبه به همراه حمزةبن عبداللَّه بن زبير، حجرالأسود را در جاى خود قرار دادند. نتيجه آن مى شود كه در باره كسى كه پس از بناى كعبه به وسيله ابن زبير، حجرالأسود را در جاى خود قرار داد، چهار گفته متفاوت نقل شده است.

اما بناى كعبه به وسيله حجّاج نيز مسلّم و مشهور است. ازرقى و ديگران اين خبر را نقل كرده اند و خلاصه اش آن است كه حجّاج پس از آن كه ابن زبير را محاصره كرد و او را كشت، به عبدالملك بن مروان نوشت كه ابن زبير (در بناى كعبه) آنچه را از آن نبود، به آن افزوده و درِ ديگرى براى آن درست كرده است و از وى اجازه خواست كه آن را به همان صورتى كه در جاهليت بود، در آورد. عبدالملك بن مروان نيز در پاسخى به او نوشت كه درِ غربى را ببندد و افزوده هاى ابن زبير در حجر را خراب كند و به همان صورت كه بود، باز گرداند. حجاج نيز چنين كرد و ديوارى را كه در سمت حجر قرار

ص: 194

دارد، بنا كرد و درِ غربىِ بسته در پشت كعبه، در ركن يمانى و زير پاشنه درِ شرقى را كه بنا به گفته ازرقى چهار ذرع و يك وجب است، ديوار گرفت و بقيه را- همان گونه كه ابن زبير ساخته بود- رها كرد.

اين بود فشرده مطالب ازرقى در اين باره، (1) بنا به گفته ابن اثير، اين كارها در سال هفتاد و چهار هجرى بوده است. (2) بنا به روايت ذهبى در «العِبَر»، اين واقعه در سال هفتاد و سه بوده است، (3) پس از آن عبدالملك بن مروان از كرده خود در مورد كعبه، پشيمان شد و گفت: به خدا سوگند آرزو مى كردم كه ساخته ابن زبير را- كه بر اساس گفته حارث بن عبداللَّه بن ابى ربيعه مخزومى، از طريق عايشه و حديثى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيد و ابن زبير در بناى كعبه بر اساس آن اقدام كرده بود- به حال خود رها مى كردم و كارى به آن نداشتم.

در نخستين سفر من به قاهره، عبدالرحمان بن احمد مصرى به طور شفاهى، مرا در جريان حديث عايشه قرار داد و گفت: يونس بن ابراهيم عسقلانى از ابوالحسن على بن حسين بغدادى به طور شفاهى و او از ابوبكربن زاغونى و نصربن نصر عكبرى نقل كرده كه از زاغونى، از ابن نصر زينبى، از عكبرى، از ابوالقاسم بن بسرى، از ابوطاهر مخلص، از يحيى، از بكاربن عيينه، از ابوداود طيالسى، از سليم بن حبّان، از سعيدبن مثنى، از عبداللَّه بن زبير نقل كرده كه گفته است: عايشه خبرم داده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به وى فرمود:

اگر قومت تازه از جاهليت در نيامده بودند، كعبه را ويران و با خاك يكسان مى كردم و براى آن يك درِ شرقى و يك درِ غربى قرار مى دادم و به اندازه شش ذرع از حجر مى گرفتم و به كعبه مى افزودم؛ چرا كه قريش، به هنگامى كه كعبه را ساختند از آن كاستند. (4) روايات در باره اندازه اى كه قريش از كعبه گرفتند و به حجر افزودند، مختلف است و ما در اخبار مربوط به حجر، بدان خواهيم پرداخت.

ص: 195

ص: 196

آيد، اين كار را انجام مى دهد و بدين ترتيب هيبت و شوكت آن، از دل ها مى رود. مالك در اين امر، قاعده مشهور و درست «دور ساختن مفاسد مقدّم بر جلب مصالح است» را مورد ملاحظه قرار داد.

در اينجا به بناها و مرمّت هايى مى پردازيم كه پس از ابن زبير و حَجّاج در كعبه صورت گرفت و ما از آنها باخبر شده ايم. از جمله آنها، شكافته شدن ديوارى است كه حَجّاج در جلو و پشت كعبه ساخته بود كه مورد مرمّت قرار گرفت. اين مطلب را اسحاق بن احمد خزاعى- يكى از كسانى كه در تاريخ خود از ازرقى روايت كرده- چنين آورده است:

من خود ديده ام ديوارى كه حجاج بنا كرده بود، از طرف ديوار قبلى بنا شده از سوى ابن زبير، مورد مرمّت قرار گرفت و به اندازه نيم انگشت از جلو و عقب از هم باز شده بود كه با گچ سفيد، مورد ترميم قرار گرفت. او يادآور شده كه شكافته شدن ديوار و مرمّت آن در زمان خود وى صورت گرفت ويا اينكه خرابى آن قبلًا صورت گرفته، ولى- همچنان كه گفته، خود ناظر مرمت آن بوده است. واللَّه اعلم.

ازرقى نيز در اين مورد مطالبى نزديك به همين مضمون نقل كرده است. از ديگر تعميرها و مرمّت ها، مرمّتى است كه بنا به گفته ازرقى در پشت بام كعبه، صورت گرفت.

وى مى گويد: كف پشت بام كعبه كاشى كارى بود و وقتى باران مى آمد، چكّه مى كرد. بعد از سال دويست، كاشى ها را برداشتند و با مرمر پخته و گچ بازسازى كردند.

از ديگر مرمّت هاى كعبه (پس از ابن زبير و حجاج)، به گفته ازرقى، پاشنه درِ پايينى كعبه بود. ازرقى ضمن بيان عمارت مربوط به كعبه در زمان متوكّل عباسى، در سال دويست و چهل يك هجرى، مى گويد: پاشنه درِ پايينى كعبه، از دو قطعه تخته چوب ساج بود كه به مرور زمان ساييده شده بودند، در اين حال اسحاق بن سلمه صايغ متولّى عمارت كعبه آنها را در آورد و به جاى آن دو، يك قطعه تخته چوب ساج قرار داد و آن را با نقره، (1) پوشش داد.

ص: 197

از ديگر تعميرات صورت گرفته بر در كعبه، دو يا سه پاره سنگ مرمر در ديوارهاى كعبه است كه اسحاق بن سلمه آنها را (در تاريخ ياد شده) پر كرد و با گچ آنها را دو باره كار گذاشت. اين را نيز ازرقى (1) آورده است. مواردى هم بوده كه پس از ازرقى صورت گرفته و آن عمارت مسقّف كعبه و پلكانى است كه هر دو را در سال پانصد و چهل و دو مرمّت كردند.

ديگر مرمّت سنگ هاى مرمر آن- به احتمال قوى- در دهه پنجاه (پنجم) از قرن ششم است كه از جانب جمال الدين معروف به جواد وزير، والى موصل صورت گرفت.

و ديگر، كارى است كه در سال ششصد و بيست و نُه صورت گرفت، ولى ندانستم كه در آن سال، كعبه در معرض چگونه مرمّت يا تعميرى قرار گرفته است و آيا سقف، كف يا ديوارهاى آن؛ از جمله مثلًا سنگ هاى مرمرش، ترميم و بازسازى شده اند؟ اين تعمير به وسيله مستنصر عباسى صورت گرفت؛ زيرا در ديوار يمانى كعبه از داخل، سنگ نوشته مرمرى وجود دارد كه بعد از «بسم اللَّه ...»، روى آن نوشته شده است: «امام اعظم ابوجعفر منصور مستنصرباللَّه اميرالمؤمنين، دستور عمارت خانه كعبه را صادر فرمود.» وپس از دعا به جان وى، آمده است: «در سال 629».

همچنين بايد از تعمير و مرمّت سنگ مرمر كعبه به فرمان ملك مظفّر، والىِ يمن ياد كرد كه به همين علّت نام وى در كعبه روى سنگ مرمرى در وسط ديوار غربى چنين آمده است: «بنده نيازمند به رحمت پروردگار يوسف بن عمربن على بن رسول فرمان داد تا سنگ هاى مرمرِ خانه خدا نوسازى گردد» و پس از دعا براى او تاريخ شوال سال ششصد و هشتاد، قيد شده است.

چسباندن سنگ هاى مرمرى ديوارها كه بيم افتادن آنها مى رفت نيز در اواخر سال هشتصد و يك يا اوايل سال هشتصد و دو صورت گرفت.

همچنين پشت بام آن، كه در نقاط بسيارى (بر اثر فرسودگى)، آب باران به پايين

ص: 198

چكه مى كرد نيز ترميم شد. از جمله محل هايى كه آب به آن مى رسيد و سرازير شده بود، ديوار شامى و روزنه هاى ورود نور بود. اين موارد پس از كندن سنگ هاى مرمر و جاگذارى مجدّد يا تعويض آنها، با استفاده از گچ تمام شد. همه روزنه ها نيز با گچ مرمّت شد. تخته چوب هاى فرسوده اى كه در قسمت بالايى روزنه هاى كارگذاشته شده و بخش بالايى ديواره ها روى آنها قرار گرفته بود، نوسازى و تعويض شد و بناى آنها، تجديد گرديد. هر چند تخته چوب روزنه اى كه درست در كنار درِ كعبه قرار دارد، تغيير پيدا نكرد، ولى چوب و تخته زير سقفى؛ روزنه اى كه در كنار گوشه غربى قرار داشت، و خراب و فرسوده بود، نيز مورد مرمّت قرار گرفت. روزنه كنار ركن يمانى نيز آسيب ديده بود كه برداشته شد و روزنه ديگرى جاى آن قرار داده شد. پله هاى آسيب ديده نيز اصلاح و مرمت شد و خود شاهد اصلاح و بازسازى بسيارى از اين موارد بوده و همراه با مرمّت كاران، به پشت بام كعبه رفتم و اين در دهه دوم ماه رمضان سال هشتصد و بيست وچهار و در پى باران سيل آسايى بود كه در ابتداى دهه، در مكه نازل شد و بر اثر آن از درِ كعبه مانند دهانه مشك، آب بيرون مى زد. يكى ديگر از موارد مرمت و بازسازى، در نيمه آخر ذى الحجه، سال هشتصد و بيست و پنج انجام شد و در آن، روزنه هاى پشت بام كعبه و نيز سنگ مرمر زير ناودان ها باز سازى شد؛ زيرا بر اثر خرابى، آب به زير آن راه يافته بود. سنگ مرمرهاى ياد شده از جا كنده شد و زير آن تعمير گرديد و بارديگر سنگ ها كار گذاشته شد.

در همين تاريخ، تخته چوب هايى كه در پشت بام كعبه قرار داشت و براى به هم بستن پوشش آن به كار مى رفت، و بر اثر مرور زمان پوسيده بود، برداشته شد و چوب هاى خوب و محكم و پس از پيوستن بست آهنين به آن، كه پوشش بناى كعبه را محكم به خود مى گرفت، به جاى آن كار گذاشته شد.

مرحله ديگرى از مرمت ها كه در ماه صفر سال هشتصد و بيست و شش انجام شد، تعويض سنگ مرمرهايى بود كه در فاصله ديوارهاى غربى كعبه با ستون هاى كعبه، از جا كنده و خراب شده بود. از اين رو پس از اصلاح و مرمّت، به همان صورت قبلى و با استفاده از گچ، كار گذاشته شد. سنگ هاى مرمر ديگرى از ديوارهاى كعبه كه فرسوده

ص: 199

شده بود نيز مرمّت گرديد و به همين مناسبت بر روى لوح مرمرينى كه برابر درِ كعبه قرار دارد، نوشته اى قرار داده شد كه در آن آمده است: «اين بنده محتاج درگاه خداوندى ملك اشرف برسباى (1) با مرمّت سنگ هاى مرمرى اين خانه شريف و مطهّر، در سال هشتصد و بيست و شش، به خداى- عزّوجلّ- تقرب جست.» اين ملك اشرف، همان والى ديار مصر و شام و حرمين در اين تاريخ بوده است.

از ديگر موارد تعمير، بازسازى ستونى بود كه پس از درِ كعبه قرار داشت و دچار اندكى انحراف گرديده و باعث نگرانى شده بود كه ما به اتفاق گروهى از قضات مكه و نيز نماينده اعزامى از مصر، براى عمارت مسجدالحرام همراه با تنى چند از بزرگان مكّه و آشنايان به كارهاى معمارى و بنا، نشستيم و ستون مزبور را بررسى كرديم و دريافتيم كه اندكى منحرف شده است، خداى را شكرگفتيم (كه متوجه آن شديم) و به صورت راست ودرست درآمد وبه همان صورتى كه درآغاز بود، محكم گرديد. امير و نماينده اعزامى كه از او سخن گفتيم، جناب مستطاب مقبل قديدى ملكى اشرفى، كار اصلاح اين ستون روز شنبه شانزدهم صفر سال هشتصد و بيست و شش آغاز شد و مرمّت و بازسازى سنگ هاى مرمر، طى چند روزى از همان ماه بود.

پس از ابن زبير و حجّاج، از جمله قسمت هايى كه تعويض شد، چارچوب درِ پايينى (كعبه) بود؛ ازرقى مى نويسد: (به جاى دو لنگه اى كه پيشتر بود)، يك قطعه از چوب ساج تهيّه گرديد. پاى اين در، اينك از سنگ است كه نمى دانيم چه زمان قرار داده شده است.

همچنين موارد بسيارى از اين قبيل تعمير و مرمّت، به دليل اين كه پيشينيان ثبت نكرده اند، بر ما پوشيده مانده است. از آن جمله، تعميرات و مرمّت هايى كه در خصوص شاذروان كعبه انجام گرفته، و ما آنچه را دانسته ايم در باب بعدى در قسمت مربوط به شاذروان، بيان كرده ايم.

بنا بر گفته فاكهى، در مورد ستون ها بايد گفت كه يكى از آنها را عوض كردند؛ وى

ص: 200

گويد: ابوعلى الحسن بن مكرم، از عبداللَّه بن بكر نقل كرده كه مى گويد: پدرم بكربن حبيب گفته است: هنگامى كه ساكن مكه بودم، يكى از ستون هاى كعبه، عيب پيدا كرد. آن را در آوردند و ستون ديگرى در نظر گرفتند تا به جاى آن قرار دهند. جابه جايى به درازا كشيد و شب شد و مى دانيم كعبه را شبها باز نمى كنند. بنابراين به صورت مايل، ستون جديد را رها كردند تا فردا باز گردند و راستش كنند؛ وقتى فرداى آن روز آمدند، ديدند كه خود به شكل عمود قرار گرفته و پا برجا شده است.

ازرقى چيزى از اين مطلب ياد نكرده و از غير از فاكهى نيز اين مطلب را نديده ام.

اين مطلبى بسيار شگفت انگيز است. خدا خود داند. اگر اين گفته صحت داشته باشد، بايد آن را از كرامات كعبه به حساب آورد كه خداوند بدان عنايت دارد.

در مورد ناودان ها، بايد گفت كه يك ناودان را «شيخ ابوالقاسم رامشت»، صاحب كاروانسراى معروف در مكه (كاروانسراى رامشت) تهيّه ديد كه پس از مرگش خدمتكار او «مثقال» همراه با تابوت وى در سال پانصد و سى و هفت، آن را آورد و كار گذاشت.

ناودان ديگرى را مقتفى، خليفه عباسى (1) در سال پانصد و چهل و يك، يا چندى بعد به جاى ناودان رامشت، كار گذاشت. و نيز ناودانى كه ناصر خليفه عباسى (2) كار گذاشت كه هم اكنون نيز در كعبه وجود دارد و نام وى روى آن نوشته شده است؛ آن ناودان قطعه چوبى است كه داخل آن را- جايى كه آب در آن روان مى شود- سرب اندود كرده اند و ظاهر آن به گونه اى است كه گمان مى رود با نقره پوشانده اند.

محلّ جريان آب آن نيز در دهه دوم ماه رمضان سال هشتصد و چهارده، و پس از كندن لوحى كه آب از روى آن جريان مى يافت، تعمير شد و لوح مزبور را دوباره به جاى خود گذاشتند. طول اين ناودان با احتساب قسمتى كه در ديوار كعبه قرار دارد، از چهار

ص: 201

ذرع آهنى، مقدار يك هشتم ذرع يا كمى بيش از آن،- ترديد از من است- افزون تر است. آخرين بار كه اين ناودان سرب اندود شد، سال هفتصد و هشتاد و يك بود.

اما در مورد درها بايد گفت كه يك در را جمال الدين محمدبن على بن ابى منصور وزير معروف به «جواد» در سال پانصد و پنجاه درست كرد كه در سال پانصد و پنجاه و يك، نصب شد و بنا به گفته ابن جبير (1) به نام خليفه نيز مزيّن شد كه در باره تزيين آن نيز توضيح داده است.

سخن ابن اثير حكايت از آن دارد كه خليفه المقتفى نيز در اين سال براى كعبه درى ساخت. وى در اخبار مربوط به سال پانصد و پنجاه و دو مى گويد: در اين سال خليفه مقتفى لإمر اللَّه درِ كعبه را از جا كَند و به جاى آن درِ نقره اندودى قرار داد و از درِ اوّلى براى خود تابوتى ساخت كه جسدش پس از مرگ در آن گذارده شود. (2) آنچه كه ابن اثير در انتساب اين در به مقتفى گفته، با سخن ابن جبير كه آن را به جواد نسبت مى دهد، تضادى ندارد؛ زيرا جواد آن را به دستور مقتفى ساخت و نام خليفه را به آن نوشت.

ما از اين جهت به اين نكته اشاره كرديم كه گمان نرود آنها هر كدام جداگانه براى كعبه درى ساختند؛ زيرا بعيد است كه هر يك به دليلى؛ يعنى تابوت كردن درِ قبلى براى خود در يك تاريخ براى كعبه در ساخته باشند؛ گفته اندكه جواد از درى كه پيش از او بود، براى خود تابوتى ساخت و جسدش را (پس از مرگ) در آن گذاشتند و به مدينه آوردند، بديهى است اين كار بايد با موافقت مقتفى صورت مى گرفت كه به يقين او (مقتفى) نيز مايل بوده كه از آن در براى خود تابوتى درست كند. به همين دليل است كه اين كار بنا به نوشته ابن اثير، به مقتفى نسبت داده شده است. واللَّه اعلم.

درِ ديگر، درى است كه ملك مظفّر، والى يمن ساخت روى آن صفحاتى از نقره به وزن شصت رطل، اندود كرد كه به خاندان شيبه تعلّق گرفت. ديگر، درى است كه ملك

ص: 202

ناصر محمد بن قلاوون (1) حاكم مصر آن را درست كرد و پس از كندن باب ملك مظفر در هجدهم ذى قعده سال هفتصد و سى و سه، در كعبه نصب شد و بنا به گفته برزالى، مقدار سى و پنج هزار و سيصد درهم نقره در آن به كار رفته و از چوب اقاقياى سرخ ساخته شده بود.

درِ ديگر، در چوبى بود كه در زمان سلطنت فرزند وى ملك ناصر حسن (2) در سال هفتصد و شصت و يك ساخته شد. و از جنس ساج بود و در مكه ساخته شده بود و تا اين تاريخ همان در برجاست؛ هرچند در سال هفتصد و هفتاد و شش، آن را در آوردند تا نقره كارى كنند وبه جاى آن يكى از درهاى قديمى كعبه راگذاشتندكه اكنون در انبار گذاشته شده است و چه بسا همان درى باشد كه ملك ناصر محمدبن قلاوون درست كرده بود. پس از نقره كارى، درِ ساخته شده به وسيله ملك حسن را در تاريخى كه پدرم- اعَزَّه اللَّه- به من اطلاع داده و ذكر كردم، كار گذاشتند كه البته من گمان مى كنم در تاريخ هفتصد و هشتاد و يك بوده است. و اللَّه اعلم.

نام ملك ناصر محمد بن قلاوون در پايين اين در و نام نواده او ملك اشرف شعبان بن حسين (3) نيز در يكى از گوشه هاى در نوشته شده و در گوشه ديگرى از آن در، سمتِ راستِ درونى، روى به كعبه، نام ملك مؤيد ابى النصر شيخ، (4) حاكم مصر- نَصَرَهُ اللَّه- قيد شده است؛ زيرا يكى از خاصان او، در اولين روز ذى حجه سال هشتصد و شانزده به مكه آمد و آن طرف از در را نيازمند نقره كارى و تزيين ديد و آن را

ص: 203

با نقره تزيين كرد و با طلا پوشش داد و نام ملك مؤيد- نصره اللَّه- را بر آن نوشت. مقدار نقره كار رفته در آنجا- بنا بر خبرى كه يكى از سازندگان و دست اندركاران نقره كارى به من داد- يكصد و نود و اندى درهم بود. عمل نقره كارى و طلاكارى تا پيش از رفتن به عرفه، در دهه اول ذى حجه، سال هشتصد و شانزده به پايان رسيد و نقره كار و طلا كار نيز خوب از عهده كار خود بر آمده بود، خداوند بر شكوه ايشان بيفزايد! نام ملك مظفر حاكم يمن اكنون در روى كليد قفل در كعبه و نيز به گمانم به روى خود قفل نيز وجود دارد، هرچند نوشته آن پاك شده است.

اين بخش را با مطالبى در باره اينكه چه كسى نخستين بار براى كعبه در گذاشت، به پايان مى بريم. بنا به نوشته زبيربن بكار، اولين كس انوش بن شيث بن آدم عليه السلام بود. او مى گويد: محمدبن حسن گفته است كه عيسى بن عبداللَّه به نقل از پدرش گفت: انوش بن شيث بن آدم عليه السلام نخستين كسى بود كه نخل را به خاك نشاند و براى كعبه در ساخت و تخم را در زمين كاشت. سهيلى نيز همين را گفته است. وى مى گويد: انوش كه معناى آن صادق (راستگو) است و به عربى «انش» است، اولين كسى است كه نخل را بر خاك نشاند و براى كعبه در گذاشت و تخم كاشت. (1) در تاريخ ازرقى روايتى داريم حاكى از اينكه «تُبَّع حِمْيَرى» نخستين كسى بود كه براى كعبه در گذاشت؛ زيرا طى نقل خبرى از ابن اسحاق راجع به بناى كعبه به وسيله ابراهيم عليه السلام مى گويد: درِ آن را در زمين قرار داده بود تا اينكه تبّع بن اسعد حِمْيرى آمد وبراى آن درى (عمودى) ساخت. ازرقى همين مطلب را در جاى ديگر نيز آورده است. (2) ولى فاكهى خلاف اين را چنين گفته است: احمدبن صالح به نقل از واقدى نقل كرده كه: از بالاى مكه سيلاب وارد كعبه شد و آن را خراب كرد، جُرهم آن را به صورتى كه ابراهيم عليه السلام ساخته بود، بازسازى كردند و براى آن دو (لنگه) در و قفل گذاشتند و با اين كار حرمت خانه كعبه را نگاه نداشتند و كارهايى كردند و چيزهايى درست كردند كه پيش

ص: 204

از آن وجود نداشت.

وجه تضاد اين گفته فاكهى با آنچه ازرقى بيان كرده، در آن است كه به گفته فاكهى جُرهُم براى كعبه در ساختند كه همان دو لنگه اى است كه به آن اشاره شد. زمانى كه آنها اين كار را انجام دادند، همان زمانِ ولايتِ (قبيله) جُرهم بر مكه بود كه پيش از ولايت (قبيله) خزاعه بوده است. ولايت خزاعه نيز قبل از ولايت قريش بوده و درى كه تبّع ساخت، به روايت ازرقى- و به گفته فاكهى و ديگران- در زمان قريش بوده است.

برخى نيز مطالبى مخالف با اين نظر زبير و سهيلى- كه گفته اند انوش نخستين كسى بود كه تخم را كاشت- ابراز داشته اند؛ زيرا قطب حلبى يادآور شده كه او خود به خط ابوعلى حسن بن اشرف احمدبن قاضى عبدالرحيم بن على بيسانى ديده است كه: نخستين كسى كه تخم را كاشت حضرت آدم عليه السلام بوده است. او خود شخم مى زد و مى كاشت و روايت شده كه جو را حوّا و گندم را حضرت آدم عليه السلام كاشت و مى گويد: اين مطلب را در كتب تاريخ نيز آورده اند. (1)

ص: 205

ص: 206

و نيز داراى دو سقف است كه ميانشان فاصله است. چهار عدد نورگير از سقف بالايى به سوى سقف پايينى كار گذاشته اند و در ركن شامى آن، پلكانى از چوب است كه از آن به پشت بام مى روند و تعداد پلّه هاى آن سى وهشت عدد است و سقف بالايى آن، با سنگ مرمرِ سفيد پوشيده شده و در سال هفتصد و هشتاد ويك، به فرمان اميرى به نام پاشا از امراى مصر، به زمانى كه از سوى .... (1) مأمور عمارت مسجدالحرام و جاهاى ديگر مكه شده بود، آهك اندود گرديد.

پس از آن در سال هشتصد و يك و به فرمان امير بيسق، (2) آهك، پاك گرديد و سطح آن را با كتيبه هايى از سنگ روى ديوارها از همه سو پوشاندند، كه اندازه هر يك از كتيبه ها خواهد آمد. به اين كتيبه ها، چوب هايى متصل شده كه حلقه هاى آهنى به آنها وصل و پرده كعبه، بدان بسته شده است. درِ كعبه از طرف بيرون نقره اندود و طلاكارى شده و پاشنه هاى در و چار چوب آن نيز نقره كارى شده است و وزن نقره هاى آن به طورى كه به من گفته اند، هزار و هشتصد درهم است و نام سلطان ملك ناصر فرج (3) بن ملك ظاهر، حاكم ديار مصر و نيز نام پدرش ملك ظاهر (4) نوشته شده و فرمان نقره كارى و تزيين نيز، افزوده شده است.

ص: 207

در آنها همچنين نام امير ايتمش (1) كه ملك ظاهر او را اتابك (2) پسرش قرار داد و نيز نام امير يشبك كه خزانه دار ملك ظاهر سپس خزانه دار پسر او؛ يعنى ملك ناصر كه بعداً كاتب ملك ناصر و اتابك او گرديد و بالأخره نام امير بيسق كه فرمان اين نقره كارى و طلاكارى را داده بود، قيد شده است.

در مورد بدعت هايى كه در كعبه پديد آمد، يكى آن است كه به آن «عروةالوثقى» مى گويند و بدعت ديگر آن است كه بدان «سُرَّةُالدنيا» گويند. امام ابوعمرو بن صلاح از آنها سخن به ميان آورده و گفته است:

«در اين اواخر، برخى از مردمِ بى سر و پا و حقّه باز، دو موضوع باطل را درباره كعبه معظّمه بدعت كرده اند كه زيان هاى زيادى براى عامه مردم به دنبال داشته است. يكى آن كه قسمت بالايى ديوار كعبه برابر درِ آن را در نظر گرفته و آن را عروةالوثقى ناميده اند و در دل مردم عامى چنين انداخته اند كه هركس آن را با دست بگيرد، در واقع به ريسمان الهى چنگ انداخته است و كارى كرده اند كه مردم براى رسيدن به آن، دچار مشقت و رنج بسيار گردند، حتّى برخى نيز روى همديگر سوار مى شوند و بسا كه زن بر مرد سوار شود و بدنش به بدن مردان بخورد و مردان او را لمس كنند و بدين ترتيب زيان هاى دنيايى و آخرتى براى آنان در پى دارد.

بدعت دوّم، ميخى است در وسط كعبه كه ميانه آن را ناف دنيا؛ «سُرَّةُالدُّنْيا» خوانده اند و عوام را بر آن داشته اند كه ناف خود را در حال دراز كش بر آن ميخ بگذارند تا ناف بر ناف دنياگذاشته باشند! خداوند باعث و بانى اين بدعت هارا نابود گرداند.

اين بود عين مطلب از «منسك» ابن صلاح كه نووى نيز در «الإيضاح» با تغييرى در لفظ ولى با همين معنا، آن را نقل كرده است.

بايد بگويم كه در حال حاضر، از اين دو بدعت در كعبه، خبرى نيست و آنچه بدان

ص: 208

«عروةالوثقى» مى گفتند، در سال هفتصد و يك برچيده شد؛ زيرا امام جمال الدين مطرى بنا به خبرى كه قاضى برهان الدين بن فرحون به من داده، يادآور شده است كه زين الدين احمدبن محمدبن على بن محمد، معروف به «ابن حنا» در سال هفتصد و يك به مكه رفت و شاهد فتنه هايى شد كه به هنگام ورود به بيت اللَّه الحرام واقع مى شود و مردم روى هم سوار مى شوند و از سر و گردن همديگر بالا مى روند و زنان سوار بر گردن مردان مى شوند تا به خيال خود عروةالوثقى را لمس كنند. وى در همانجا دستور داد تا آن قسمت را كندند و بدين ترتيب- خداى را شكر- آن بدعت از ميان برداشته شد.

ص: 209

ركن حجرالأسود شانزده ذرع و شش انگشت (1) مى باشد.

ازرقى فاصله ميان ستون هاى كعبه را نيز يادآور شده و در اين راستا در روايتى كه از وى نقل شده آمده است: فاصله ميان ديوار بين ركن حجرالأسود و ركن يمانى تا ستون اوّلى، چهار ذرع و نيم است و فاصله ميان ستون اول تا ستون دوم، چهار ذرع و نيم و فاصله ميان ستون دوم تا ستون سوم، چهار ذرع و نيم و بالأخره فاصله ميان ستون سوم تا ديوار حجر، دو ذرع و هشت انگشت است. (2) اندازه هاى كعبه را، فقيه ابوعبداللَّه محمدبن سراقه عامرى نيز در كتاب خود «دلائل القبله» آورده است؛ آنجا كه مى گويد: بدان كه كعبه، بيت اللَّه الحرام، بناى مربّع شكلى است در وسط مسجد (الحرام) كه ارتفاع آن از زمين، بيست و هفت ذرع و عرض ديوار جلوى آن، نزديك به بيست و چهار ذرع است كه از بناى حجّاج بن يوسف ثقفى است و عبداللَّه بن زبير زمانى كه والى مكه بود، پس از آنكه پايه هايى را كه حضرت ابراهيم خليل عليه السلام براى خانه كعبه بنا كرده بود، يافت، عرض اين ديوار را اندكى كمتر از سى ويك ذرع كرده بود.

سپس مى گويد: و عرضِ ديوارى كه درِ آن قرار دارد، بيست و چهار ذرع و عرض طرف پشتى آن نيز اين اندازه است و عرض ديوار بعد از ركن يمانى؛ يعنى ميان ركن يمانى و ركن عراقى (ميان ديوارى كه حجرالأسود در آن قرار دارد) بيست ذرع است.

و آنگاه مى افزايد: و فاصله ديوار بعد از ركن شامى؛ يعنى ميان ركن شامى و ركن عراقى نيز بيست و يك ذرع است.

آنچه ابن سراقه عامرى درباره اندازه كعبه آورده بود، از اين جهت كه در مورد عرض بخش شرقى و غربى با نظر ازرقى اختلاف دارد، نقل كرديم؛ زيرا از آنچه ازرقى بيان كرده يك ذرع كمتر است.

در نسخه اى از كتاب ابن سراقه كه من ديدم، خطايى در بيان برخى اندازه هاى نقل

ص: 210

شده يافتم كه به همان صورت آن را آوردم، ولى بااندكى تأمّل روشن مى شود.

ابن جبير در سفرنامه خود، درباره طول كعبه مطلب شگفتى دارد؛ او مى نويسد:

محمدبن اسماعيل بن عبدالرحمان شيبى، رهبر شيبى ها- كه پرده دارى كعبه را برعهده دارند- به اطلاع وى رسانده است كه ارتفاع كعبه از طرف صفا- يعنى ميانِ حجرالأسود و ركن يمانى از بالا- بيست و نه ذرع و در طرف هاى ديگر بيست و هشت ذرع است. به خاطر شيب ناودان (1) ندانستم كه اين اندازه ها چگونه درست در مى آيد. او اضلاع كعبه و ابعادى از آن را با (پا و) گام ذكر كرده است كه سخنانش را در اصل اين كتاب آورده ام.

ابن خرداذبه نيز درباره طول اضلاع كعبه، مطالبى مخالف با نظر ازرقى آورده است.

او درباره كعبه مى نويسد: طول خانه كعبه بيست و چهار ذرع و يك وجب در بيست و سه ذرع و يك وجب است و ارتفاع آن بيست و هفت ذرع است. (2) از اين سخن معلوم مى شود كه منظور از طول خانه كعبه، عرض آن است؛ زيرا پس از آن از ضخامت آن در آسمان (كه به ارتفاع ترجمه شد) ياد مى كند كه در واقع اين عدد، همان طول آن است.

اگر منظور ابن خرداذبه از طول كعبه، فاصله طرف شرقى- غربى باشد، با ازرقى اختلاف نظر دارد؛ زيرا ازرقى هر يك از اين فاصله ها را بيست و پنج ذرع دانسته است.

و اگر منظور وى بيان اندازه ضلع شامى و يمانى آن است، در اين مورد نيز با عدد ارائه شده از سوى ازرقى اختلاف دارد؛ زيرا او ضلع شامى را بيست و يك ذرع و ضلع يمانى را بيست ذرع مى داند كه البته فرض اول به منظور ابن خرداذبه نزديك تر است و ما به دليل شگفتى، آن را نقل كرديم. واللَّه اعلم.

قاضى عزالدين بن جماعه، كه طول و عرض كعبه را در سال هفتصد و سى و پنج از بيرون و درون با ذرع پارچه اى، كه در مصر آن زمان به كار مى رفته- و در زمان ما نيز به كار مى رود- اندازه گيرى كرده، نقل كرده است كه دايى ام- خداوند هر دو را رحمت كند- از او برايم چنين خبر داد: ارتفاع كعبه از بالاى دستگيره (ملتزم) تا پايين شاذروان،

ص: 211

بيست و سه ذرع و نيم ذرع و يك سوم ذرع است و فاصله ركن حجرالأسود تا ركن شامى- كه به آن ركن عراقى نيز مى گويند- از داخل كعبه هجده ذرع و يك سوم ذرع و دو قيراط است و يك هشتم است و از بيرون، پنج ذرع و يك سوم ذرع است و عرض آن از داخل سه ذرع و يك چهارم و يك ذرع و از خارج سه ذرع و يك چهارم ذرع است و عرض پاشنه در، نيم ذرع و يك چهارم و ارتفاعِ در تا پايين شاذروان سه ذرع و يك سوم و يك هشتم ذرع است و از ركن شامى تا ركن غربى از داخل كعبه پانزده ذرع و دو قيراط و از خارج، هجده ذرع و نيم ذرع و يك چهارم ذرع است و فاصله ركن غربى تا ركن يمانى از داخل، هجده ذرع و دو سوم ذرع و يك هشتم ذرع و از خارج بيست و سه ذرع است و فاصله ميان ركن يمانى تا ركن حجرالأسود، از داخل پانزده ذرع و يك سوم ذرع و از خارج نوزده ذرع و يك چهارم ذرع است.

ابن جماعه در نامگذارى، ركن شامى را ركن عراقى نيز خوانده است و اين مخالف با مطلبى است كه ابن سراقه در مورد ركن عراقى آورده است و من چيزى ديده ام كه نظر ابن جماعه را تأييد مى كند كه در باب پانزدهم اين كتاب، بدان خواهيم پرداخت.

ابن جبير در چند جا از سفرنامه اش، در اين مورد مطلبى در تأييد نظر ابن جماعه دارد (1) و من آنچه را كه ازرقى و ابن جماعه در ابعاد كعبه آورده اند، همراه با مطالب ديگرى كه به آن مربوط مى شود، يادداشت كرده ام كه در برخى موارد، بامطالب او مخالفت دارد.

آنچه را كه خود يادداشت كرده ايم براى شناخت اختلاف نظرها، آورده ايم و نكات ديگرى نيز آورده ايم كه نه ابن جماعه و نه ازرقى، هيچ يك از آنان نياورده اند.

اندازه گيرى ما (در مورد ابعاد مختلف كعبه) براساس ذرع آهنى است كه ابن جماعه نيز بر مبناى آن آورده است و ازآن مى توان به صحّت وسقم گفته هاى ازرقى پى برد؛ زيرا يادداشت هاى ازرقى به ذرع دستى است و همان گونه كه در باب مربوط به حدود حرم

ص: 212

بيان كرديم، به اندازه يك هشتم ذرع آهنى، از آن كمتر (برابر با هفت هشتم ذرع آهنى) است. ثبت اين اندازه ها پيش از ظهر روز جمعه دوازدهم ربيع الآخر سال هشتصد و چهارده صورت گرفته است.

ص: 213

يك هشتم ذرع است و نيز فاصله ميان آن پايه تا پايه ستون بعد، از حجرالأسود هفت ذرع و يك قيراط و فاصله (عمودى) ميان هر كدام از پايه هاى ستون ها تا ديوار غربى، هفت ذرع است. هرچند اندازه ميان پايه ستون وسطى تا ديوار برابر آن، دو قيراط كمتر است و فاصله ميان پايه ستون اول كه پس از درِ كعبه قرار دارد، تا ديوار يمانى كعبه، چهار ذرع و يك سوم است و فاصله پايه اين ستون تا پايه ستون ميانى، چهار ذرع و يك چهارم و يك هشتم ذرع است و ميان پايه (ستون) وسطى و پايه ستون سوّمى كه كنار حِجر قرار دارد، چهار ذرع و نيم است و فاصله اين پايه ستون سوم تا ديوار شمالىِ كنار آن نيز دو ذرع و ربع است.

محيط ستون (استوانه اى شكل) اوّل پس از درِ كعبه، دو و يك چهارم ذرع و يك هشتم ذرع است و محيط ستون ميانى، دو و نيم ذرع و ربع است و محيط ستون بعد از حجرالأسود، دو ذرع و نيم و دو قيراط است؛ اين ستون هشت ضلعى است. ارتفاع داخلىِ چارچوبِ در، با احتساب كتيبه ها، شش ذرع و ارتفاع خارجىِ آن، بدون كتيبه ها، شش ذرع ربع كم است و عرض چارچوبِ در، از داخل كعبه، با احتساب كتيبه ها، يك قيراط كمتر از سه ذرع و يك سوم ذرع است و ارتفاع هريك از دو لنگه در، شش ذرع و يك هشتم ذرع كمتراست و عرض هر يك دو ذرع، يك سوم كم (يك ذرع و دو سوّم ذرع) و اندازه عرض گنبد، سه چهارم ذرع و اندازه بلندى درِ پايينىِ پلكانى كه از پايين به طرف بالاى كعبه مى روند، يك ذرع و دو قيراط و اندازه بلندى در بالايى همان پلكان، يك ذرع و يك هشتم و ارتفاع درِ (كعبه) از زمين دو ذرع و نيم و يك ششم ذرع و يك هشتم ذرع (21924/ 18+ 16+ 12+ 2) است.

ص: 214

درِ كعبه تا پايين سر درِ آن، سه ذرع و نيم و ارتفاع سر در، يك ربع ذرع و يك قيراط و ارتفاع ديوار شامى آن از بالاى شاخص در پشت بام تا كف حجرالأسود بيست و سه ذرع منهاى يك هشتم و اندازه عرض اين ديوار، از ركن شامى تا ركن غربى، هفده ذرع و نيم و ربع ذرع و ارتفاع ديوار غربى آن، از بالاى شاخص در پشت بام تا زمين، بيست و سه ذرع و اندازه عرض اين ديوار از ركن غربى تا ركن يمانى، بيست و يك ذرع و دو سوم ذرع است و ارتفاع ديوار يمانى از بالاى شاخص در پشت بام كعبه تا زمين- همچون جهت شرقى- بيست و سه ذرع و يك هشتم و فاصله اين ديوار از ركن يمانى تا ركنى كه حجرالأسود در آن قرار دارد، هجده ذرع و يك ششم است.

ص: 215

اندازه يك ذرع و يك ششم ذرع كمتر است و در مورد عرض ديوار غربى از بيرون، يك ذرع و يك سوم ذرع و در خصوص عرض ديوار غربى از داخل، به ميزان يك سوم ذرع و يك هشتم ذرع كمتر است و عرض ديوار يمانى آن از خارج يك ذرع و دو قيراط و عرض ديوار يمانى از داخل به ميزان دو سوم ذرع كمتر است. البته همه اندازه هايى كه گفته شد به ذرع آهنى است.

ص: 216

سروجى از حنفى ها نقل كرده، جزو كعبه نيست. گروهى از علماى محقق نيز بنا به گفته قاضى عزالدين بن جماعه همين نظر را پذيرفته اند.

به نظر مى رسد شايسته است كه از طواف شاذروان احتراز گردد؛ زيرا اگر چنانكه گفته شد، شاذروان در شمار كعبه باشد كه احتراز از آن واجب است و اگر در شمار كعبه نباشد كه احتراز از آن اشكالى ندارد؛ گرفتن جانب احتياط، همواره مطلوب است كه البته در اينجا، احتمال (لزوم احتراز) قوى است. واللَّه اعلم.

برخى مردم مخالف آنند كه شاذروان جزو كعبه است (زيرا برآنند كه) ابن زبير- همان گونه كه در خبر بناى كعبه آمد- كعبه را بر اساس شالوده حضرت ابراهيم عليه السلام ساخت و اين مخالفت دو حالت بيشتر ندارد: يا اينكه بايد مدعى شوند كه ابن زبير بنا را بر پايه ديوارهاى كعبه و پس ازرسيدن به سطح زمين، كامل كرد ويابايد ادّعا كنند كه اگر از عرض پايه هاى آن پس ازرسيدن به سطح زمين، كم شده باشد در واقع بر پايه هاى آن ساخته نشده است. براى حالت اوّل دليلى در دست نيست؛ زيرا آنچه در ويژگى بناى كعبه به وسيله ابن زبير گفته شده، به اين معنا نيست كه بناى كعبه بر اساس همه ديوارهايى كه از اساس آن به سطح زمين رسيده اند، و يا بر پايه كم كردن از عرض آن ديوارها، تمام شده باشدكه البته فرض دوم بيشتر احتمال دارد؛ زيرا عادت بر آن بوده كه از ضخامت ديوار پس از رسيدن به سطح زمين، مى كاستند و اگر مصلحت بنا چنين ايجاب مى كرده، مى توان فرض كرد در زمانى كه به وسيله ابن زبير ساخته شد، شاذروان جزو كعبه بوده است.

آرى، در جريان بناى كعبه به وسيله ابن زبير، دليل روشنى وجود دارد كه ثابت مى كند او آنچه را كه قريش از مساحت كعبه خارج كرده بودند، وارد آن كرد و در واقع بدان باز گرداند و بنابراين، بناى آن (به وسيله ابن زبير)، بر اساس بناى حضرت ابراهيم عليه السلام و نه قريش بوده است. حالت دوم نيز مسلّم نيست؛ زيرا اگر از ضخامت ديوار كاسته شود، بدان معنا نخواهد بود كه ديگر بر آن پايه قبلى بنا نشده است و در اين ترديدى نيست و انكارش نيز لجاجت بيهوده است. واللَّه اعلم.

ص: 217

من نمى دانم كه بناى شاذروان چه هنگام آغاز شد. اين بنا نه يك بار بلكه بارها انجام شده است؛ از جمله در سال پانصد و چهل و دو، كه نمى دانم در اين سال كدام قسمت هاى آن ساخته شد. بار ديگر- بنا به آنچه ابن خليل در «منسك» خود بيان كرده- در سال ششصد و سى و شش صورت گرفت و هم او مى نويسد: در اين سال شاذروان تا به حجرالأسود رسانده شد. ديگر بار، آخر دهه شصت (قرن هفتم) يا در اوايل دهه هفتاد (قرن هفتم) بوده است؛ زيرا قاضى بدرالدين بن جماعه يادآور شده كه او در سال ششصد و پنجاه و شش ديده است كه (شاذروان) به صورت سكويى بود كه برخى عوام به گرد آن طواف مى كردند و در سال (ششصد و) شصت و يك ديده است كه روى آن چيزى به صورتى كه امروزه ديده مى شود، بنا كرده بودند تا نشود به دور آن طواف كرد. اين مطالب را دايى ام از قول پسر قاضى عزالدين و او از قول پدرش برايم باز گفت.

قاضى عزالدين بن جماعه- باز بنا به گفته دايى ام- يادآور شده كه ارتفاع شاذروان از زمين طواف در سمت درِ كعبه، يك ربع و يك هفتم ذرع و عرض آن در اين سمت، نيم ذرع و ربع (سه چهارم ذرع) است.

ازرقى يادآور شده كه ارتفاع شاذروان شانزده انگشت و عرض آن يك ذرع است (1) و همان گونه كه ازرقى خاطر نشان مى كند، عرض آن در جاهايى كمتر از اين مقدار است. محبّ طبرى عالم حجاز در زمان خود نيز بنا به گفته ازرقى فتوا داد كه اندازه قبلى آن بايد باز گردانده (و باز سازى) شود و در اين باره تأليفى كوتاه دارد كه آن را «استقصاء البيان في مسألة الشاذروان» نام نهاده است.

ص: 218

متناقضى دارد. ازرقى از جدّ خود نقل كرده كه پس از اسلام وليدبن عبدالملك بن مروان نخستين كسى بود كه كعبه را مطلّا كرد. و در جاى ديگر، سخنى به خلاف آن آورده، مى گويد: عبدالملك بن مروان دو عدد سايبان و دو قدح بلورين براى آن فرستاد و ستون ميانى را از پايين تا بالا، با ورقى از طلا پوشانيد. (1) مسبّحى در باره نخستين كسى كه در اسلام كعبه را تزيين كرد، مطلبى دارد كه به نظر مى رسد با نظر ازرقى مخالف است؛ وى در اخبار سال شصت و پنج هجرى مى نويسد:

در اين سال ابن زبير بناى كعبه را به پايان رسانيد؛ و ادامه مى دهد: بناى آن با سُربِ ذوب شده، مخلوط با ورس است. (2) روى كعبه و ستون هاى آن را ورق طلا گرفته اند و كليد آن نيز از طلاست. اين مطلب را به همان صورتى كه بود از روى خط رشيدالدين بن حافظ ركن الدين منذرى در خلاصه اى كه از كتاب مسبّحى به دست داده، نقل كردم؛ زيرا ازرقى در مورد بناى كعبه به وسيله ابن زبير و اينكه آن را با سرب آميخته با وَرْس ساخته، مطلبى نياورده و اين خالى از فايده نبود. واللَّه اعلم.

ازرقى، ويژگى و ابعاد تزييناتى را كه به دستور وليد صورت گرفت، بيان كرده و چنين مى نويسد: در زمان خلافت وليدبن عبدالملك، او مبلغ سى و شش هزار دينار براى خالدبن عبداللَّه قسرى كارگزار خود در مكه فرستاد تا دو درِ كعبه و نيز ناودان و روى ستون هاى داخل كعبه و درِ قسمت داخل ركن ها با را ورق طلا بپوشاند. (3) ازرقى همچنين نوشته است كه امين محمدبن هارون الرشيد، خليفه عباسى، براى سالم بن جرّاح كارگزار خود بر املاك خالصه مكه، مبلغ هجده هزار دينار فرستاد تا دو درِ كعبه را روكش طلا بگيرد؛ او نيز روكش هاى قبلى را برداشت و با اضافه كردن 18 هزار دينار (طلا به آنها) روكش تازه اى گرفت كه تا به امروز موجود است. ميخ ها و حلقه ها و نيز كتيبه ها و پاشنه در را نيز روكش طلا گرفت. (4)

ص: 219

ازرقى يادآور شده است كه پرده داران كعبه، براى متوكّل خليفه عباسى رقعه اى نوشتند و در آن ذكر كردند كه دو ركن از اركان كعبه طلاكارى شده و دو گوشه ديگر نقره كارى شده اند و اگر همه آنها (يكدست) شود و طلاكارى گردد، خيلى بهتر است و اين كه قطعه اى كه روى برخى ديوارهاى كعبه شبيه كمربند روى ديواره حفاظ قرار گرفته، از سنگ مرمر است و اگر آن قطعه در چهار گوشه، از نقره باشد، زيباتر و بهتر است.

ازرقى مى افزايد: متوكل، اين كارها را انجام داد و اسحاق بن سلمه زرگر را مأمور اين كار كرد. مى گويد: اسحاق، هر دو گوشه داخل كعبه را كه از نقره بود، از طلا كرد و دو گوشه ديگر را نيز كه طلا بود به شكل جديد اين دو گوشه ساخت و پرداخت و كمربندى از نقره و با نقش و شكل يكسان درست كرد و روى ديوار حفاظ كعبه در هر چهار طرف قرار داد. عرض اين كمربند دو سوم ذرع است و طوقه اى از طلا دارد كه متصل به آن است. ازرقى آنگاه مى نويسد: در بالاى اين كمربند، سنگ هاى مرمر نقش دار است و ورقه طلاى نازكى كه براى سقف ها به كار رفته بود، بر روى اين سنگ هاى مرمر، قرار نگرفت. وى مى افزايد: بر ديوار پشت در، از سمتِ راستِ كسى كه وارد كعبه مى شود، گيره اى مسى قرار داشت كه وقتى در باز مى شد، آن را بدان گير مى دادند تا بسته نشود. آن مس ها را نيز كندند و به جاى آنها از نقره استفاده كردند. او همچنين درِ پلكان را نيز نقره كشيد ... پاشنه در را هم كه از دو قطعه چوب ساج بود و به مرور زمان ساييده و فرسوده شده بود؛ در آورد و به جاى آن يك قطعه از چوب ساج يكدست قرار داد و آن را با ورقه هايى از نقره پوشانيد.

ازرقى مى گويد: اسحاق بن سلمه زرگر به من خبر داد طلاهايى كه در گوشه ها و لولاى در بود، نزديك به هشت هزار مثقال مى شد و مجموعه نقره ها از جمله نقره روكش پاشنه پايينىِ در و نيز چهار پايه نقره اى، بالغ بر حدود هفتاد هزار درهم مى شد و طلاهاى نازك روكش شده بر ديوارها و سقف كعبه، جمعاً نزديك به يكصد حقّ (1) شده

ص: 220

است. اين مطالبى بود كه ازرقى درباره تزيينات كعبه آورده است. (1) سهيلى در بيان تزيين كعبه به وسيله وليدبن عبدالملك نكته اى را آورده كه ازرقى آن را ذكر نكرده است، به اين مضمون كه در اسلام وليد نخستين كسى نيست كه كعبه را تزيين كرد. متن سخن سهيلى براى اطلاع، از اين قرار است: وليدبن عبدالملك كه بر سر كار آمد، بر تزيينات كعبه افزود و طلا و نقره اى كه بر سفره حضرت سليمان عليه السلام بود در ناودان ها و سقف كعبه به كار برد. سفره حضرت سليمان بر پشت شتر قوى هيكلى بار شد و از اين رو قسمت هاى زيرين اين وسايل، آسيب ديد و وليد از آنها براى تزيين كعبه استفاده كرد. اين محموله از طُلَيْطِلَه از جزيره اندُلس آمده و شامل طوق هايى از ياقوت و زبرجد هم بود. (2) اينك اخبار مربوط به تزيين كعبه، را كه نويسندگان پس از ازرقى نقل كرده اند، به همان ترتيب بيان مى كنيم، از جمله اينكه گروهى از پرده داران كعبه به معتضد خليفه عباسى نوشتند:

برخى از كارگزاران كعبه مقدارى از طلاهايى را كه روى دو بازوى درِ كعبه بود برداشته، و به صورت دينار ضرب كرده اند و در امور جنگ و مواردى كه پس از شورش علوى خارجى در سال دويست و پنجاه و يك نياز بود، استفاده كرده اند و آن دو بازو را با ديباج پوشانده اند.

همچنين يكى از كارگزاران پس از او، يك چهارم از طلاى پايين دو درِ كعبه و نيز طلاهايى را كه روى دماغه در بود، برداشت تا از آن در سركوب فتنه گندم فروش ها و قصاب ها در مكه به سال دويست و شصت و هشت استفاده كند و به جاى آن نقره طلاكارى شده مانند آن، قرار داد. و چون هر سال در ايام حج بدان دست ماليده مى شود (طلاى آن پاك شده و) نقره آن نمايان مى شود و همه ساله بايد آب طلاى آن را تجديد كرد.

ص: 221

معتضد دستور داد كارهاى مورد نظر انجام شود و درخواست ها اجابت گردد.

فرمان او به اجرا درآمد.

ديگر اينكه مادر مقتدر، خليفه عباسى، به غلام خود لؤلؤ دستور داد كه سراسر ستون اوّلى بعد از درِ كعبه را با طلا، اندود كند؛ زيرا ستون كنار آن با ورق طلا پوشيده شده و بقيه ستون ها، آب طلا داده شده بود. اين كار در سال سيصد و ده صورت گرفت.

در ادامه، جمال الدين محمدبن على بن ابومنصور معروف به «جواد» فرستاده والى مصر در سال پانصد و چهل ونُه كسى را كه به او «حاجب» گفته مى شد، همراه با پنج هزار دينار فرستاد تا داخل كعبه و اركان آن را ورق طلا و نقره بگيرد.

از ديگر كسانى كه كعبه را تزيين كردند، ملك مظفر حاكم يمن بود كه روى درِ كعبه كار كرد و پيش از اين چگونگى تزيين در كعبه از سوى وى، ذكر شد. نواده او ملك مجاهد، حاكم يمن نيز كعبه را تزيين كرد. و من خبر آن را از كسى شنيدم، كه خود نام ملك مجاهد را با خط درشت در بالاى ديوار روى در كعبه از داخل ديده بود. پيش از اين گفته شد كه ملك ناصر محمدبن قلاوون حاكم مصر، در كعبه را با مبلغ سى و پنج هزار و سيصد درهم تزيين كرد و نواده او ملك اشرف شعبان بن حسين نيز درِ كعبه را در سال هفتصد و هفتاد و شش تزيين كرد. اين ها مطالبى بود درباره تزيين كعبه پس از ازرقى، كه بدان آگاهى يافتم.

ص: 222

گويند كلاب بن مرّةبن كعب بن لؤى بن غالب بن فِهْربن مالك بن نضربن كنانه قرشى اولين كسى بود كه شمشيرهايى زرّين و سيمين به عنوان اندوخته كعبه، در كعبه قرار داد.

اين مطلب را صاحب «المورد العَذْب الهنى» آورده است.

ازرقى نيز از وسايلى كه به كعبه هديه شده، سخن رانده است، آنجا كه مى نويسد:

محمدبن يحيى از واقدى و او از بزرگان خويش نقل كرده كه گفته اند: وقتى عمربن خطاب مداين كسرى را فتح كرد، از جمله چيزهايى كه براى او فرستاده شد، دو هلال بود كه آنها را به كعبه فرستاد تا در آنجا آويخته شوند. عبدالملك بن مروان نيز دو سايبان و نيز دو قدح (براى كعبه) فرستاد. سپس مى گويد: وليد بن عبدالملك دو قدح اهدا كرد و وليد بن يزيد نيز يك تخت و يك صندلى و دو هلال، فرستاد. نيز مى گويد: ابوالعباس يعنى سفاح، «صفحةالخضراء» را فرستاد و ابوجعفر (منصور برادر سفاح) جام فرعونى را فرستاد و مأمون ياقوتى را كه هر سال در موسم حج و با زنجيرى از طلا آويزان مى شد، فرستاد و جعفر متوكّل نيز سايبانى كه از طلا ساخته شده بود و به درهاى گران بها و ياقوت و زبرجد مُرصّع شده بود، همراه با زنجيرى كه در موسم حج در برابر كعبه آويزان مى شد، اهدا كرد.

ازرقى مى گويد: سعيدبن يحياى بلخى برايم نقل كرد: وقتى يكى از پادشاهان تبّت اسلام آورد، بتى طلايى را به كعبه هديه كرد كه به شكل انسان بود و بر سر آن، تاجى از طلاى مرصّع به جواهر و ياقوت قرمز و سبز و زبرجد، روى تخت بلند نقره اى كه پايه هايى داشت قرار گرفته و بر روى آن فرش ديباجى گسترده بود كه گرداگرد آن، پولك هايى از طلا و نقره قرار داده شده و همه تخت را پوشانده بود.

مواردى نيز هست كه ازرقى از آن ها ياد نكرده است؛ از جمله، قفلى كه در آن هزار دينار قرار داشت و آن را معتصم عباسى تقديم كعبه كرد، فاكهى از آن ياد كرده و مى گويد: ... برخى از مردم در باره قفل كعبه مى گويند كه معتصم باللَّه قفلى كه در آن هزار دينار بود، در سال دويست و نوزده براى كعبه فرستاد. در آن روز صالح بن عباس، والىِ مكه بود و پرده داران را فراخواند تا قفل را تحويل بگيرند. چون پرده داران از گرفتن

ص: 223

آن خوددارى كردند، آنان را مجبور به قبول آن كرد و قفل مزبور را به ايشان داد كه (كه هزار دينار آن را) ميان خود تقسيم كردند. (صالح بن عباس) قفل قبلى را براى خود برداشت.

مسبّحى نيز داستان قفل را آورده است، ولى داستان او با آنچه كه فاكهى بيان كرده تفاوت دارد. وى در اخبار مربوط به سال 219 آورده است كه طاهربن عبداللَّه بن طاهر به همراه گروه زيادى از لشكريان، قفلى كه در آن يك هزار مثقال طلا بود به حج آورد و آن را به در كعبه آويخت و قفل قبلى را برداشت. اين قفل طلاكارى شده بود و گفته مى شود حَجّاج دستور ساخت آن را داده بود. اين مطلب از روى نسخه اى به خط رشيد بن منذرى از مختصر كتاب مسبّحى نقل گرديد.

از جمله چيزهايى كه در زمان ازرقى يا اندكى پس از وى، به كعبه هديه شد، طوقى است از طلاى مرصّع به زمرّد و ياقوت و غيره كه با ياقوت سبز و بزرگى مزيّن شده بود.

فاكهى در اين باره مى گويد: در سال دويست و پنجاه و نُه، يكى از پادشاهان سِنْد، اسلام آورد و طوقى از طلا كه در آن صد مثقال طلاى مُرصَّع به زمرد و ياقوت و الماس و يك نگين ياقوت سبز بود، براى كعبه فرستاد. وزن آن بيست و چهار مثقال بود كه به پرده داران تقديم شد. ايشان نيز درباره آن نامه اى به معتمد على اللَّه، خليفه عباسى نوشتند و مرواريد آن را درآوردند و به زنجير طلا كشيدند و در وسط طوق در برابر ياقوت و زمرّد قرارش دادند. معتمد نيز فرمان داد كه آن را آويزان كنند و در سال 259 در كنار ديگر آويزهاى كعبه، آويخته شد.

از ديگر اشيائى كه در زمان ازرقى يا اندكى پس از او در كعبه آويخته شد، نوارى از نقره بود كه نوشته اى در ميان داشت و آن شامل بيعت نامه جعفربن معتمد و بيعت نامه ابى احمد موفق بود. فاكهى در نقل اين مطلب، مى افزايد: آنگاه فضل بن عباس هاشمى در موسم حج سال 261 به مكه آمد و بيعت نامه جعفربن معتمد و بيعت نامه ابى احمد موفق باللَّه برادر خليفه و متن قراردادِ معتمد همراهِ او بود. نوارى از نقره براى آنها درست كرد كه در آن 350 درهم نقره به كار رفته بود كه نامه و نوشته ها در آن قرار داشت و در

ص: 224

ابتداى اين نوارِ نقره اى، سه عدد روزنه يا سوراخ كوچك درست كرد و از آنها زنجيره هاى نقره اى آويخت و در روز دوشنبه، سه شب گذشته از ماه صفر، همراه با محمدبن يحيى، رييس شرطه خود- كه در آن روز متصدّى خراج و بريد و صوافى (1) بود- وارد كعبه گرديد و در آنجا بود تا آن را در تاريخ صفر سال 262 در كنار ديگر آويزهاى كعبه، آويختند.

فاكهى درباره ياقوتى كه مأمون فرستاد مطالبى دارد كه ازرقى بيان نكرده است و اينكه اين ياقوت، درشت تر از درّ يتيم (مرواريد بى همتا) است. او مى افزايد:

اميرالمؤمنين ياقوتى را كه هر سال با زنجيرى از طلا مقابل كعبه آويخته مى شد، فرستاد.

اين ياقوت، درشت تر از درّ يتيم است.

حسن بن حسين ازدى به نقل از اسماعيل بن مجمع نقل كرده كه گفت: درّ يتيم را وزن كردم و دانستم كه وزن آن دو مثقال و نيم و يك چهارم و يك دهم مثقال است (85/ 2/ 110+ 14+ 12+ 2).

از ديگر اجناسى كه پس از ازرقى به كعبه هديه شد، قنديل هايى بود كه مطيع للَّه عباسى (2) در سال 359 هديه كرد كه همگى نقره و تنها يكى از آنها به وزن ششصد مثقال، از طلا بود. و ديگر، قنديل ها و محراب هايى كه به گفته ابو عبيداللَّه بكرى در كتاب «المسالك و الممالك» حاكم عمان به كعبه هديه كرد. متن سخن وى از اين قرار است:

در سال 420 به امر حاكم عمان، محراب هايى ساخته شد كه هر يك به وزن بيش از يك قنطار (3) بود و قنديل هايى بسيار محكم تقديم كعبه كرد كه محراب ها در كنار درِ كعبه، به ديوار ثابت شدند.

ص: 225

همچنين قنديل هاى طلا و نقره كه عمربن على بن رسول، حاكم يمن در سال 632 به كعبه، هديه كرد. و ديگر، قفل و كليدى است كه ملك ظاهر بيبرس (1) سلطان مصر هديه كرد كه قفل پيش گفته را بر آن سوار كردند. ديگر، حلقه طلاى مرصّع به لؤلؤ و لعل است كه هر كدام يك هزار مثقال وزن دارد و در هر حلقه، شش مرواريد گرانبها و در ميان آنها شش لعل گرانبها وجود دارد كه على شاه؛ وزير سلطان ابوسعيد خرابنده به وسيله حاجى مولاواخ در سال 718 به كعبه آورد و هنگامى كه مى خواست آنها را بياويزد، اميرالحاج مصرى در اين سال، مانع شد و گفت: اين كار تنها با اجازه سلطان؛ يعنى حاكم مصر كه در آن زمان ناصر محمدبن قلاوون بود، امكان پذير است. حاجى مولا واخ گفت: وزير على شاه نذر كرده بود كه وقتى بر خواجه رشيدالدوله چيره شد و او را كشت، اين دو حلقه را بر درِ كعبه بياويزد.

گفته مى شود پس از آن، اجازه يافت كه به فاصله كوتاهى آنها را آويزان كند. اندكى بعد «رميثةبن ابى نمى» از آل قتاده آنها را برداشت.

از ديگر آويزها- بنا به خبرى كه يكى از فقهاى مكه به من داده- چهار قنديل بزرگ است كه هريك، آن گونه كه گفته اند به وزن و اندازه يك سبوى دسته دار مكه است كه دوتاى آنها از طلا و دوتاى ديگر از نقره اند و سلطان شيخ اوَيس، حاكم بغداد آنها را در يكى از سال هاى هفتصد و هفتاد (دهه هفتاد) هديه كرده است. او گفت كه اين قنديل ها، مدت كوتاهى آويزان شدند و بعد آنها را برداشتند و عَجْلان بن رميثه، امير مكه، آنها را (براى خود) برداشت. پس از آن مردم قنديل هاى بسيارى به كعبه هديه كردند و آنچه اكنون در كعبه آويزان است، شانزده قنديل است كه سه تاى آنها نقره و يكى طلا و يك بلور و دو تا مس و بقيه- كه نُه قنديل باشد- از آبگينه حلبى (متعلق به شهر حلب) ساخته شده اند. آنچه او ذكر نكرده و ما گفتيم نيز تنها همان شانزده عدد قنديل است.

از حلقه هاى طلا و نقره اى كه در ستون ها و ديوارها بوده، با وجود واليانِ پياپى مكه و نيز با آمدن ديگرانى كه ازرقى در تاريخ خود نام برده يا بعد از وى آمده اند، چيزى باقى

ص: 226

نمانده است. از آن جمله، اتفاقى است كه براى ابوالفتوح حسن بن جعفر علوى (1)- همان كسى كه از اطاعت حاكم بامراللَّه سر باز زد و ادعاى امامت كرد و لقب «راشد» گرفت- پيش آمد و از زيورها و اشياى گرانبهاى كعبه برداشت و براى خود درهم و دينار (سكه نقره و طلا) ضرب كرد و اين سكه ها را «فتحيه» مى گويند.

پس از آن نيز محراب هايى را كه حاكم عمّان هديه كرده بود، براى خود برداشت.

همچنين برخى از تحفه هاى مكه به وسيله محمدبن جعفر معروف به ابن ابى هاشم حسينى (2) به يغما رفت كه در سال 462 قنديل هاى مكه و پرده هاى آن و نيز ورق هاى (طلا و نقره) درها را- به اين دليل كه از سوى مستنصر عُبَيدى (3) حاكم مصر مقدرى ساليانه به وى نرسيده بود و او گرفتار قحط سالى و اوضاع نابسامان مصر بود- براى خود برداشت.

ازرقى درباره مجازات كسانى كه جرأت برداشتن اموال كعبه را به خود مى دادند و نيز در هشدار نسبت به اين كار، اخبارى نقل كرده است كه يكى از آنها موردى است كه از جدّ خود احمدبن محمد ازرقى به نقل از عبداللَّه بن زراره نقل كرده و مى گويد: اموال متعلق به كعبه را «ابرق» مى گفتند كه اگر با مالى درمى آميخت، آن را نابود مى كرد و هركس به آن دست مى زد، از اموال وى كاسته مى شد و كمترين بلايى كه بر صاحب آن مى آمد، سختى جان دادن (به هنگام مرگ) بود. از جمله اين كه جوانى از پرده داران به بستر مرگ افتاد و جان كندن وى دشوار شد و چند روزى به درازا كشيد. پدرش به او گفت: نكند از «ابرق»- يعنى از اموال كعبه- چيزى برداشته باشى؟ پاسخ داد: آرى، چهارصد دينار. و چون قبول كرد كه چهار صد دينار به كعبه بدهكار است، دشوارى مرگ از او دور شد و بلا فاصله جان سپرد. (4)

ص: 227

خلاصه اين كه چيزى از آراسته هاى كعبه چه براى نياز و چه به قصد تبرّك، جايز نيست؛ زيرا وقتى براى كعبه در نظر گرفته شده، حالت وقف دارد و تغيير حالت و وضع آنها، جايز نمى باشد. اين اشاره از محبّ طبرى در «القرى» است كه مى گويد: اين حكم، باعث تعظيم اسلام و ايجاد ترس در دشمنان مى گردد.

ص: 228

عهد اسلام، بنا به گفته ازرقى، پارچه هاى يمانى بوده كه پيامبر صلى الله عليه و آله كعبه را بدان پوشانيد و نيز پارچه كتان مصرى كه عمر و عثمان براى پوشش كعبه از آن استفاده كردند كه البته عثمان از برد يمانى نيز استفاده كرد. وى نخستين كسى است كه دو گونه پوشش بر كعبه پوشاند. عبداللَّه بن عمربن خطاب نيز با همان پارچه هايى كه بدن خود را مى پوشاند- يعنى پارچه كتانى و پارچه كركى و پشمى- كعبه را پوشش داد. معاويه نيز آن را با ديباج و كتان و پارچه كركى پوشاند. كعبه در روز عاشورا با ديباج و در روز آخر ماه رمضان- براى عيد فطر- با كتان پوشانده مى شد.

يزيدبن معاويه نيز ديباج خسروانى بر كعبه پوشاند. ابن زبير و عبدالملك بن مروان نيز در پوشش كعبه از ديباج بهره گرفتند. (1) و در مورد هريك از اينان گفته شده كه اوّلين بار كعبه را با ديباج پوشش داده اند و ابن زبير وقتى بناى كعبه را به پايان رساند، آن را با كتان مصرى پوشش داد و مأمون براى كعبه، سه پوشش در نظر گرفته بود: ديباج قرمز براى روز ترويه، كتان مصرى براى نيمه رجب و ديباج براى روز بيست و هفتم رمضان تا عيد فطر.

در زمان متوكّل عباسى نيز به همين ترتيب كعبه پوشش داده مى شد. و «حسين افطس علوى» با دو پوشش پرنيانى نازك آن را پوشش مى داد؛ يكى زرد رنگ و ديگرى سفيد كه ابو سرايا آن را ساخته بود. اين بود خلاصه اى از آنچه ازرقى درباره پوشش كعبه در جاهليت و اسلام، ذكر كرده است.

از جمله كسانى كه ازرقى در اين زمينه از آنان نامبرده، ابوبكر است، ولى از نوع پوشش و زمان پوشش كعبه به وسيله عبداللَّه بن عمربن خطاب چيزى نگفته و از پوشش كعبه به وسيله على بن ابى طالب عليه السلام سخنى به ميان نياورده است. در جايى نيز نديدم كسى تصريح كرده باشد كه آن حضرت كعبه را پوشانده باشند (2) و شايد گرفتارى ايشان در

ص: 229

جنگ هايى كه در راستاى تحكيم دين با خوارج داشتند، مانع از اين كار شده باشد.

ازرقى به هنگام سخن ازپوشش كعبه، ازنوع پارچه هاى «قباطى»، «وصايل»، «حَبرات»، عصب و انماط ياد كرده است. (1) «قباطى» جمع قبطيه (به ضم)، از پارچه هاى نازك و سفيد مصرى است كه به قبطى هاى مصر نسبت داده شده است و ضمه آن به خاطر تغيير نسبت است، حال آن كه آن گروه از مصريان، قِبطى (و نه قُبطى) نام دارند. «وصايل» پارچه هاى قرمز رنگ راه راه يمنى است. «حَبرات» جمع حَبْره، از بُردهايى است كه به آن بُرد حَبْرَه مى گويند، بُرد حبر هم به صورت اضافه و هم به صورت صفت (و موصوف) به كار مى رود و از پارچه هاى يمن است. «عصب» بردهاى يمانى است كه پشم آن به هم تابيده مى شود و پس از بستن رنگ زده مى شود و در نتيجه تارهاى رنگ نشده اى به رنگ سفيد باقى مى ماند كه به آن «بُرد عصب» و «بُرُود عصيب» مى گويند. و «انماط» نوعى فرش مخصوص روى شتر و مفرد آن «نمط» است. اين توضيحات را گروهى از علماى مورد اعتماد بيان داشته اند.

از جمله كسانى كه گفته مى شود كعبه را پوشش دادند، ولى ازرقى از ايشان نام نبرده است، حضرت اسماعيل پيامبر عليه السلام است. دايى ام به نقل از ابن جماعه برايم نقل كرد كه عبدالرزاق از ابن جُرَيج روايت كرده كه گفت: گروهى از علماى ما، گمان دارند اولين كسى كه كعبه را پوشش داد، اسماعيل پيامبر عليه السلام است.

ديگر از اين افراد، عدنان بن ادّ است. برخى معتقدند كه وى نخستين كسى بود كه كعبه را پوشش داد. زبيربن بكار در كتاب خود «النسب» مى گويد: عدنان بن ادّ بيم آن داشت كه حرم، كهنه و مندرس گردد، بنابراين نشان ها (انصاب) را قرار داد و اوّلين كسى بود كه كعبه را پوشش داد يا اين كه كعبه در زمان وى پوشش داده شد. از ديگر افراد، بنا به نقل «سهيلى» (2) كه از ماوردى، خالدبن جعفربن كِلاب است. عين سخن سُهيلى، كه پس از

ص: 230

بيان مطالبى درباره پوشش كعبه آورده، به نقل از ماوردى از اين قرار است:

نخستين كسى كه پارچه ديباج بر كعبه پوشاند، خالدبن جعفربن كلاب بود كه بچه شترى با بار گندم يافت كه تعدادى فرش پشمى نيز حمل مى كرد؛ آنها را بر كعبه آويخت.

فاكهى پيش از آنان به اين مطلب اشاره كرده و گفته است: محمدبن ابى عمر و عبدالجباربن علاء نقل كرده اند كه سفيان از مسعر از خشرم نقل كرده اند: در زمان جاهليت، خالدبن جعفر به بچه شترى برخورد كرد كه فرش ديباجى بارش بود، آن فرش را به كعبه فرستاد تا در آنجا فرش شود.

از جمله اين افراد، مادر عباس بن عبدالمطّلب بود كه بنا به گفته ابوعبيده- كه ابن حاج در منسك خود نقل كرده- كعبه را با حرير و ديباج، پوشانيد. از ابوعبيده نقل شده كه علّت اين كارِ وى، آن بود كه عباس در كودكى گم شده بود و او نذر كرد كه اگر فرزندش پيدا شود، كعبه را پوشش دهد، وقتى عباس را پيدا كرد، كعبه را پوشاند و او نخستين زن عرب است كه بنا به گفته سُهيلى و ديگران، كعبه را با ديباج پوشانيد.

زبيربن بكار گويد: آن كس را كه مادر عباس او را گم كرد و نذر كرد كه اگر پيدا شود، كعبه را بپوشاند، پسر ديگرش ضِراربن عبدالمطّلب، برادر عباس بود. او يادآور شده كه مادر عباس ابياتى خطاب به او مى خواند كه يكى از خدّام كعبه او را پيدا كرد و امّ عباس نيز به نذر خود عمل كرد و كعبه را پوشش داد.

پس از ازرقى، كعبه انواع پوشش ها را به خود ديد و طبق گفته ابن عبد ربّه در «العقد الفريد»؛ از جمله با ديباج سفيد خراسانى و ديباج قرمز خراسانى پوشانيده شد.

اينك عين سخن او را در مورد پوشش كعبه نقل مى كنيم. او پس از بيان مطالبى درباره كعبه مى گويد: همه خانه كعبه، جز ركن حجرالأسود، پوشانده شده است.

پرده هاى كعبه به اندازه يك قامت و نيم از حجرالأسود نمايان مى شود. نزديك موسم حج، كعبه با كتان «قباطى» كه همان ديباج سفيد خراسانى است، پوشيده مى شود و تا هنگامى كه مردم احرام پوشيده اند، بر همين پوشش مى ماند و پس از پايان احرام در روز «نحر» پوشش كعبه عوض مى شود و ديباى قرمز خراسانى جاى پوشش قبلى را مى گيرد

ص: 231

كه روى اين پوشش، نوشته هايى در حمد و تسبيح و تكبير و تعظيم خداوند، به صورت هاله هايى دايره شكل و جود دارد. اين پوشش تا سال بعد مى ماند و دوباره به صورتى كه گفته شد، تعويض مى شود. وقتى پوشش كعبه زياد و چند لايه مى شود، از ترس آن كه مبادا سنگينى كند. از آن مى كاهند و پرده داران كعبه كه خاندان شيبه بودند، پرده هاى اضافى و قبلى را براى خود برمى داشتند.

اين بود سخنان صاحب «العقدالفريد» در اين باره. (1) وفات ابن عبد ربّه بنا بر آنچه ذهبى در «العِبر» و ديگران گفته اند، (2) در سال 328 بوده است، ولى من در كتاب وى (العقد الفريد) مطالبى يافته ام كه نشان مى دهد سال هاى پس از آن نيز زيسته است و در اصل اين كتاب، توضيح داده ام.

از ديگر پوشش هاى كعبه، ديباج سفيد در زمان حاكم فاطمى و در زمان نواده او مستنصر فاطمى است كه صُليحى والى يمن و مكه، به دستور مستنصر آن را پوشاند.

ابونصر استرآبادى نيز در سال 466، كعبه را با پارچه اى سفيدِ بافته هند، پوشش داد.

در اين سال كعبه با ديباج سفيد نيز پوشانيده شد؛ اين پوشش را سلطان محمدبن سبكتكين با خود داشت و نظام الملك وزير سلطان ملكشاه سلجوقى پوشش را به دست آورد و به مكه فرستاد كه آن را روى پوشش ابونصر قرار دادند. همچنين كعبه پوشش سبز رنگ نيز به خود ديد كه در آغاز خلافت ناصر خليفه عباسى بود. شايد هم پيش از اين زمان چنان پوششى داشته است.

در زمان ناصر خليفه عباسى، پوشش سياه با حاشيه دوزى زرد و پيش از آن سفيد هم بر كعبه پوشانده شده كه به گمانم تاكنون همان ديباج سياه، به عنوان پوشش كعبه، باقى مانده است. جز اين كه در سال 643 منصوربن منعه بغدادى، شيخ حرم مكه- پس از آن كه باد شديدى در اين سال بر مكه وزيد و پوشش آن را پاره كرد- پارچه نخى سياه رنگى روى آن قرار داد. من خود به خط مُيُورقى نوشته اى ديدم كه نشان مى دهد وزش اين باد

ص: 232

شديد در سال 644 بوده است.

وقتى در تاريخ مذكور كعبه پوشش خود را از دست داد و ملك منصور حاكم يمن درصدد پوشاندن آن برآمد، «ابن منعه» به وى گفت: اين كار تنها بايد با اجازه دربار خلافت باشد. ابن منعه خود پولى براى اين كار نداشت. پس سيصد مثقال طلا قرض كرد و پارچه هاى مزبور را خريد و رنگ سياه زد و حاشيه دوزى قديمى پوشش كعبه را روى آن انجام داد و كعبه را بدان پوشانيد.

در سال 810 در طرف شرقى پوشش كعبه، جام هايى با ابريشم سفيد نقش زده شد كه تا سال هاى 811- 814 چنين بود، ولى در سال 815 به همان صورتى كه قبلا بود؛ يعنى پوشش سياه بدون جام باقى ماند. در سال هاى 816 تا 818 نيز چنين بود، ولى در سال 819 در طرف شرقى پوشش كعبه بار ديگر جام هاى نقش دارى از ابريشم سفيد در حاشيه پايينى زده شد. در اين سال براى درِ كعبه، پرده بسيار زيبايى بهتر از پرده هاى پيشين همراه با جام هايى پر نقش و نگار ساخته و آماده شد. روى جام هاى ياد شده به رنگ سفيد نوشته شده بود: «لا اله الّا اللَّه محمّد رسولُ اللَّه» و در دايره هايى كه در سال 810 ايجاد شده بود، قرار داشت. اين جام هاى سفيد مدت پنج سال پياپى پس از سال 817 و 818 برقرار بود؛ پس از آن برداشته شد و به جاى آنها در سال 825، جام هاى سياه رنگى قرار داده شد.

در پوشش كعبه، حاشيه دوزى با ابريشم زرد وجود دارد كه پيش از آن، تا آنجا كه ما ديده ايم، سفيد بود و نخستين بارى كه به رنگ زرد كار شد، يكى دو سال پيش از سال هشتصد بود؛ در اين حاشيه دوزى آياتى از قرآن كريم نوشته شده است؛ از جمله در طرف شرقى؛ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِى بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ- فِيهِ ءَايتُ بَيِّنتٌ مَقامُ إِبْراهيمَ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِناً وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَىِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فإِنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ (1)

ص: 233

و در طرف غربى: وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَعيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتُ السَّمِيعُ الْعَليمُ- رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (1)

و در سمت يمانى: جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِياماً لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرامَ وَالْهَدْىَ وَالقَلئِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِى السَّمَّواتِ وَما فِى الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عليمٌ. (2)

و در طرف شامى، نام حاكم مصر و متن فرمان وى در پوشش كعبه، قرار دارد. اين حاشيه دوزى در ربع بالايى كعبه انجام شده است. يكى از علما، حكمت بسيار نيكويى در سياهى پوشش كعبه ذكر كرده است؛ از ابن ابى صيف، مفتى مكه روايت داريم كه يكى از استادانش به وى گفته است: اى محمد، آيا مى دانى چرا خانه كعبه را با رنگ سياه پوشانده اند؟ گفت: خير. گفت: گويا زبان حال كعبه اين است: مردمانى را كه پيرامون آن بوده (و طواف كرده بودند) از دست داده و به رسم عزادارى، سياه پوش شده است.

مَهَلْهل دمياطىِ شاعر نيز درباره سياهى پوشش كعبه و قفل، شعرى دارد:

يروق لي منظر البيت العتيق إذا بدا كأن حِلْيتها السوداء قد نُسجت

من حبّة القلب أو من أسود المُقَل

پوشش كعبه در اين سال و از هفتاد سال به اين سو، از درآمد وقفى بوده كه سلطان ملك صالح (3) اسماعيل بن ملك ناصر محمدبن قلاوون، حاكم مصر براى پوشش ساليانه كعبه و نيز پوشش هر پنج سال يك بار حجره نبوى و منبر نبوى، در نظر گرفته بود. اين وقف عبارت از روستايى در اطراف قاهره به سمت قليوبيه بوده كه ملك صالح آن را از

ص: 234

بيت المال خريد و وقف كرد. جز برادرش ملك ناصر، از سلاطين بعد از وى، كسى كعبه را پوشش نداد، هر چند پوشش ملك ناصر حسن، براى روى كعبه نبود و به داخل كعبه اختصاص داشت و همان پوششى است كه اكنون (زمان نويسنده) نيز وجود دارد. شنيده ام كه آن پوشش درازتر از اين بوده و تا به زمين مى رسيده است، ولى در حال حاضر تنها نيمه بالايى و سقف كعبه را مى پوشاند و از ابريشم سياه با جام هايى زرى دوزى است، به استثناى قسمتى از پوشش داخل سقف، ميان دو ستون كنار در، كه از جنس ابريشم سرخ لطيف و نازك است و در وسط آن جام بزرگى زرى دوزى شده است. سلطان حسن اين پوشش را در سال 761 تقديم كعبه كرد.

همچنين شنيده ام كه پيش از اين، درون كعبه پوششى اهدايى از سوى ملك مظفر حاكم يمن قرار داشته است. ملك مظفر نخستين پادشاه پس از انقراض عباسيان بوده كه در سال 659 كعبه را پوشش داده است و ساليان دراز، گاه به اتفاق پادشاهان مصر و گاه به تنهايى اين كار را ادامه داد.

اولين پادشاه از پادشاهان مصر پس از عباسيان، كه كعبه را پوشش داد، ملك ظاهر بيبرس بُنْدُقدارى صالحى بود و سال 661 نخستين سالى بود كه اين كار انجام شد. جز پادشاهان؛ از جمله كسانى كه كعبه را پوشش دادند، شيخ ابوالقاسم رامشت صاحب منصب اردوى مكه است كه از عايدى و كمك ها و هدايا، در سال 532 كعبه را پوشانيد.

پوشش وى بنا به گفته ابن اثير (1) ارزشى معادل هجده هزار دينار مغربى داشته و برخى چهار هزار دينار هم گفته اند.

در حال حاضر، كعبه را همه ساله در روز نحر (عيد قربان) مى پوشانند، ولى پوششى كه در اين روز بر كعبه افكنده مى شود، از بالا مى آويزند و چند روز پس از عيد قربان رها مى شود تا طبق معمول به پايين آن؛ يعنى شاذروان كعبه برسد. پرده داران كعبه كه خاندان شيبه هستند، در روز عيد قربان نيمه بالايى پوشش كهنه را براى خود بر مى دارند و نيمه پايينى آن را در بيست و هفتم ذى قعده هر سال، بر مى دارند.

ص: 235

ابن جبير در سفرنامه خود آورده است كه پوشش كعبه در روز بيست وهفتم ذى قعده جمع مى شود، ولى بريده نمى شود؛ پس از ذكر اينكه در اين روز- به عنوان جشن- كعبه به روى همگان باز مى شود، افزوده است: در اين روز- كه بيست وهفتم ذى قعده مى باشد- پرده هاى كعبه معظمه را تا حدود يك قامت و نيم از ديوار آن، در چهار سمت، بالا مى زنند و اين كار را احرام كعبه مى نامند و مى گويند كه كعبه، محرم شده است و همه ساله اين سنت در همين روز، انجام مى گردد. (1) اين مطلب با آنچه امروزه پرده داران انجام مى دهند، از دو نظر متفاوت است:

1- آن كه آنها پوشش كعبه را در روز بيست و پنجم ذى قعده هر سال، از چهار سو تا پاشنه پايينى در، بالا مى بردند و اين كار را نزديك غروب اين روز انجام مى دادند كه زمان انجام آن را به آغاز روز تغيير دادند.

2- اين كه در روز بيست و هفتم ذى قعده هر سال، پوشش كعبه را از بالاى در، همراه آن قسمتى كه قبلًا بالا زده بودند، مى كندند.

بايد گفت سخن ابن جبير به مفهوم بريدن پرده ها در روز بيست و هفتم نيست، بلكه مفهومِ بالا بردنِ آنهاست. شايد به خاطر اين باشد كه حاجيانى كه مايل به خريد و به دست آوردن پوشش كعبه هستند- بيشتر حاجيان عراقى هستند و- غالباً نزديك روز عرفه به مكه مى رسند و پيش از رفتن به مكه، وارد عرفه مى شوند تا مبادا از وقوف، باز مانند و اگر چنين باشد، تأخير پرده داران در كندن پرده به جاى روز بيست و هفتم به ايام منا يا تعويض آن به هنگام رسيدن پوشش جديد، توجيه پذير است و يا شايد دليل اين كه پرده داران پوشش كعبه را در بيست و هفتم ذى قعده برمى دارند، اين باشد كه حاجيان مصر و شام، در روزهاى نخست ذى حجه عازم مكه مى شوند و اگر پرده داران در اين كار، تأخير روا دارند يا كندن تمام پوشش را به ايام منا وا گذارند، به منظور و هدف خود، كه فروش پوشش كعبه در دهه اول ذى حجه باشد، نخواهند رسيد.

گفته ابن جبير حكايت از آن دارد كه كعبه در روز عيد قربان، پوشش داده نمى شود،

ص: 236

بلكه در «يوم النفر» (سه روز پس از عيد قربان) پوشش داده مى شود؛ زيرا مى گويد: و در روز عيد قربان، پوشش كعبه معظمه، روى چهار شتر و در حالى كه قاضى جديد با پوشش سياه خليفه پيشاپيش آن حركت مى كند و پرچم ها به اهتزاز درآمده و طبل ها در پشت سر، نواخته مى شوند، به سوى مكه آورده مى شود.

سپس مى گويد: پوشش رادرپشت بام بالاى كعبه مى گذارند وهنگامى كه روز سيزدهم ماه گرامى (ذى حجه) فرا رسد، متوليان كعبه (خاندان شيبه) طى مراسمى بسيار باشكوه و ديدنى، آن را مى آويزند. وى پس از توصيف اين پوشش، مى گويد: و بدين ترتيب كار پوشاندن كعبه پايان مى يابد و دامنه هاى آن بالا زده مى شود تا مبادا شدّتِ هجوم مشتاقان بيگانه آسيبى به آن رساند. (1) البته اين با آنچه امروزه انجام مى شود و پوشش را بر كعبه مى اندازند و روز عيد قربان آن را بالا مى كشند، تفاوت دارد. آنچه امروز درباره پوشش كعبه انجام مى دهند، موافق با مطلبى است كه ابن عبد ربّه (2) نقل كرده است. در حال حاضر حدود چهار سال است كه ديگر پوشش كعبه را روز عيد قربان از منا نمى آورند، بلكه اميرالحاجِ مصر همراه با پرچم هاى برافراشته و طبل ها و بوق هايى كه نواخته مى شوند، پوشش را تا داخل مسجد مى آورند و به درون كعبه مى برند و از آنجا بيرون مى آورند و در طرف يمانى در صحن مسجدالحرام پهن مى كنند و هر چهار قسمت آن را مشخص مى كنند و همدستان امير همراه با پرده داران، پوشش را بلند مى كنند و به بالاى كعبه مى برند و به شيوه اى كه گفته شد، از آنجا مى آويزند. علت اينكه پوشش را قبل از حج به درون كعبه مى برند، آن است كه از دست دزدها در امان بماند؛ زيرا اتفاق افتاده كه پرده را از جايگاه امير در منا، دزديده اند كه با پرداخت مبلغى، باز گردانده شده است. از اين رو امراى ديگر هنگامى كه از مكه عازم منا هستند، پوشش را در كعبه قرار مى دهند. در سال 818 پوشش كعبه را در چهارم ذى حجه تا نيمه آن آويزان كردند و در سال 819 تنها در روز عيد

ص: 237

قربان، كعبه طبق معمول، پوشانده شد. در سال 820 و 821، اين كار در سوم ذى حجه صورت گرفت و در سال 825، پوشش كعبه در روز عيد قربان نصب شد.

اين شرح را با مسأله اى فقهى كه به پوشش كعبه مربوط مى شود، به پايان مى بريم.

علما در مورد جايز بودن فروش پرده كعبه اختلاف دارند. از عايشه و ابن عباس و گروهى از فقهاى شافعى و ديگران، جايز بودن اين كار را نقل كرده اند و ابن قاضى و ابن عبدان از شافعى ها، اين كار را منع كرده اند.

حافظ ابن صلاح الدين خليل بن كَيكَلْدى علايى شافعى (1) در قواعد خود يادآور شده است كه او اكنون ترديدى در جايز بودن اين كار ندارد؛ زيرا امام، آبادىِ مشخّصى را وقف كرده تا محصول و سود آن براى پوشش كعبه مصرف شود؛ وقفى كه صورت گرفته، پس از متداول شدن اين عادت (فروش پوشش كعبه) و آگاهى از آن بوده و كلمه «واقف» نيز بر آن اطلاق مى گردد. و مى گويد: اين روشن است و با آنچه نقل كرديم تعارضى ندارد.

حاكمان مكه، همه ساله از دربانان كعبه پرده در كعبه و بخش بزرگى از پوشش آن و يا مبلغ شش هزار درهم كامل به عنوان معادل آنها دريافت مى كردند و عنان بن مغامس بن رميثةبن ابى نمىّ- وقتى در اواخر سال 788 عهده دار امارت مكه شد- اين كار را آغاز كرد و ديگران هم در ادامه چنين كردند. افزون بر اين، حسن بن عجلان در دوران ولايت خود بر مكه، چنين رسم كرد كه پرده درِ كعبه و پوشش مقام ابراهيم عليه السلام را از دربانان و پرده داران مى گرفت و به شاهان و سلاطين تقديم مى كرد.

ص: 238

ابونجيح روايت شده كه معاوية بن ابى سفيان كسى را مأمور عطر زدن كعبه در هر نماز كرد و خود در موسم حج و نيز در رجب براى كعبه مجمر و خَلوق (1) مى فرستاد و «عبيد» را مأمور اين كار كرد و پس از آن واليان از او پيروى كردند. (2) همچنين در تاريخ ازرقى روايتى آمده است كه عبداللَّه ابن زبير خانه كعبه را هر روز با يك رطل مجمر خوشبو مى كرد و در روزهاى جمعه دو رطل مجمر به كار مى برد. (3) محبّ طبرى مى گويد: مجمر، عود است و خلوق، عطرى معروف كه از زعفران و ديگر انواع عطرها تهيه مى شود و بيشتر به زردى و سرخى مى زند. وى مى افزايد: امام ابوعبداللَّه حليمى گفته است: از سعيدبن جبير روايت شده كه از عطر كعبه براى درمان بيماران استفاده مى شد. و گفته است: عطا مى گويد: وقتى كسى از ما مى خواست از آن عطر شفا گيرد، عطرى از پيش خود مى آورد و به كعبه مى ماليد و بدان شفا مى يافت. و گفته است: عطا گويد: وقتى كسى از ما مى خواست شفا گيرد عطرى از پيش خود مى آورد و آن را به حجرالأسود مى ماليد و بر مى داشت. اين مطالب را ابن الصلاح در «منسك» خود آورده است.

نووى نيز يادآور شده است كه جايز نيست از عطر كعبه- چه براى تبرك و چه به قصد ديگر- چيزى برداشته شود و هركس چيزى از آن برداشت، بايد بازگرداند و اگر براى تبرك بخواهد، بايد عطرى از خود بياورد و بر آن بمالد و بردارد.

ص: 239

دليل مكعب شكل بودن، كعبه ناميده اند.

قاضى عياض در «مشارق» به هنگام ذكر كعبه مى گويد: كعبه خود بيت است به اين دليل چنين نامگذارى شده كه مكعب است و شكل چهار گوش دارد و هر بناى مرتفع و مربعى را كعبه گويند.

نووى گويد؛ از اين جهت اين نام گرفته كه گرد مانند و مرتفع است و يا به دليل مربع بودن اساس (شالوده) آن است. (1) و از ديگر كسانى كه معتقدند نامگذارى كعبه به خاطر مكعب شكل بودن آن است، ابن نجيح و ابن جُرَيج هستند.

كعبه، نام «مكّه» به خود گرفته؛ زيرا پوزه سركشان را به خاك مى مالد؛ در اين باره معانى ديگرى نيز ذكر شده است. در معناى «بيت العتيق» اختلاف است؛ برخى گويند اين نام از اين جهت است كه خداوند متعال آن را از زورمداران و قلدران آزاد كرد و دست هيچ ستمگرى، بدان نمى رسد. يا هيچ ستمگرى ياراى رويارويى با آن را ندارد. امّا بنا بر آنچه ابن جماعه گفته است، نظريه اول صحيح است.

از ديگر نام هاى كعبه، «بُنَيَّه» با تشديد است كه قاضى عياض در «مشارق» از آن ياد كرده است. او در باب حرف «باء» و به هنگام سخن از بيت عتيق آورده است: و بُنَيَّه نامى براى كعبه است. ابن اثير نيز در «نهايه» (2) مطلبى دالّ بر اين نامگذارى دارد؛ وى مى گويد:

در حديث بَراء بن مَعْرور آمده است: بهتر آن ديدم كه به اين بُنَيّه پشت نكنم، كه منظورش كعبه است. كعبه را بنيّة ابراهيم عليه السلام مى گفتند؛ زيرا از بناهاى او است و سوگند خوردن به خداى اين بنيّه (ساخته شده)، فراوان بوده است.

ازرقى نيز مطلبى در تأييد اين نامگذارى دارد. وى خبرى را از واقدى نقل كرده كه در آن، از اذان بلال در ظهر روز فتح مكه در كنار كعبه سخن رفته كه قريش آن را شنيدند و ناخوش داشتند. تا آنجا كه ابن ابى العاص گفته است به خدا سوگند كه اين بسيار گران

ص: 240

است كه برده بنى جُمَح (يعنى بلال) در كنار بنيّه ابى طلحه به عرعر كردن بپردازد! (1) اين ابوطلحه همان عبداللَّه بن عبدالعزّى بن عثمان بن عبدالداربن نصربن كلاب، حاجب كعبه است كه ابن ابى العاص، كعبه را به نام وى اضافه كرده است.

از ديگر نام هاى كعبه «الدُوّار» است كه ياقوت در مختصر معجم البلدان خود (2) آورده و يادآور شده است: ابن قطّان هر دو شكل كلمه را كه خود ضبط كرده است به ضمّ دال و به فتح دال نقل نموده و گفته است: دُوّار درختى در يمامه است كه آن را به هر دو شكل ضبط كرده اند. اين نام را استاد ما قاضى مجدالدين شيرازى در كتاب خود «الوصل و المُنى في فضل مِنى» ذكر كرده است.

از ديگر نام هاى خانه خدا «مسجدالحرام» است؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد:

فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام كه مراد از آن به اتفاق، كعبه است و نام مسجدالحرام بر غير از كعبه نيز وارد شده كه در باب پنجم توضيح داديم.

ص: 241

كچل و كج پايى است كه با بيل خود به ويران كردن كعبه مى پردازد .... (1) در تاريخ ازرقى از على بن ابى طالب]« [در روايتى آمده است كه فرمود: پيش از آن كه ميان شما و اين خانه (كعبه) جدايى افتد، هر چه بيشتر به گرد آن طواف كنيد. من مى بينم كه يك حبشى كچل و ريز گوشى ايستاده و با بيل به خراب كردن آن مشغول است. و در صحيحين، از ابوهريره روايت شده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كعبه را ذوالسويقتين حبشى ويران مى كند. (2) و در صحيح بخارى به نقل از ابن عباس از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

مثل آن است كه مرد سيه چرده و كج پايى، سنگ به سنگ، كعبه را از جاى مى كند. (3) سُهيلى نيز به قطعيت اشاره كرده كه خراب كردن كعبه به وسيله حبشيان در پى بلند كردن قرآن، صورت مى گيرد. به گفته ابن جماعه اين كار پس از وفات حضرت عيسى عليه السلام اتفاق مى افتد. وى مى گويد: برخى از علماى متأخر اين خبر را تصحيح كرده اند و از حليمى نقل كرده است كه اين كار در زمان حضرت عيسى عليه السلام صورت مى گيرد. واللَّه اعلم.

ص: 242

روزهاى دوشنبه و جمعه، كعبه را مى گشودند. گشودن درِ كعبه در زمان جاهليت، در دوشنبه و جمعه از عثمان بن طلحة الحجبى، از طريق ابن سعد هم روايت شده است.

ابن جبير در گزارش سفر خود كه به سال 579 صورت گرفت، آورده است: كعبه، روزهاى دوشنبه و جمعه گشوده مى شد، مگر در ايام رجب كه همه روزه باز بود. (1) گفتنى است كه: گشايش درِ كعبه در روز جمعه، تا به امروز (دوران نويسنده) نيز ادامه دارد و گشودن آن در روزهاى دوشنبه ترك شده است، جز آن كه در ماههاى رمضان و شوّال و ذى قعده سال 801 چنين اتفاقى افتاد (و روزهاى دوشنبه هم گشوده شد) كه بنا به ضرورتى، به ورود زنان اختصاص يافته بود.

كعبه در روزهاى غير از جمعه و در اوقات متعددى از هر سال گشوده مى شود؛ از جمله در آغاز روز دوازدهم ربيع الأوّل هر سال، آغاز روز بيست و نهم از ماه رجب هر سال كه اين روز بيشتر ويژه ورود زنان به كعبه، البته پيش از شستن آن است.

همچنين از آغاز روز عيد فطر و از آغاز روز بيست و ششم ذى قعده هم گشوده مى شود كه در اين روز تنها اعيان و بزرگان وارد مى شوند؛ گشودن آن در اين روز براى شست و شو صورت مى گيرد. در موسم حج و نيز در برخى شبهاى اوّل تا هشتم ذى حجه هر سال و طى برخى روزها، درِ كعبه گشوده مى شود. گشودن درِ كعبه در اين اوقات (ايام ذى حجّه) براى تحويل گرفتن كمكهاى مردم از سوى دربانان است. در اوّلين جمعه پس از پايان ذى حجه، درِ كعبه، به روى همگان باز مى شود، جز اين كه در سال 814 كعبه پس از خروج حجّاج از مكه و پيش از آغاز سال 815 نيز گشوده شد و در سال 815 نيز دربانان به منظور گرفتن كمك هاى كسانى كه مايل به كمك بوده و وارد كعبه مى شدند، در كعبه را مى گشودند.

ابن جبير نيز درباره ايامى كه كعبه گشوده مى شود، به روز بيست ونهم رجب اشاره كرده و يادآور شده است كه: روز بعد از آن، كعبه شسته مى شود تا از نجاسات احتمالى

ص: 243

كودكانى كه همراه مادران خود در روز بيست ونهم وارد كعبه شده بودند، پاك گردد. او خاطر نشان كرده است كه زنان شور و شوق فراوانى براى ورود به كعبه در اين روز نشان مى دهند، (1) ابن جبير همچنين به باز شدن كعبه در صبح عيد فطر، اشاره كرده است، (2) ولى اشاره اى به گشودن آن در روز بيست و ششم ذى قعده نكرده است. او يادآور شده كه كعبه در بيست و هفتم ذى قعده به روى همگان گشوده مى شود و در اين روز، پوشش كعبه از هر چهار سو، بالا زده مى شود كه به آن احرام كعبه مى گويند. آن گاه مى گويد: كعبه در زمانى كه در احرام است (وپوشش آن بالا زده شده) باز نمى شود، مگر پس از توقف در عرفات.

وى در ادامه نوشته است: پوشش كعبه را روز عيد قربان بر پشت بام كعبه قرار مى دهند و در روز سه شنبه سيزدهمِ ماه ياد شده، آويزان مى شود و دنباله هاى آن بالا زده مى شود تا از دست بيگانگان در امان بماند. اشاره مى كند كه در اين روزها، كعبه معظمه هر روز براى عراقى ها و خراسانى ها و ديگر كسانى كه با امير الحاج عراقى وارد مى شوند، باز مى گردد (3) و اين دلالت بر آن دارد كه كعبه طى موسم حج باز مى شود كه در زمان ابن جبير اين كار پس از (انجام مراسم) حج صورت مى گرفته است؛ زيرا حاجيان عراقى غالباً نزديكى هاى روز عرفه مى رسند.

اين بخش از كتاب را با توضيحاتى پيرامون وضع پرده دارى كعبه و آنچه پرده داران از واردان به كعبه مى گيرند، به پايان مى بريم. محب طبرى در اين باره سخنان گويا و جامعى دارد كه عين آن را نقل مى كنيم. به گفته وى، پرده دارى كعبه، از مقامات خاندان شيبه است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به آنان واگذار كرده بود؛ همچنان كه سقايت حجاج را به عباس واگذارد. سپس مى گويد: پرده دارى كعبه شامل خدمت به آن، گشودن و بستن در و توليت آن است. سپس مى گويد: علما برآنند كه هيچ كس نبايد اين منصب را از ايشان

ص: 244

بگيرد؛ زيرا ولايت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله است و مالك، شركت ديگران با ايشان را از گناهان كبيره برشمرده است.

بايد گفت: بعيد نيست كه چنين سخنى گفته شده باشد، اما مشروط بر آن كه خاندان شيبه حرمت آن را حفظ كنند و در خدمت به آن رعايت ادب و احترام بنمايند، ولى اگر جانب حرمت را رعايت نكنند، مى توان كسى را بر آن گمارد كه مانع از هتك حرمت كعبه گردد و چه بسا برداشت جاهلانه و نابخردانه و معكوس از اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود: «وَ كُلُوا بِالْمَعْرُوف» باعث شده باشد كه اجرت گرفتن براى ورود به كعبه را مباح دانسته باشند، در حالى كه امت، در تحريم (گرفتن اجرت) اتفاق نظر دارند و آن را از بدترين بدعت ها و زشت ترين كارها مى دانند. و اگر اين جمله و حديث هم درست باشد، دليل بر لزوم رعايت حرمت آن است؛ زيرا گرفتن اجرت، از كارهاى خير (و معروف) نيست و اشاره اى كه به كمك و انعام (از سوى مردم به پرده داران) شده، حق دارند آن را بگيرند و خود به عنوان اكْلِ به معروف- همچنان كه از بيت المال دستمزد دريافت مى كنند- از آن استفاده كنند و در ازاى آن، به خدمت كعبه بپردازند و به كارهاى آن رسيدگى نمايند و در اين ميان تنها آنچه بدان مستحق و سزاوارند، برايشان حلال است.

آن گاه طبرى پس از يادآورى احاديثى كه به حجر مربوط مى شود، مطالبى آورده حاكى از آن كه علّت گذاشتن در براى كعبه از سوى قريش، ممانعت از ورود به كعبه در مورد كسانى است كه نمى خواستند به آنان اجازه ورود بدهند. همچنين شاهد اين ادّعا سخن آن حضرت صلى الله عليه و آله است كه فرمود: قوم تو اين كار را كردند تا هركس را خواستند، اجازه ورود دهند و هركس را خواستند مانع از ورودش شوند و نيز اين گفته حضرت صلى الله عليه و آله كه فرمود: و درِ آن را به زمين چسبانيد، دلالت بر آن دارد كه مردم از خانه كعبه باز داشته نشده بودند و نمى توان آنان را (از ورود به كعبه) منع كرد. آنچه پرده داران از مردم مى گيرند، تنها در صورتى كه پرداخت كنندگان كاملًا راضى باشند، براى آنها حلال است؛ چراكه دستمزد آنان در برابر كارهايى كه براى كعبه انجام مى دهند، بايد از بيت المال پرداخت گردد.

ص: 245

ابوالعاليه رياحى درباره آيه: فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ مى گويد: سهم اضافه شده براى خداوند متعال در واقع براى خانه خدا (يعنى كعبه) است و بيشتر علما برآنند كه خداوند خمس (يك پنجم) را از جهت شرافت و حرمت به نام خود اضافه كرده است و سهم خدا و سهم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله يكى است. او در دو جا از باب بيست و هشتم كتاب خود «القرى» اين مطلب را آورده است. محبّ طبرى نيز خبرمربوط به «كُلُوا بِالْمَعرُوف» را به سنن سعيد بن منصور نسبت داده است و در طبقات محمّدبن سعد كاتب واقدى، از حديث عثمان بن طلحه آمده است و ما در باب سى و هفتم اين كتاب، ان شاءاللَّه بدان خواهيم پرداخت.

شست و شوى كعبه در اصل براى طهارت آن است. فاكهى مطلبى با همين مضمون آورده است. وى در بخشى با عنوان «در اذان بلال بن رباح بر كعبه و بالا رفتن او بر پشت بام كعبه در روز فتح مكه» آورده است: محمّدبن على مروزى از عبداللَّه بن موسى، از موسى بن عبيدةبن عبداللَّه بن دينار، از ابن عمر نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله به بلال فرمان داد و او به بالاى كعبه رفت و براى نماز اذان گفت و مسلمانان برخاستند و بندهاى كمر به يكديگر بستند و دلوها گرفتند و از زمزم آب برداشتند و بيرون و درون كعبه را شست وشو دادند و اثرى از آثار مشركان بر آن نگذاشتند. ما اين خبر را از آن جهت در اين بخش آورديم كه در آن از شستن كعبه به وسيله پرده داران سخن به ميان آمده و اين خبر شاهدى بر آن است.

ص: 246

است. و (در اين سرزمين هايى كه ذكر شد) هركس ستاره قطبى را در جهت گوش راست خود و ستاره «شوله» را به هنگام غروب ميان دو چشم خود و طلوع خورشيد تابستانى را در پشت شانه راست خود و باد غربى برابر گونه راست و جنوب را برگونه چپ قرار دهد، ان شاءاللَّه تعالى رو به قبله ايستاده است.

سمتِ قبله براى مردم كوفه و بغداد و حلوان و قادسيه و همدان و رى و نيشابور و خراسان و مرو و خوارزم و بخارا و فرغانه و چاچ (شمالِ شرق سمرقند) و ماهان و سرزمين هايى كه در آن جهت قرار دارد، در فاصله مصلّاى حضرت آدم عليه السلام تا نزديكى درِ كعبه است و هركس ستاره هاى بنات نعش (هفت خواهران) بزرگ را به هنگام طلوع، پشت گوش راست خود قرار دهد و سه ستاره روشن در دوش جوزا؛ همچون ديگپايه (هقْعَه) را به هنگام طلوع، در ميان دو كتف خود به سمت گوش چپ و باد صبا را در چپ و باد شمال را بر دوش راست و باد جنوب را برگونه چپ قرار دهد، ان شاءاللَّه رو به قبله ايستاده است.

وسمت قبله براى مردم رُها وموصل ومَلَطيَه (مالت) وسميشاط و سنجار و الجزيره و دياربكر و سرزمين هايى كه در آن سمت قرار دارد، از ركن شامى تا مصّلاى حضرت آدم عليه السلام است وكسى كه ستاره قطبى را برگوش چپ و طلوع خورشيد زمستان را پشت گوش چپ و باد صبا را بر شانه چپ و باد شمال را بر گونه راست و باد جنوب را بر چشم چپ خود قرار دهد، ان شاءاللَّه رو به قبله ايستاده است.

سمت قبله براى مردمِ تمامى شام- جز بخش هايى از سمت راست- و نيز دمشق؛ يعنى حمص و حماه و سلميه و حلب كه گفته شد و براى مردم منبج و حَرّان و مَيّا فارقين و سرزمين هاى آن سمت و سواحل روم، در فاصله ناودان تا ركن شامى است و قبله آنها همانى است كه براى مردم مدينه و دمشق گفته شد، امّا به مقدار زيادى به چپ گردش كنند و اين سمت ان شاءاللَّه شامل همگان مى گردد.

سمت قبله براى مردم غربِ شام و ميانه غزّه و رمله و بيت المقدس و مدينه ودمشق و فلسطين و عكّا و صيدا و سواحل آن سمت، در نزديكى ناودان كعبه تا پايين ركن

ص: 247

غربى است و كسى كه ستاره سُهيل را به هنگام طلوع ميان دو چشم خود و ستاره هاى بنات نعش (هفت خواهران) را در هنگام غروب، پشت سر و ستاره نسر را به هنگام طلوع برگوش چپ قرار دهد، در غرب شام، رو به قبله ايستاده است و در مورد مدينه و دمشق و ميانه هاى شام، كسى رو به قبله است كه بنات نعش كبرى را به هنگام طلوع، پشت گوش چپ و ستاره جُدى را در پشت سر به سمت چشم و ستاره هَقْعَه را به هنگام طلوع، در سمت چپ خود و باد صبا را بر گونه چپ و باد جنوب را مقابل صورت خود قرار دهد، ان شاءاللَّه تعالى رو به قبله ايستاده است.

براى مردم مصر و قسمت هاى بالا و سواحل پايينى آن، اسوان و اسنا و قوص و فسطاط و اسكندريه و محلّه و دمياط و تنّيس و برقه و طرابلس و صفد و ساحل مغرب و اندلس و سرزمين هاى آن سو، قبله در ميان ركن غربى و ناودان قرار دارد و كسى كه در اين سرزمين ها، ستاره هاى هفت خواهران را، در هنگام غروب، پشت شانه چپ خود قرار دهد يا همين ستاره ها را در هنگام طلوع برگونه چپ و ستاره قطبى را برگوش چپ و طلوع زمستانى را رو به صورت خود و باد غربى را پشت شانه راست خود قرار دهد، ان شاءاللَّه تعالى رو به قبله ايستاده است.

سمتِ قبله براى مردم شام در سرزمين بُجات و نُوبه و ميانه هاى مغرب، از جنوب مناطق سرسبز تا بلاد آفريقا و ميانه سرزمينِ جريد (در تونس كنونى) تا اقيانوس اطلس كه شامل جدّه و عيذاب و جنوب اسوان مى شود، در پايين ركن غربى تا دو سوم ديوار ركن غربى است و هركس در اين مناطق، ستاره ثريّا را به هنگام طلوع بر چشم چپ و باد صبا را بر چشم (يا گونه) راست خود گرداند، رو به قبله ايستاده است.

سمت قبله براى مردم جنوبِ سرزمين بُجات و سرزمين دهلك و سواكن و سرزمين بلين و نوبه تا سرزمين تكرور و ماوراى آنجا و سرزمين هاى آن ناحيه، از بلاد سودان و غيره تا اقيانوس اطلس از پايين باب مسدود (1) تا دو سوم ديوار است و هركس ستاره ثريّا

ص: 248

را به هنگام طلوع ميان دو چشم خود و ستاره قطبى را بر چشم چپ و گونه چپ قرار دهد و باد صبا را بر چشم راست خود و باد غربى را پشت گوش چپ خود حس كند و غروب ستاره شوله را پشت شانه راست و طلوع زمستانى را بر گونه راست و طلوع تابستانى را بر گونه چپ قرار دهد، إن شاءاللَّه رو به قبله ايستاده است.

سمت قبله براى مردم حبشه و زنگى ها و زيلع و بيشتر سرزمين سودان و جزاير فرسان و آن سوى آن نواحى، از ركن يمانى تا دو سوم ديوار؛ يعنى انتهاى «باب مسدود» است و هركس ستاره ثريّا را به هنگام طلوع بر طرف راست خود و ستاره قطبى را بر طرف چپ قرار دهد و باد صبا را بر گونه راست و باد غربى را بر شانه چپ و باد جنوب را بر شانه راست و غروب ستاره شوله را بر پشت شانه چپ قرار دهد، إن شاءاللَّه تعالى رو به قبله قرار گرفته است.

سمت قبله براى تمام مردم يمن شامل ظفار و حضرموت و صنعا و عمان و صعده و شحر و سبأ و آن اطراف و سرزمين هايى كه در آن سمت قرار دارند، از پايين ركن يمانى تا هفت ذرع به طرف ركن يمانى است و هركس ستاره قطبى را ميان دو چشم خود و ستاره سهيل را به هنگام طلوع در پشت گوش راست خود و به هنگام غروب در پشت گوش چپ خود قرار دهد و طلوع زمستانى را بر گوش راست و غروب زمستانى را بر گوش چپ و باد شمال را روبه روى خود و باد جنوب را پشت خود و باد صبا را برگونه راست و باد غربى را بر گونه چپ قرار دهد، إن شاءاللَّه تعالى به سمت قبله ايستاده است.

سمت قبله براى مردم سرزمين سند و جنوب هند و جنوب سرزمين چين و اهالى تهائم و سندين و بحرين و سرزمينهاى آن طرف، از پايين مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله تا دو سوم اين ديوار است و هركس ستاره هاى هفت خواهران را به هنگام طلوع برگونه راست خود و ستاره نسر را در وقت طلوع بر گوش راست خود و هفت خواهران را به هنگام غروب در ميان دو چشم خود ببيند، إن شاءاللَّه تعالى رو به قبله ايستاده است.

سمت قبله براى مردم سرزمين چين و مردم واسط و هند و مهرجان و كابل و هدبان و تاتارستان و مسفر و قندهار و آن سوى و سمت ها، از ركن حجرالأسود تا پايين تر از

ص: 249

مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله است و هركس ستاره هاى بنات نعش (هفت خواهران) را به هنگام طلوع بر گونه راست و ستاره قطبى را بر دوش راست و باد صبا را بر پشت گوش راست خود داشته باشد، إن شاءاللَّه تعالى رو به قبله قرار گرفته است.

اين بود آنچه قاضى عزّالدين بن جماعه به نقل از پدر خود در بيان سمت و سوى نمازگزاران به كعبه از افق هاى مختلف و در شناخت جهت قبله از آن افق ها، ذكر كرده بود.

در كتابى كه ابوعبداللَّه محمدبن سراقه عامرى در شناخت جهت قبله در همه سرزمين ها، تأليف كرده بود، بابى را در اين معنا ديدم كه مانند آنچه ابن جماعه گفته بود، آورده است، ولى ميان نوشته هاى ابن سراقه وابن جماعه هم درلفظ و معنا و هم در زيادى و كاستى تفاوت هاى فراوانى است و بهتر آن ديدم كه مطالب ابن سراقه را نيز براى استفاده علما و اهل نظر، در اين كتاب بياورم.

محمدبن محمدبن عبداللَّه صالحى و ابراهيم بن ابى بكربن عمر صالحى به طور كتبى از ابوالقاسم شهاب بن على محسبى برايم از كتاب ابن سراقه خبر داده و گفته اند كه او از ابومحمد عبدالوهاب بن ظافر ازدى به طور شفاهى شنيده كه ابوطاهر احمدبن محمد از ابوعبدللَّه محمدبن احمدبن ابراهيم رازى و او از ابوصالح محمدبن ابى عيسى بن فضل سمرقندى در مصر گفته كه محمدبن سراقه عامرى فقيه نوشته است: اين باب درباره سرزمين ها و موقعيت آنها است نسبت به قبله و آنچه مردم هر سرزمين بايد براى شناخت قبله از آن استفاده كنند. بدان كه مردم قادسيه و كوفه و بغداد و حلوان و همدان و رى و نيشابور و مرو و خوارزم و بخارا و چاچ و فرغانه و همه سرزمين ها و ديار آن سوى، بايد به سمت مصلاى حضرت آدم عليه السلام تا در كعبه روى آورند و هركس در اين سرزمين ها و ديار باشد و بخواهد روى به سوى كعبه آورد، بايد ستاره هاى هفت خواهر را، به هنگام طلوع، برگوش راست و ستاره هَقْعَه را به هنگام طلوع در ميان دو شانه خود تا پشت گوش چپ و ستاره قطبى را بر شانه راست و باد صبا را بر شانه چپ و باد شمال را بر دوش راست يا پشتِ گردن و باد غربى را برگونه راست و باد جنوب را بر گونه چپ خود قرار

ص: 250

دهد و هركس در خشكى، دريا، كوه يا دشتِ يكى از اين سرزمين ها، در برخى از اين حالتها قرار گرفت، رو به قبله اى كه بدان فرمان يافته، ايستاده است.

و بدان كه مردم بصره و اهواز و فارس و اصفهان و كرمان و سجستان و بُسْت تا سرزمين چين و شهرهايى كه در آن سو واقع شده اند، در نماز خود به سمت درِ كعبه تا ركن عراقى روى مى كنند و هركس در هريك از اين جاها و در آن راستا باشد و بخواهد رو به قبله بايستد، بايد ستاره قطبى را در جهت گوش راست و ستاره نسر را پشت سر و ستاره شوله را به هنگام غروب، ميان دو چشم يا مشرق تابستانى را در پشت شانه راست و باد صبا را بر شانه چپ و باد شمال را بر گوش راست و باد غربى را بر گونه راست خود و باد جنوب را بر چشم داشته باشد كه در اين حالت، رو به قبله ايستاده است.

و بدان كه مردمِ سند و هند و مهرجان و كابل و قندهار و نسان و آن نواحى، در نمازهاى خود رو به ركن عراقى تا مصلاى پيامبر صلى الله عليه و آله مى كنند و هركس در اين سرزمين ها و سرزمين هايى كه در راستاى آنهاست، قرار دارد، ستاره هفت خواهران را به هنگام طلوع بر گونه راست و ستاره قطبى را بر چشم راست و باد صبا را بر پشت گوش راست و باد شمال را بر گونه راست و باد غربى را بر گونه چپ و باد جنوب را بر شانه چپ خويش قرار دهد، رو به قبله ايستاده است.

و بدان كه مردم يمن و سدير و تهائم تا عدن و بحرين تا عمان و حضرموت و شحر و صنعا و صعده و سرزمين هاى آن راستا، در هنگام نماز روى به مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله تا ركن يمانى مى كنند و هركس در هريك از اين سرزمين هااست، ستاره قطبى را در ميان دو چشم خود يا ستاره سهيل را به هنگام طلوع بر گوش راست و به هنگام غروب در پشت گوش چپ و طلوع زمستانى را بر گوش راست و باد صبا را بر شانه راست و باد شمال را روبه رو و باد غربى را بر طرف چپ و باد جنوب را بر شانه چپ خويش قرار دهد، رو به قبله قرار گرفته است.

بدان كه مردم سرزمين حبشه و جزاير و فرسان و سرزمين هاى آن طرف، در نمازهاى خود روى به ركن يمانى تا «باب المسدود» دارند و هركس در اين سرزمين ها

ص: 251

و شهرها و ديار همسو با آنجا، ستاره ثريّا را به هنگام طلوع ميان چشمان خود و ستاره شِعْرى و ستاره عيّوق را به هنگام طلوع بر طرف راست يا ستاره قطبى را بر گوش چپ و يا باد صبا را بر چشمان و باد شمال را روبروى خود و يا باد غربى را بر سمت چپ و باد جنوب را پشت سر خود قرار دهد، رو به قبله ايستاده است.

بدان كه مردم و سرزمين نوبه تا اقيانوس و ماوراى آن، از سرزمين سودان و سرزمين هاى واقع در آن سو، در نمازهاى خود به سوى باب المسدود تا هفت ذرع پايين تر از ركن غربى رو مى كنند و هركس در هريك از اين سرزمين ها يا در مناطقى كه در راستاى آنهااست، قرار دارد، اگر ستاره عيّوق را به هنگام طلوع ميان چشمان خود يا ستاره ثريّا را بر چشم راست يا ستاره شوله را به هنگام غروب ميان شانه خود و يا ستاره قطبى را بر گونه چپ خود يا طلوع تابستانى را روبه روى خود و يا غروب زمستانى را پشت سر و يا باد صبا را بر چشم راست و باد شمال را بر ابروى چپ و باد غربى را بر گوش چپ و باد جنوب را بر شانه راست قرار دهد، روى به قبله ايستاده است.

بدان كه مردم اندلس و مغرب از اهالى آفريقا و طرابلس و سرزمين هاى آن راستا، در نماز خود به سمت هفت ذرع پايين تر از ركن غربى تا ركن غربى مى ايستند و هركس در اين سرزمين ها و يا سرزمين هاى همسو با آنهاست، اگر ستاره ثريّا را به هنگام طلوع ميان چشمان خود و ستاره شِعْرى (يمانى يا شامى) را بر چشم راست و ستاره عيوق را، به هنگام غروب، پشت سر و باد صبا را روبه روى خود و يا باد غربى را پشت سر و يا باد شمال را بر شانه چپ و يا باد جنوب را بر شانه راست خود قرار دهد، روى به قبله ايستاده است.

بدان كه مردم اسكندريه و مصر تا قيروان و سوس و مغربِ دور تا درياى سياه و سرزمين هاى واقع در آن راستا، در نماز خود به سوى ركن غربى تا ناودان كعبه مى ايستند و هركس در هر يك از اين سرزمين ها ستاره احمر را به هنگام طلوع ميان چشمان خود يا ستاره هفت خواهران را به هنگام غروب بر شانه چپ و در وقت طلوع بر گوش چپ يا باد شمال را بر پشت گوش چپ يا باد صبا را بر سمت چپ پيشانى يا باد

ص: 252

شمال را پشت گوش چپ يا باد غربى را در پشت و باد جنوب را بر چشم راست قرار دهد، به سمت قبله ايستاده است.

بدان كه مردم مدينةالرسول صلى الله عليه و آله و اهل حجاز و رمله و بيت المقدس و فلسطين و سرزمين هاى واقع در آن راستا، در نماز خود رو به ناودان كعبه قرار مى گيرند و از اين رو است كه پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفتن رو به قبله را به هنگام قضاى حاجت، نهى كرده است؛ زيرا هركس در مدينه باشد و رو به كعبه قرار گيرد، در واقع به صخره بيت المقدس- كه قبلًا قبله بوده- پشت كرده است و هركس پشت به كعبه كند، روى به صخره بيت المقدس كرده است. گمان مى رود نهى آن حضرت از پشت كردن به دو قبله (كعبه و بيت المقدس)، نهى از پشت كردن و نيز روى كردن به كعبه باشد؛ آنگاه مى گويد:

به شرق يا به غرب بايستيد تا كعبه در سمت راست و بيت المقدس در سمت چپ يا كعبه در سمت چپ و بيت المقدس در سمت راست شما قرار گيرد. هركس در يكى از اين سرزمين ها ستاره هفت خواهران را به هنگام غروب در پشت سر خود يا ستاره سهيل را به هنگام طلوع در ميان چشمان خود يا ستاره نَسْر را در وقت طلوع برگوش چپ و در وقت غروب پشت گوش راست خود قرار دهد، يا باد صبا را بر چشم چپ يا باد شمال را پشت گوش چپ يا باد غربى را پشت گوش راست و باد جنوب را بر ابروى راست قرار دهد، روى به قبله ايستاده است.

بدان كه مردم شمال همگى به استثناى رمله و بيت المقدس و سرزمين هاى آن سمت، در نماز خود رو به ناودان تاركن شامى قرار مى گيرند و هركس در هريك از اين سرزمين ها، ستاره هفت خواهران بزرگ را به هنگام طلوع پشت گوش چپ يا ستاره جدى را هنگام اوج، بر شانه چپ يا ستاره هَقْعَه را به هنگام طلوع بر چپ خود و يا باد صبا را برگونه چپ و باد شمال را بر بيخ شانه راست و يا باد غربى را برگوش راست متمايل به پشت سر و يا باد جنوب را روبه روى خود قرار دهد، رو به قبله ايستاده است.

بدان كه مردم مَلَطيه (مالت) و سمياط و مرس و ارمنستان تا دربند و سرزمين هايى كه در آن راستا قرار دارند، در نماز خود رو به ركن شامى تا مصلّاى حضرت آدم عليه السلام دارند و

ص: 253

هركس در هريك از اين سرزمين ها، طورى قرار گيرد كه ستاره عيوق هنگام طلوع پشت گوش چپ به طرف پشت او باشد و به هنگام غروب بر طرف راستش قرار گيرد و يا ستاره قطبى بر گوش راست به سمت پشت گردنش باشد و يا طلوع زمستانى را بر استخوان پشت گوش چپ قرار دهد و يا باد صبا را بر شانه چپ و باد شمال را بر گونه راست و يا باد غربى را بر دوش راست و باد جنوب را بر چشم چپ قرار دهد، روى به كعبه ايستاده است. هركس بخواهد آنچه را در اين كتاب آمده است، خود تجربه كند و بدان عمل كند، حتماً بايد ستاره هايى را كه برشمرده ام بشناسد و با چشم خود ببيند كه بسيار آسان است و نيز بادها و سمت آنها را بايد بشناسد و در اين صورت به مراد خود خواهد رسيد. ان شاءاللَّه تعالى.

از آنچه ابن جماعه و ابن سراقه ذكر كردند، چنين معلوم مى شود كه مصلاى حضرت آدم عليه السلام در جهت شرقى كعبه، ميانِ درِ آن تا ركن شامى كه بعد از حِجْر قرار دارد، واقع است و مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله در فاصله ركن يمانى و حجرالأسود است كه نياز به توضيح بيشترى دارد تا بهره نماز در آن جاها نصيب شود. در سخن ابن جماعه، چنين توضيحى وجود ندارد ولى در سخنان ابن سراقه توضيحات بيشترى دراين باره آمده است؛ او در آغاز كتابِ خود مى گويد: و از در؛ يعنى در كعبه تا مصلاى آدم عليه السلام كه پس از فراغت از طواف در آنجا نماز گزارد و خداوند توبه او را پذيرفت و در واقع همان جاى فرسوده از تكيه گاه كعبه است، بيش از نُه ذرع فاصله است. و در همان جا، مقام ابراهيم عليه السلام بود كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله پس از فراغت از طواف، دو ركعت نماز به جاى آورد. ابن سراقه سپس مى گويد: فاصله ميان جاى فرسوده (تكيه گاه كعبه) كه همان مصلّاى حضرت آدم عليه السلام است، تا ركن شامى، هشت ذرع است.

ابن سراقه، مصلاى پيامبر صلى الله عليه و آله را ميان ركن يمانى و حجرالأسود مى داند و عرض ديوار بعد از ركن يمانى كعبه را بيست ذرع ذكر كرده است كه در فاصله ركن يمانى و ركن عراقى- كه حجرالأسود در آن واقع است- قرار دارد. همچنين يادآورى مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از هجرت به مدينه، در ميانه اين ديوارنماز مى گزارد.

ص: 254

اندازه اى كه ابن سراقه در مورد فاصله ركن شامى تا مصلّاى آدم عليه السلام ذكر كرده، براين اساس است كه مصلّاى آدم عليه السلام تقريباً در نزديكى حفره سنگ چين شده مقابل كعبه واقع شده، به طورى كه از مصلّا تا حفره، يك سوم كمتر از سه ذرع (223 ذرع) آهنى است.

مصلاى آدم عليه السلام بدين صورت نيز شناخته مى شود كه ميان آن و ميان حفره ياد شده، به اندازه چهار انگشت كمتر از شش سنگ مرمر، از همان سنگ مرمرهاى موجود در شمار شاذروان كعبه، فاصله وجود دارد؛ زير سنگ هاى مرمر سه قطعه سنگ زرد وجود دارد كه سنگ سوّم اندكى از آن شش سنگ مرمر فراتر مى رود. من اين اندازه گيرى ها را در ماه ربيع الأول سال 816 به اتفاق يكى از ياران مورد اعتماد و پس از ملاحظه نوشته ابن سراقه، به عمل آوردم كه برابر با هشت ذرع شد كه شامل ركن شامىِ كعبه تا انتهاى ديوار كعبه مى گرديد.

پس از آن همين فاصله را با ذرع آهنى اندازه گرفتيم كه بالغ بر هفت ذرع و يك هشتم ذرع آهنى گرديد و دانستم كه از آنجا در پايان هشت ذرع دستى يا هفت ذرع و يك هشتم ذرع آهنى احتمالًا، مصلّاى حضرت آدم عليه السلام قرار دارد و اين همان جايى است كه بدان اشاره كرديم.

در همان تاريخ جاى مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله را ميان ركن يمانى و حجرالأسود نوشتيم كه بر اساس گفته ابن سراقه، مصلّا در ميانه اين ديوار قرار داشت. مصلّا در همان جايى است كه سنگ مرمر سفيدى وجود دارد كه روى آن نوشته شده است: «بنده نيازمند به عفو درگاه خدايى ملك منصور لاجين (1) فرمان بازسازى اين جاى طواف را صادر كرد.» پس از آن نيز سطرى ناخوانا و پاك شده قرار دارد و اين جا همان مصلاى پيامبر صلى الله عليه و آله و بنا به گفته ابن سراقه، در همين راستاست؛ زيرا ما فاصله حجرالأسود تا اين سنگ مرمر را اندازه

ص: 255

گرفتيم، هشت ذرع و يك هشتم ذرع آهنى شد. ميان اين سنگ مرمر و ركن يمانى را نيز اندازه گرفتيم و دانستيم كه اين سنگ مرمر، در وسط اين ديوار قرار دارد و بنا به گفته ابن سراقه مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله در همين راستاست.

اگر چه من مطلبى ديده ام كه با گفته ابن سراقه كه مصلاى حضرت آدم عليه السلام را در جهت شرقى دانسته است؛ و نيز با آنچه ابن جماعه در اين زمينه مى گويد، تفاوت دارد، زيرا ازرقى در روايتى كه نقل كرده، مى گويد: محمدبن يحيى، از هشام بن سليمان مخزومى، از عبداللَّه بن ابى سليمان مخزومى نقل كرده كه گفته است: وقتى حضرت آدم عليه السلام به زمين فرود آمد، هفت بار به گرد خانه (خدا) طواف كرد، سپس نماز گزارد و روبه روى كعبه ايستاد و دو ركعت نماز خواند و آنگاه به ملتزم (دستگيره) آمد و به تضرّع پرداخت و گفت:

«پروردگارا! تو از آشكار و نهانم آگاهى، پس پوزشم را بپذير. از آنچه در دل و در درونم مى گذرد مى دانى، پس گناهانم را بيامرز؛ و نياز مرا مى دانى پس آن را برآورده كن. خدايا! از تو ايمانى مى خواهم كه بر قلبم نشيند و يقينى صادق مى خواهم كه بدانم جز به آنچه برايم منظور كرده اى، نخواهم رسيد و از آنچه بر من رقم زده اى، خشنود باشم.»

راوى مى گويد: خداوند به وى چنين وحى كرد:

«اى آدم، نيازهاى خود را با من در ميان گذاشتى؛ آنها را برآورده ساختم و هركس از فرزندانت چنين دعاها و نيازهايى به درگاهم داشته باشد، همه ناراحتى و غم هايش را برطرف مى سازم و گمشده هايش را فرا رويش قرار مى دهم و فقر را از قلبش بيرون مى آورم و ثروتمندى را در برابر ديدگانش قرار مى دهم و در پس تجارت هر تاجر، سودى عايدش گردانم و دنيا را- هر چند نخواسته باشد- وادار مى كنم تا به كامش شود.» (1)

ص: 256

و در «دلائل اليقين» ابن ابى الدنيا به سند او از عوف بن خالد نقل كرده كه گفت: در كتابى ديدم كه (نوشته شده است) حضرت آدم عليه السلام در كنار ركن يمانى دو ركعت نماز بجاى آورد و پس از اتمام نماز گفت:

«پروردگارا! از تو ايمانى مى خواهم كه در قلب جاى داشته باشد و يقينى پاك و خالص كه بدانم تنها آنچه را برايم رقم زده اى بر من خواهد آمد و به آنچه قسمتم كرده اى خشنود باشم!»

خداوند نيز به او وحى فرمود:

«اى آدم، اين را بر عهده خود مى گيرم كه هر كس از فرزندان تو اين دعا را بكند، آنچه را دوست داشته باشد، به او بدهم و از آنچه ناخوش داشته باشد، نجات بخشم و فقر را از وجودش برهانم و ثروتمندى را در برابرش قرار دهم و وجودش را سرشار از حكمت و خردمندى كنم.»

اين دو خبر حكايت از آن دارد كه مصلاى حضرت آدم عليه السلام با محلى كه ابن سراقه و ابن جماعه درباره آن سخن گفته اند، خبر نقل شده از سوى ازرقى، گوياى آن است كه مصلّا روبه روى درِ كعبه است و در خبر ابن ابى الدنيا، در كنار ركن يمانى است و بنابراين خبر، احتمال دارد كه ركوع حضرت آدم عليه السلام در ركن يمانى كنار حجرالأسود يا در ركن يمانى در سمت غرب در «مستجار» بوده باشد. من در جايى ديده ام كه حضرت آدم عليه السلام در «مستجار» نماز گزارده است؛ زيرا فاكهى در مطلبى تحت عنوان «محلى كه خداوند متعال توبه حضرت آدم عليه السلام را پذيرفت» آورده است كه آن محل، ميان ركن و حِجْر قرار دارد. توضيح اين كه برخى از بزرگان اهل مكه گفته اند: مستجار جايگاهى است كه خداوند متعال توبه حضرت آدم را پذيرفت، بخش سوم از پوشش كعبه در برابر درى است كه كنار ركن شامى در باب حِجْر قرار دارد.

برخى نيز برآنند جايگاهى كه خداوند متعال توبه حضرت آدم عليه السلام را پذيرفت، پشت كعبه در محل درى است كه ابن زبير آن را گشود و نزديك در ركن يمانى است.

ص: 257

سخن اول پذيرفتنى تر است و سخن ابن سراقه درباره جايگاه نماز گزاردن حضرت آدم عليه السلام در جهت شرقى را تأييد مى كند.

پيامبر صلى الله عليه و آله مصلّاهاى ديگرى در كعبه در سمت شرقى و جاهاى ديگر داشته كه إن شاءاللَّه در باب هفدهم بدان خواهيم پرداخت.

ص: 258

صفحه سفيد

ص: 259

ص: 260

رسول خدا صلى الله عليه و آله به اتفاق عثمان بن طلحه و اسامه و بلال وارد كعبه شد. وقتى بيرون آمدند، مردم به سوى ايشان شتافتند. به بلال گفتم: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه نماز گزاردند؟ گفت:

آرى. گفتم: كجا؟ گفت: ميان دو ستون جلويى روبه روى خود.

اين حديث را مسلم در صحيح خود (1) به نقل از قتيبةبن سعيد و ابوربيع زهرى و ابى كامل جحدرى از حماد آورده و اين روايت را يك درجه عالى (با رجال كمتر) تلقّى مى كنيم. روايتى از اين هم عالى تر به نقل از امام مالك بن انس اصبحى، به نقل از نافع، از ابن عمر نقل كرده كه ابوهريرةبن ذهبى در زمان تحصيل نزد وى، در غوطه دمشق در اولين سفر برايم نقل كرده و گفته است: عيسى بن عبدالرحْمان بن مُطْعَم به طور شفاهى و قاضى تقى الدين سليمان بن حمزه حنبلى، هر دو به نقل از ابن الّلتّى از ابوالوقت نقل كرده كه لُبْنى هرثميه دختر عبدالصمد، از عبدالرحمان بن ابى شريح، از ابوالقاسم بغوى، از مصعب، از مالك، از نافع، از ابن عمر نقل كرده كه گفته است: رسول خدا صلى الله عليه و آله به اتفاق اسامه و بلال و عثمان بن طلحه وارد كعبه شد و در آن را بست و در آن جا درنگ كرد.

عبداللَّه بن عمر مى گويد: وقتى بلال خارج شد، پرسيدم: رسول خدا صلى الله عليه و آله در آنجا چه كرد؟

گفت: طورى قرار گرفت كه يك ستون در سمت چپ و يك ستون در سمت راست و سه ستون در پشت سر او قرار داشت- و كعبه در آن زمان داراى شش ستون بود- آنگاه نماز خواند.

اين حديث از نظر صحّت و درستىِ نقل آن از مالك، مورد اتفاق و بسيار ارزشمند است و ابن عمر در اين حديث مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را بهتر از حديث بعدى توضيح داده است.

بخارى در روايتى كه از او به ما رسيده، آورده است: احمدبن محمد از عبداللَّه از موسى بن عقبه، از نافع، از ابن عمر نقل كرده كه وقتى وارد كعبه مى شد، به روبرو مى رفت و در (كعبه) را در سمت پشت خود قرار مى داد و آن قدر مى رفت تا ميان او و ديوارى كه

ص: 261

روبه رويش قرار داشت، نزديك به سه ذرع فاصله باشد و در همان جايى نماز مى خواند كه بلال به وى گفته بود رسول خدا صلى الله عليه و آله در آنجا نماز گزارد. و البته اشكالى ندارد كه هر كس در هر جاى كعبه كه مى خواست، نماز بگزارد. (1) در روايتى كه تاريخ ازرقى آورده مى گويد: زمانى كه معاويه در كعبه بود، ابن عمر را فراخواند و گفت: اى ابوعبدالرحمان، آنگاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شدند، در كجا نماز گزاردند؟ گفت: در ميان دو ستون جلويى. به طورى كه ميان آن حضرت و ديوار، به اندازه دو يا سه ذرع فاصله بود. (2) استاد ما ابوالفضل عراقى، سخن نيكويى در تعيين جاى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه دارد.

وى مى گويد: آنچه ما پس از ذكر احاديث وارده در اين باره فهميده ايم، خلاصه و نتيجه اش اين است كه:

مصلّاى پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه از اين قرار است كه وقتى از در كعبه وارد آن مى شويم بايد بين دو تا سه ذرع ميان خود و ديوار را پشت سر بگذاريم و بهتر آن است كه همان فاصله سه ذرع را رعايت كنيم؛ زيرا اگر همين سه ذرع محل واقعى مصلاى پيامبر صلى الله عليه و آله باشد كه درست در روى آن قرار گرفته و اگر محل واقعى دو ذرع باشد، صورت و دستان نمازگزار در جاى پاى پيامبر صلى الله عليه و آله گذارده مى شود و بدين لحاظ اين كار بهتر از جلوتر آمدن (يعنى رعايت دو ذرع) است.

ص: 262

عثمان بن طلحه كه همان حديث شيبةبن عثمان حجبى است كه در اصل كتاب آمده و عبداللَّه بن عباس- كه نقل از او ثابت نشده- و عبدالرحمن بن صفوان قرشى و عثمان بن طلحه حجبى و عمربن خطاب كه در بخش بعدى توضيح داده شده است- نقل كرده، تعداد ركعت هاى اين نماز دو ركعت بوده است. در اينجا به حديث ابن عمر و بلال اشاره مى شود.

حديثى كه در اين مورد از ابن عمر نقل شده و در آن نامى از بلال برده نشده، در مسند احمدبن حنبل چنين روايت شده است (1)؛ عبداللَّه بن احمدبن حنبل درباره مسند پدرش مى گويد: در كتاب پدرم ديدم: يزيد از شعبه از سماك حنفى نقل كرده و گفته است: از ابن عمر شنيدم كه مى گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه، دو ركعت نمازگزارد.

اما حديثى كه از بلال دراين مورد از روايت ابن عمر آورديم، درصحيح بخارى است؛ آنجا كه در كتاب «صلاة» مى گويد: مسدّد از يحيى و او از سيف نقل كرده كه از مجاهد شنيدم هنگامى كه ابن عمر آمد، به او گفتند: اين رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه وارد كعبه گرديد، ابن عمر گفت: من كه آمدم پيامبر صلى الله عليه و آله خارج شده و بلال ميان مردم ايستاده بود. از او پرسيدم: آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه نماز خواند؟ گفت: آرى، دو ركعت در ميان دو ستونى كه وقتى وارد مى شوى سمت چپ تو قرار مى گيرند. آن گاه حضرت صلى الله عليه و آله بيرون آمد و در برابر كعبه، دو ركعت نماز به جاى آورد.

نسائى نيز اين روايت را آورده، مى نويسد: سليمان از ابونُعَيم و او ازسيف بن سليمان نقل كرده و سپس روايت را نقل مى كند. در سنن نسائى نيز اين مطلب در روايت سائب بن عمر، از ابن مليكه، از ابن عمر نقل شده كه از بلال پرسيد: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه نماز گزارد؟ گفت: آرى، دو ركعت در ميان دو ستون كعبه.

و در سنن دار قطنى روايتى نقل شده از زهيربن معاويه، از ابن زبير، از ابن ابى مليكه، از ابن عمر در حديث ابن زبير آمده كه از بلال پرسيدم، و او گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله دو

ص: 263

ركعت نماز به جاآورد.

از حديثى كه در صحيحين آمده، چنين برداشت مى شود كه ابن عمر فراموش كرده از بلال بپرسد پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه چند ركعت نماز گزارد. اين حديث را بخارى از شريح بن نعمان، از فليح از نافع، از ابن عمر آورده و مسلم نيز از قتيبةبن سعيد و ابو ربيع زهرى و ابى كامل جحدرى، همگى به نقل از حمادبن زيد، از ايوب سخستيانى، از نافع، از ابن عمر نقل كرده است. در سنن ابن ماجه نيز اين روايت چنين آمده: «آن گاه خود را سرزنش كردم كه چرا از او- يعنى بلال- نپرسيدم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله چند ركعت نماز خواند؟».

اين احاديث با آن دسته از احاديثى كه حكايت دارند ابن عمر از بلال در باره تعداد ركعت هاى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه پرسيد، تعارض دارد.

استاد ما (عراقى) در جمع ميان اين دو گفته متناقض، سه احتمال آورده است. وى دو تاى آن را بعيد دانسته و در مورد سوّمى سكوت اختيار كرده است. احتمال اخير، طبق آنچه من بدان آگاهى يافتم، از اين قرار است:

ابن عمر گر چه از بلال شنيده كه حضرت صلى الله عليه و آله دو ركعت نماز خواندند، ليكن مطمئن نشده است كه جز آن دو ركعت، نماز ديگرى نخوانده اند؛ زيرا اگر كسى چهار ركعت يا بيشتر نماز بگزارد، مى توان گفت دو ركعت نماز (هم) خوانده است، زيرا مفهوم تعداد در اينجا حجّت نيست و چه بسا آنچه را كه فراموش كرده از بلال بپرسد اين بوده كه آيا علاوه بر دو ركعت، باز هم نماز خواندند يا خير، واللَّه اعلم.

ص: 264

كرده و آنهايى كه آن را نفى كرده اند مستقيماً بيان نشده كه اين نماز در روز فتح مكه به جاى آورده است، بلكه اين امر در حديث ابن عمر و حديث جابر كه خواهد آمد و احاديث ديگر تصريح شده است؛ بنابراين حديث كسانى كه به زمان اين نماز اشاره نكرده اند، حمل بر اين دسته احاديث مى شود؛ چرا كه احاديث يكديگر را تفسير مى كنند و احاديث تفصيلى، حديث مختصر را شرح مى دهند.

«نووى» در شرح صحيح مسلم، پس از نقل حديث ابن عمر- كه گفته است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله روز فتح مكه پيش آمد و وارد محوطه كعبه شد- به همين نكته اشاره مى كند و مى گويد: اين نشان مى دهد است كه آنچه در احاديث مربوط به ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه و نماز در آنجا گفته شده، مربوط به روز فتح (مكه) است و در اين نكته، خلافى نيست و (مسلماً) اين امر در روز حَجَّةُالوداع صورت نگرفته است. اين مطلب با روايتى كه در تاريخ ازرقى آمده تأييد مى شود؛ در اين روايت آمده است: جدّم به نقل از سفيان بن عُيَيْنَه گويد: از چند تن از علما شنيدم كه گفتند: پيامبر صلى الله عليه و آله تنها يك بار در سال فتح مكه وارد كعبه شد و پس از آن تاريخ، حج گزارد ولى وارد (كعبه) نشد. (1)در اينجا به برخى از احاديث صحابه در اين باره اشاره مى كنيم.

حديث «بلال» در صحيحين و كتب ديگر، از روايت ابن عمر نقل شده است.

حديث جابربن عبداللَّه در «شرح معانى الآثارِ» طحاوى روايت شده كه گفته است: فهد از ابوبكربن ابى شيبه، از شبابه، از مغيرةبن مسلم، از ابن زبير، از جابر نقل كرده است كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح (مكه) وارد خانه (كعبه) شد و در آنجا دو ركعت نماز گزارد.

امّا حديث شيبه در معجمِ ابن قانع روايت شده و متن آن از اين قرار است: خليدبن محمد، از قواريرى، از محمدبن حمدان، از ابوبشر، از مسافع بن شيبه، از پدرش نقل كرده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد و دو ركعت نماز به جاآورد. آنگاه تصاويرى در آن ديد و فرمود: اى شيبه، اين تصاوير را از جلويم بردار. اين كار بر شيبه دشوار بود.

مردى به او گفت: آنها را با زعفران بپوشان (با زعفران اندود كن) و او همين كار را كرد.

ص: 265

در باب بعدى و در حديثى به همين مضمون، باز از شيبه سخن خواهيم گفت.

همچنين در «شرح معانى الآثار» طحاوى (1) روايتى اين چنين آمده است: ابن ابى داود از محمدبن صباح، از ابواسماعيل مؤدّب، از عبداللَّه بن مسلم، از هرمز، از عبدالرحمان بن زجّاج نقل كرده كه گفته است: نزد شيبةبن عثمان آمده، به او گفتم:

ابن عباس مى گويد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، ولى نماز نگزارد. البته دو ركعت نماز در كنار دو ستون جلويى، به گونه اى كه پشت آن حضرت به ستون ها بود، به جا آورد. فهد از محمدبن سعيد، از عبدالرحيم بن سليمان از عبداللَّه بن مسلم براى ما همين روايت را نقل كرده است.

حديث ابن زبير كه در مسند احمدبن حنبل آمده، اين گونه است: عثمان از حماد، از عبداللَّه بن ابى مليكه نقل كرده كه معاويه به مكه آمد، وارد كعبه شد و به دنبال ابن عمر فرستاد و از وى پرسيد: پيامبر صلى الله عليه و آله در كجا نماز خواند؟ او گفت: در كنار درِ كعبه و در ميان دو تيرك (ستون). در اين ميان ابن زبير سر رسيد، در را محكم به هم زد و به معاويه گفت:

تو مى دانستى كه من از آنچه تو مى دانى آگاهم، ولى بر من رشك و حسد بردى.

و حديثِ ابن عباس كه در «سنن دار قطنى» آمده، چنين است: حسين بن اسماعيل، از عيسى بن ابى حرب صفار، از يحيى بن ابى بكير، از عبدالغفار بن قاسم، از حبيب بن ابى ثابت، از سعيدبن جبير از ابن عباس نقل حديث كرده كه گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد خانه (كعبه) شد و ميان دو تيرك آن، دو ركعت نماز خواند و سپس بيرون آمد و ميان درِ كعبه و حِجْر هم دو ركعت نماز به جاآورد و فرمود: «اين قبله است». يك بار ديگر هم وارد (كعبه) شد و در آنجا مشغول دعا گرديد و پس از آن بيرون آمد، ولى نماز نخواند.

دار قطنى در حاشيه اين حديث نوشته است: عبدالغفار (از راويان اين حديث) ضعيف است.

اين حديث در «معجم طبرانى كبير» نيز آمده، كه در سلسله اسناد آن ابومريم وجود دارد. معجم طبرانى آن را از تابعين نقل كرده و بقيه رجال آن را مورد اعتماد و ثقه دانسته

ص: 266

است، هر چند در خصوص برخى از ايشان، جاى سخن است. و نيز روايتى به نقل از ابن عباس در مُسْنَد بلال حسن بن محمد صباح زعفرانى آمده كه دالّ بر همين نكته است.

متن آن چنين است:

سعيدبن سليمان گويد: عبداللَّه بن المؤمل گفته است: از ابن ابى مليكه و او از ابن عباس شنيده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه بود و بلال و فضل كنارِ در بودند. بلال گفت: حضرت سجده كرد، و فضل گفت: نه، ايشان به ركوع رفت.

و حديث عبداللَّه بن عمر را، كه در آن از بلال سخن رفته باشد، ابواحمدبن حسين حاكم برايم نقل كرده و اجازه ام داده و گفته است: محمدبن ازبكِ بدرى، در طى دوران تحصيل نزد او در دمشق، در سفر سوم گفته است: محمدبن عبدالمؤمن صورى از عبداللَّه بن احمدبن قدامه، از احمدبن مقرّب كَرْخى و نفيسه دختر ابوطالب بزّار از طراد بن محمد قرشى، از احمدبن محمدبن احمدبن حسنون نرسى، از محمدبن عمروبن بَحْتَرى، از ابواحمد فرج بن عبيد جشمى، از غارم ابوالنعمان، از حمادبن زيدبن عمروبن دينار، از ابن عمر نقل كرده كه گفت: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درون كعبه نماز گزارد». اين حديث را از غارم و او از حماد چنين روايت كرده اند، ولى قتيبه به گونه اى ديگر روايت كرده؛ وى حديث را از حماد روايت كرده، ولى در اسناد آن بلال را افزوده است. روايت قتيبه را ترمذى به نقل از وى آورده و گفته است: اين حديث، حسن و صحيح است.

طحاوى در «شرح معانى الآثار» (1) مى گويد: ابومرزوق از وهب؛ يعنى ابن جرير و او از شعيب، از سماك حنفى نقل كرده كه مى گويد: از ابن عمر شنيدم كه مى گفت:

پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در خانه (كعبه) نمازگزارد وكسى خواهد آمد- يعنى ابن عباس- و اين را انكار خواهد كرد، به سخن او توجهى مكن. همچنين مى گويد: فهد از ابونعيم، از مسعر، از سماك حنفى نقل كرده كه گفت: از ابن عباس شنيدم كه مى گفت: بقيه خانه كعبه را پشت سر خود قرار مده و به تمامى آن اقتدا كن. و از ابن عمر شنيدم كه مى گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله دركعبه نماز گزارد.

ص: 267

و حديث عبدالرحمان بن صفوان در «معجم الكبير» طبرانى روايت شده و متن آن چنين است: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را همراه يارانش ديدم، نزد دو نفر از ايشان رفتم و گفتم: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد خانه كعبه شد، چه كرد؟ (يكى از ايشان) گفت: ميان دو ستون، در سمتِ راستِ كعبه دو ركعت نماز گزارد. و آن گونه كه استادمان ابوالحسن حافظ مى گويد، رجال طبرانى، همه رجال «صحيح» هستند.

در «مسند البزّار» نيز چنين آمده است: وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد، گفتم:

بايد لباس هايم را بپوشم (و از خانه بيرون شوم). خانه ام بر سر راه قرار داشت ... (آنگاه حديث را ذكر مى كند تا آنجا كه مى گويد:) وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله بيرون شد، از يكى از همراهان پرسيدم: رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در كجا نماز گزارد؟ گفت: دو ركعت نماز در كنار تيرك ميانى به طرف راست آن، به جاى آورد.

در «سنن ابى داود سجستانى» نيز به نقل از اساتيد خود و از گروهى كه در «شرح معانى الآثار» طحاوى نامى از ايشان نيست، چنين روايت شده است: ربيع حبرى، از عبداللَّه بن حميدى، از محمدبن فضيل بن غزوان، از يزيدبن ابى زناد، از مجاهد، از ابن صفوان يا عبداللَّه بن صفوان نقل كرده كه گفت: شنيدم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه، وارد (كعبه) شده است. لباسهايم را پوشيدم؛ وقتى رسيدم (آن حضرت صلى الله عليه و آله) از كعبه بيرون آمده بود. پرسيدم: رسول خدا صلى الله عليه و آله در كجاى كعبه نماز به جا آورد؟ گفتند: همين طرفى كه ايستاده اى. پرسيدم: چند ركعت نماز خواند؟ پاسخ دادند: دو ركعت.

و نيز در حديث عثمان بن طلحه، كه در «صحيح مسلم» با ترديد روايت شده، (زيرا با سند خود به نقل از ابن عمر، داستان ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه را روايت كرده) مى گويد:

«بلال يا عثمان بن طلحه» خبرم دادند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد؛ در برخى نسخه هاى (صحيح) مسلم به گفته «نووى»، «بلال و عثمان بن طلحه» آمده و اين روايت با روايتى كه خود مسلم ذكر مى كند- و آن را خواهيم آورد- و بى اشكال هم نيست، تأييد مى شود؛ اشكالش در آن است كه يكى از راويان به توّهم منسوب شده است.

مضمون حديث عثمان بن طلحه، بدون شك و ترديد، در مسند احمدبن حنبل هم

ص: 268

روايت شده است و متن آن چنين است: پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه بوده است. مى گويد: اين حديث درستى است (و عبارت كامل آن است كه) روبه روى تو وقتى داخل كعبه مى شوى ميان دو ستون آن مصلّاى پيامبر بوده و رجال احمد همان رجال صحيحين است و طبرانى نيز آن را در «معجم الكبير» روايت كرده است.

در «معجم ابن قانع» نيز بدين صورت روايت شده: محمدبن يونس از مسلم بن ابراهيم، از حمادبن سلمه، از هشام بن عروه، از پدرش، از عثمان بن طلحه نقل كرده كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله (در كعبه) ميان دو ستون، نماز گزارد.

همچنين در «شرح معانى الآثار» طحاوى روايت شده كه متن آن چنين است:

على بن عبدالرحمان، از عفان، از حمادبن سلمه، از هشام بن عروه، از عروه، از عثمان بن طلحه روايت شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد خانه كعبه شد و در آنجا روبه رو، ميان دو ستون، دو ركعت نماز به جاآورد. استاد ما ابوالفضل حافظ اين حديث را كه از روايت ابن قانع است، «حسن» مى داند.

حديث عمربن خطاب كه در «سنن ابى داود سجستانى» آمده، اين گونه است:

زهيربن حرب از جرير، از يزيدبن ابى زناد، از مجاهد و او از عبدالرحمان بن صفوان روايت كرده است كه گفت: به عمربن خطاب گفتم: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، چه كرد؟ گفت: دو ركعت نماز خواند. طحاوى همين روايت را در «شرح معانى الآثار» آورده و گفته است: معلى بن شيبه از اسحاق بن ابراهيم حنظلى از جرير نقل كرده و بقيه حديث را عيناً مى آورد، امّا به جاى «ابن خطاب» مى گويد: «ابن ابى زناد» و نيز آورده است: ابن ابى داود از ابوالوليد، از جريربن عبدالحميد نقل كرده كه با همان اسناد روايت را نقل مى كند، ولى اين بار (به جاى عبدالرحمان بن صفوان) عبداللَّه بن صفوان مى آورد.

و حديث ابوهريره كه در «مسند بزّار» روايت شده، چنين است: در روز فتح مكه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به امّ عثمان بن طلحه پيغام داد كه كليد كعبه را بياورد. گفت: نه به لات و عزّى سوگند كه كليد را نمى فرستم! كسى با خشونت به وى دستور آوردن كليد را داد. (1) پسرش

ص: 269

عثمان گفت: اى رسول خدا، مادرم هنوز در هواى كفر بسر مى برد. مرا بفرست تا كليد را برايت بياورم. مى گويد: او رفت و به مادرش گفت: مادر! اين بار با دفعات ديگر تفاوت دارد و اگر كليد را به او ندهى تو را مى كشد. مادرش كليد را درآورد و به او داد و او نيز شتابان نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد. وقتى به آن حضرت صلى الله عليه و آله نزديك شد، كليد را اين دست و آن دست كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله برخاست. «عثمان» بر زانو نشست و كليد را به حضرت صلى الله عليه و آله داد. آنگاه به كنار در آمده، انعامش داد. وى در ادامه مى گويد: سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله در را باز كرد و آنگاه به نزديك اركان كعبه و ديوارهاى آن رفت و دعا كرد و سپس در ميان دو ستون، دو ركعت نماز به جا آورد.

در اسناد اين حديث در «مسند بزّار»، زيدبن عوف وجود دارد كه ضعيف است.

حديث عايشه كه در «سنن بيهقى» آمده، از اين قرار است: ابوعبداللَّه حافظ گويد:

ابوالعباس محمدبن يعقوب از احمدبن عيسى بن زيدبن عبدالجباربن مالك لخمى در تنيّس از عمروبن ابى سلمه تنّيسى از زهيربن محمد، از موسى بن عقبه و او از سالم بن عبداللَّه نقل كرده كه عايشه گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد و تا هنگامى كه از آن بيرون آمد چشم از جاى سجده خويش برنداشت.

اين حديث را حاكم در «مستدرك» با همين اسناد آورده و گفته است: صحيح است به شرط نقلِ شيخين، (1) ولى آن دو اين روايت را نياورده اند. (2) اما حديث اسامه كه همچون روايات پيش گفته، نماز خواندنِ پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را تأييد مى كند، در «شرح معانى الآثار» طحاوى نيز آمده، آنجا كه مى گويد: حسين بن نصر از ابن ابى شريح، از محمدبن جعفر، از علاءبن عبدالرحمان نقل كرده كه گفت: همراه پدرم بودم كه به عبداللَّه بن عمر برخورديم. پدرم از او پرسيد (و من مى شنيدم): وقتى

ص: 270

رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، در كجا نماز خواند؟ ابن عمر گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان اسامه (1) و بلال وارد كعبه گرديد. وقتى آن دو بيرون آمدند، از ايشان پرسيدم كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در كجا نماز گزارد؟ گفت: در همان جهتى كه قرار گرفته است.

ابن خزيمه، از احمدبن اشكاب، از ابومعاويه، از اعمش، از عماره، از ابى شعثاء، از ابن عمر نقل كرده كه گفت: ديدم كه آن حضرت وارد كعبه گرديد و ميان دو تيرك قرار گرفت و رفت تا به ديوار چسبيد، در آن جا برخاست و نمازگزارد. آمدم كنار وى قرار گرفتم، چهار ركعت نماز خواند. گفتم: به من بگو رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل كعبه، در كجا نماز خواند؟ گفت: اسامه به من گفت كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در اين جا نماز خواند. (2) اين بود احاديث صحابه اى كه نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را تأييد مى كردند.

اما حديث كسانى كه آن را نفى كرده اند؛ از جمله حديث اسامه است كه در «سنن نسائى» اين گونه آمده است: حاجب بن سليمان منبجى، از عبدالمجيدبن ابى رواد، از ابن جُرَيج از عطا، از اسامة بن زيد نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه گرديد و در اطراف آن به تسبيح و تكبير پرداخت، ولى نماز نخواند. آن گاه بيرون آمد و درپشت مقام (ابراهيم عليه السلام) دو ركعت نماز خواند. سپس فرمود: اين قبله است. در صحيح مسلم اين روايت از عطا، از عبداللَّه بن عباس و آنگاه از اسامه نقل شده است.

حديث فضل بن عباس در نفى نماز خواندن (پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه) در كتاب «طبقات» محمدبن سعد، كاتب «واقدى» نيز آمده و متن آن چنين است: موسى بن داود از حمادبن سلمه، از عمرو بن دينار، از ابن عباس، از فضل نقل كرده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد و به تسبيح و تكبير و دعا مشغول بود، ولى به ركوع نرفت. استاد ما شيخ ابوالفضل حافظ پس از آوردن اين حديث از اين طريق گويد: رجال آن، رجال مسلم است. جز اين كه

ص: 271

موسى بن داود صيتى قاضىِ طرطوش نيز در آن هست و گفته شده كه او به تنهايى از حمادبن سلمه نقل كرده است. استاد ما ابوالفضل حافظ اين حديث را از معجم ابن قانع نيز آورده و پس از آوردن حديث از اين طريق، گويد: اين حديث از اين نظر عجيب است. (اين حديث) در «مسند احمدبن حنبل» نيز روايت شده و متن آن چنين است: از ابن عباس و او از فضل بن عباس نقل كرده است كه گفت: همراه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد (كعبه) شد و پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه نماز نخواند، ولى وقتى از آن بيرون شد، ايستاد و در كنار درِ كعبه دو ركعت نماز به جاى آورد. «طبرانى» نيز مضمون همين حديث را در «معجم الكبير» خود روايت كرده و رجال او، رجال «احمدبن حنبل» و رجال «احمدبن حنبل» نيز همان رجال الصحيح است.

حديث عبداللَّه بن عباس در نفى نماز (پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه) بدون اسناد به اسامه و برادر خود الفضل در «صحيح بخارى» و «صحيح مسلم» آمده است. «بخارى» اين حديث را به نقل از اسحاق بن نصر، از عبدالرزاق، از ابن جُرَيج از عطا و او از ابن عباس آورده است كه مى گفت: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، در اطراف آن به دعا پرداخت.

مشهور آن است كه اين حديث از عبدالرزاق با اين اسناد، از ابن عباس، از اسامه نقل شده است. «نسائى» و ديگران نيز آن را به همين صورت روايت كرده اند، ولى «مسلم» مى گويد: شيبان بن فروخ از هُمام، از عطا، از ابن عباس نقل كرده كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، در كعبه شش ستون وجود داشت، كه وى به كنار يكايك آنها رفت و دعا كرد، ولى نماز نخواند.

ص: 272

توسط ايشان در آنجا، مطلبى است كه از حديث بلال برداشت مى شود و اين مطلب كه ايشان در آنجا نماز نخوانده اند از روايت ابن عباس استفاده مى شود و در اين ميان، مردم بايد حديث بلال را بپذيرند؛ زير او نماز را تأييد كرده و ابن عباس آن را نفى كرده است و شهادتِ تأييدكننده را بايد پذيرفت و شهادت نفى كننده ناپذيرفتنى است و هركس سخن بلال (نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله) را به دعا كردن، تفسير و تأويل كند، بى مورد است؛ زيرا در حديث ابن عمر، قيد دو ركعت نماز آمده است، (و معنا كردن «نماز» به «دعا» و ...

بى جاست). ولى روايت ابن عباس و روايت بلال هر دو صحيح هستند؛ چراكه آن حضرت صلى الله عليه و آله روز عيد قربان وارد كعبه شد، ولى نماز نخواند، امّا فرداى آن روز وارد شد و نماز خواند كه در حَجّةالوداع بوده است. اين حديث از ابن عمر با اسناد درست و صحيح روايت شده و «دار قطنى» آن را آورده و از افزوده هاى اوست. (1) «شيخ محى الدين نووى» در شرح صحيح مسلم مى گويد: اهل حديث همگى روايت بلال را ملاك قرار مى دهند؛ زيرا او تأييد كرده و آگاهى و خبر افزوده اى در حديث او هست، لذا ترجيح آن واجب مى آيد. مى گويد: اما اين كه اسامه (نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را) نفى كرده، مى تواند بدين صورت باشد كه آنها وقتى وارد كعبه شدند، در را بستند و مشغول دعا شدند و اسامه پيامبر صلى الله عليه و آله را ديد كه دعا مى كند. سپس اسامه در گوشه اى و پيامبر صلى الله عليه و آله در گوشه ديگر، مشغول (عبادت) شدند و بلال نزديك پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و پيامبر صلى الله عليه و آله كه نماز خواند، بلال او را ديد، ولى اسامه نديد چون دور از ايشان و مشغول نيايش بود و حضرت صلى الله عليه و آله نيز نماز را آهسته مى خواند و چون در بسته بود (داخل كعبه تاريك بود) و اسامه نمى ديد و با توجه به دورى وى و مشغول بودنش به دعا، مى تواند بنا بر گمان خود، نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله را نفى كند، ولى براى بلال محقق بود و خبرش را داد.

و در «المجموع» كه همان «شرح مهذّب» است، گويد: نظريه علما بر اين است كه:

ص: 273

ملاك قرار دادن روايت بلال در تأييد نماز (پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه) اولى است؛ زيرا سخن او تأييد كننده و مثبت است و بر نفى كننده تقدم دارد. بلال زمانى كه با آن حضرت نماز مى خواند نزديك ايشان بود و مواظب هم بود و ديد كه ايشان به نماز ايستاده اند، ولى اسامه از ايشان فاصله داشت و مشغول دعا بود و درِ (كعبه) بسته بود و نماز آن حضرت صلى الله عليه و آله را نديد. بنابراين، استناد به روايت بلال واجب مى آيد؛ زيرا در آن افزوده اى وجود دارد.

«محبّ طبرى» مى گويد: بلال و اسامه در مورد نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، اختلاف دارند و حكم علما نيز ترجيح حديث بلال است، چون تأييد كننده است و حاوى ثبت نكته اى است كه اسامه ثبت و ضبط نكرده است و (سخن) تأييد كننده، بر نفى كننده مقدّم است. سپس مى گويد: احتمال دارد كه اسامه پس از ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه، بنابه ضرورتى، از آنجا دور شده و نماز حضرت صلى الله عليه و آله را نديده است و ابن منذر به نقل از اسامه روايت كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله تصاويرى در كعبه ديد و من (يعنى اسامه) براى او با دلو آب مى آوردم تا روى تصاوير بپاشد. در واقع خبر داده كه او براى آوردن آب، بيرون رفته است (بنابراين مى تواند نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را نديده باشد) و آن در روز فتح مكه بوده و نماز خواندن آن حضرت نيز در روز فتح بوده و نه روز حَجةالوداع.

ابوحاتم بن حِبّان مى گويد: بيشتر اين احتمال را مى دهم كه اين دو خبر، حكايت از دو ورود مختلف دارند كه يكى در روز فتح (مكه) بوده كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن نماز گزارده و ديگرى در حَجّةالوداع بوده كه در آن روز در كعبه نماز به جاى نياورده است و بدين ترتيب، تضادى ميان اين دو خبر وجود نخواهد داشت.

قاضى عزالدين بن جماعه نيز بنا بر آنچه دايى ام از او برايم نقل كرده، گفته است:

احمدبن حنبل گفت: هشيم از عبدالملك، از عطا نقل كرده كه اسامةبن زيد گفت: همراه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شدم. حضرت نشست و خداى را ستايش كرد و تكبير و تهليل گفت و بيرون آمد و نماز هم نخواند سپس روز بعد، همراه ايشان (وارد كعبه) شدم.

برخاست و دعا كرد و سپس دو ركعت نماز خواند و سپس بيرون آمد و روبه روى كعبه دو ركعت نماز (ديگر) به جاى آورد و فرمود: قبله اين است. اين روايت را احمدبن منيع در

ص: 274

«مسند» خود و «دار قطنى» و ديگران هم روايت كرده اند و خود سخن كامل و جامعى است كه (هر دو گونه احاديث مورد نظر را) در خود جمع دارد و سپاس خداى را كه چنين جمع و توافقى (در احاديث) پديد آورد و اين خود نعمت بزرگى است و برخى علماى بزرگ نيز اظهار مى دارند كه احتمال مى رود اسامه پس از ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه، بنا بر نيازى، غيبت كرده و از اين رو نماز آن حضرت صلى الله عليه و آله را نديده باشد.

ابن جماعه پس از نقل سخنى از نووى در «المجموع» در جمع ميان حديث بلال و اسامه كه پيش از اين آورديم، مى گويد: اين سخن جاى انتقاد بسيار دارد، ولى بدان نمى پردازم و ضرورتى نيز براى اين كار وجود ندارد.

آنگاه پس از ذكر سخن پيش گفته، ابن حبّان درباره جمع ميان سخنان متناقض بلال و اسامه و سخن خود و نيز سخن محى الدين نووى و هركس كه از ايشان نقل كرده، مى گويد: اين بيانگر آن است كه آنها از آنچه ما در جمع ميان دو حديث گفته ايم، آگاهى نيافته اند.

طحاوى در «شرح معانى الآثار» (1) گفته است: اگر در اين موارد، تواتر اخبار ملاك صحّت قرار گيرد، اين اخبار كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه نماز گزارد، بسيار بيش از تواتر اخبارى است كه بر نماز نخواندن آن حضرت صلى الله عليه و آله دلالت دارد و اگر به روايت اسامةبن زيد (كه ابن عباس از وى نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از ورود به كعبه بدون نماز خواندن، از آن خارج شد) توجه شود، ابن عمر و بلال و جابر و شيبةبن عثمان و عثمان بن طلحه نيز حديثى موافق با آنچه ابن عمر از اسامه نقل كرده، از وى روايت كرده اند و از اين رو بر حديثى كه تنها ابن عباس از اسامه نقل كرده، اولى و مقدّم است.

طحاوى نيز مى گويد: شايسته آن است كه وقتى روايات نقل شده از اسامه متضاد و برابر بودند، آنها را كنار بگذاريم و آنچه را كه از بلال روايت شده، در صورتى كه در اين باره (در نقل حديث از وى و در احاديث نقل شده از وى) اختلافى وجود نداشته باشد، مورد تأييد قرار دهيم و بپذيريم.

ص: 275

اين بود آنچه علما در ترجيح حديث بلال (در تأييد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه) نسبت به حديث مخالف آن و نيز در جمع ميان اين دو حديث مختلف و علّتِ ترجيحِ آن گفته اند.

از ديگر علل ترجيح حديثِ مربوط به نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، آن است كه به عقيده من، كعبه معظمه از نظر استحباب تحيّت براى كسى كه وارد آن مى شود، مهم تر از مسجدالحرام است. و تحيّت مسجدالحرام، طواف يا نماز در آن است و طواف كعبه از داخل كه غير مشروع است (و امكان ندارد) پس همچون ديگر مساجد، تنها نماز مى ماند كه مى توان به عنوان تحيّت (سلام و احترام) در آن به جاى آورد، حال چگونه مى توان پذيرفت كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آن مدت طولانى كه به كعبه نيامده بود- يعنى از زمان هجرت به مدينه تا آن زمان، كه هشت سال فاصله است- و با وجود مكث زياد آن حضرت صلى الله عليه و آله در ورود به كعبه، نماز به جاى نياورده باشد؟! چه، از حديث ابن عمر در داستان ورود پيامبر صلى الله عليه و آله و همراهان به كعبه بر مى آيد كه آنان مدتى را در آنجا گذراندند. نووى حتى قيد «مدّتى طولانى» را آورده است.

در «صحيح» بخارى به نقل از ابن عمر، در روايت نافع آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه و هنگامى كه وارد كعبه شد، يك روز تمام را در آن سپرى كرد و ماندن طولانى در يك جا، مستلزم نشستن در آنجاست و بسيار بعيد است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين ورود خود به كعبه، در آن بنشيند و نماز نگزارد، زيرا آن حضرت از اين كه كسى وارد مسجد شود، بى آن كه نماز بگزارد، نهى فرمود است.

از جمله مواردى كه نماز خواندن آن حضرت صلى الله عليه و آله در كعبه را، تأييد مى كند، بستن در كعبه به روى خود- بنا بر خبر وارده در صحيحين (1) و جاهاى ديگر- است، كه حكمت

ص: 276

بستن درِ كعبه در حديث ابن عمر، بنا به نظر علما در اين بوده كه مردم به گرد او ازدحام نكنند و او بتواند نمازى را كه مى خواهد در كعبه به جاى آورد. حكمت از بستن در كعبه نيز آن است كه آن حضرت صلى الله عليه و آله بتواند به هر سوى كعبه، نماز بخواند؛ زيرا اگر در باز باشد و ميان او تا درِ كعبه به اندازه انتهاى پالان شتر فاصله نباشد، به دليل عدم روبه رويى با قسمتى از كعبه، نماز درست نيست.

اين دو قول را محبّ طبرى در «القرى» نقل كرده و قول اوّل را درست تر دانسته است. او يادآور شده: اين نظريه كه پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه بيش از دو ركعت- بنا به خبر صحيح از وى- نخوانده، مورد تأييد قرار مى گيرد.

از ميان اقوال علما، كه در جمع ميان اختلاف و تناقض اخبارِ نقل شده از بلال و اسامه و ابن عباس در مورد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله آورديم، صحيح ترين آنها، موردى است كه مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله هنگامى در كعبه نماز خواند كه اسامه بيرون رفته بود تا براى پاك كردن تصاوير موجود در كعبه آب بياورد و بلال (كه مانده بود) شاهد نماز حضرت صلى الله عليه و آله بود، از اين رو نماز خواندن را تأييد نمود، ولى اسامه كه نديد، آن را نفى كرد. از يك جهت ديگر نيز اين توجيه به صواب نزديكتر است؛ زيرا دليلى در تأييد آن وجود دارد و آن حديثى است كه در «مسند ابى داود طيالسى» روايت شده و چنين است: ابن ابى ذئب از عبدالرحمان بن مهران نقل كرده كه مى گويد: عُمير، خدمتكار ابن عباس، به نقل از اسامةبن زيد نقل كرده كه گفت: در كعبه بر پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شدم، (آن حضرت) تصاويرى را ديد يك دلو آب خواست، براى او آوردم، در حالى كه با آب شروع به پاك كردن تصاوير مى كرد و مى فرمود: خدا بكشد قومى را كه آنچه را نيافريده اند، به تصوير مى كشند. پرسيدم: رجال اين حديث «ثقه» هستند؟ ابن ابى ذئب گفت: رجال حديث، محمدبن عبدالرحمان، امام مشهور و استاد او عبدالرحمان بن مهران هستند كه «نسائى» و «ابن سعد» و «ابن حبان» و استادش عمير او را ثقه دانسته اند و بخارى و مسلم و ابوداود و نسائى از او روايت كرده اند و اين حديث با حديث ديگرى كه ابن منذر به همين مضمون روايت كرده، ولى سند آن را نديده ام، مورد تأييد قرار مى گيرد.

ص: 277

درباره وجهى كه نووى در جمع ميان اختلاف در «نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه» بيان كرده (بايد گفت:) اگر هم وقوع چنين امرى امكان داشته باشد، بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله به اتفاق اسامه و بلال و ديگر همراهان وارد كعبه گرديد، يا بلافاصله پس از ورود و پيش از اقدام به هر كار ديگرى كه در آنجا انجام داد، به نماز ايستاد و يا اين كه پيش از نماز، به ذكر و دعا و راز ونياز پرداخت. در حالت اوّل، چگونه مى تواند بر اسامه پنهان مانده باشد؟ و در حالت دوم- كه سخن نووى نيز حكايت از همين دارد- لازم مى آمده كه اسامه نيز در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله بماند و دعاها و تسبيحات و نيايش هايش به درگاه خداوندى را زمزمه و تكرار كند، نه اين كه در يك جا تنها شود و به تنهايى مشغول به ذكر و دعا شود و نداند كه پيامبر صلى الله عليه و آله چه مى كند. وجهى كه ابن حِبّان در توجيه اختلاف دو حديث (اسامه و بلال) درباره نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه بيان كرده، جاى تأمل دارد؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وارد كعبه شد و در آن روز اسامه و بلال و عثمان و طلحه و فضل بن عباس- كه درباره همراهى اين يك، اختلاف است- پيامبر صلى الله عليه و آله را همراهى مى كردند.

حديث مربوط به ورود فضل بن عباس با ايشان در «مسند احمدبن حنبل» و «سنن نسائى» آمده و متن حديث در مسند چنين است: هشيم از چندين نفر و ابن عوف از نافع، از ابن عمر نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله در حالى كه فضل بن عباس و اسامةبن زيد و عثمان بن طلحه و بلال او را همراهى مى كردند، وارد خانه كعبه شد. اسناد اين حديث هم صحيح است، ولى در «صحيح مسلم» روايتى مخالف اين حديث (و منكر همراهى فضل بن عباس) آمده كه بدان اشاره خواهيم كرد. از حديث ابن عمر نيز معلوم شد كه بلال، نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را به هنگامى كه در روز فتح مكه وارد آن شد، تأييد كرده است. حديث اسامه و فضل نيز نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را نفى كرده است، ولى در اين حديث، زمانى كه نماز در آن نفى شده، تصريح نشده و احتمال دارد در همان زمانى بوده كه ورود آن دو، به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه ثابت شده و بنا بر گفته «ابن حِبّان» در حَجّةالوداع بوده باشد كه احتمال اول به صواب نزديك تر است؛ زيرا اگر قرار باشد ميان

ص: 278

حديث آنها مبنى بر نفى نماز در زمانى كه همراهى آنها با پيامبر صلى الله عليه و آله در ورود به كعبه، ثابت شده است، از يك سو؛ و حَمْل آن بر زمانى كه ورود آنان ثابت نگشته از سوى ديگر، يكى را برگزينيم، گزينش زمانى كه ورود آنان ثابت شده، اولى است. همچنين در وجهى كه ابن حِبّان محتمل دانسته، اشكال وارد است؛ زيرا مستلزم آن است كه ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه، در حَجّةالوداع به همراهى اسامه و آن كسانى كه همچون وى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را در كعبه نفى كرده اند، به رغم ميل آن حضرت باشد و گرنه چگونه مى توان حديث كسى را كه به گفته ابن حِبّان نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را نفى كرده، بر آن حمل كرد، با توجه به اين كه آن حديث با حديثى كه از عايشه نقل شده تعارضى ندارد. حديث عايشه گوياى آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع وارد كعبه شد. عين حديث از اين قرار است: عايشه مى گويد:

«پيامبر صلى الله عليه و آله از نزد من خيلى آرام و شاداب بيرون شد، ولى وقتى برگشت ناراحت و غمگين بود. به ايشان گفتم: چه شده است؟ فرمود: من وارد كعبه شدم، ولى اى كاش هرگز وارد نمى شدم. بيم آن دارم كه امت خود را از اين پس به مشقت انداخته باشم.»

ولى در عين حال در اسناد اين حديث، كسى وجود دارد كه منسوب به ضعف است اسماعيل بن عبدالملك بن ابى صغير (1) مكى نام دارد و حديث را از ابن أبى مليكه، از عايشه، روايت كرده است. ابن معين و ابوحاتم درباره اش گفته اند: وى قوى نيست.

ابن مهدى اين را روايت كرده و يحيى القطان گويد: او را رها كردم. سپس از سفيان نقل كردم. همه اينها را ذهبى در «الميزان» آورده و اين حديث را از وى نقل كرده است.

آنچه گرايش به صحت اين حديث را تقويت مى كند، آن است كه اعمال و افعال

ص: 279

پيامبر صلى الله عليه و آله در ايّام حج با اسناد صحيحى كه هيچ ترديدى در آنها نيست، نقل شده است و در ميان آنچه از اعمال و افعال آن حضرت صلى الله عليه و آله در حج نقل گرديده، چيزى از ورود وى به كعبه در حج بيان نشده است و اگر چنين اتفاقى افتاده بود، حتماً ذكرى از آن به ميان مى آمد، همچنان كه بااسناد صحيح، آمدن آن حضرت صلى الله عليه و آله به چاه زمزم وقصد آب برداشتن از آن و نوشيدن از سقاخانه، ذكر شده است و اگر ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در ايام حج صورت گرفته بود، از مسائلى چون زمزم و ... مهم تر بود (و حتماً ذكر مى شد)، و اين با آنچه بخارى در صحيح خود در باب «الزيارة يوم النحر» آورده و بدان اشاره كرديم، تعارضى ندارد؛ زيرا مى گويد: ابى حسان از ابن عباس نقل كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله در ايام منا، كعبه را زيارت مى كرد؛ زيرا زيارت كعبه، مستلزم ورود به آن نيست و طواف آن نيز به مفهوم زيارت است. از آن گذشته عبارت «نقل شده است» يا «گفته شده است» جنبه قطعى نداشته و استدلال بدان، نياز به اثبات دارد.

آنچه حديث منقول از عايشه را تقويت مى كند، انكار چندين نفر از علما نسبت به ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله (به كعبه) در حج است كه سفيان بن عُيَيْنَه از ايشان نقل كرده است. به فرض صحّت اين حديث، دليلى مبنى بر اين كه كسانى كه نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را نفى كرده اند، در حَجّةالوداع با ايشان وارد كعبه شده باشند- و بتوان نفى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را (به قول ابن حِبّان) حمل بر اين زمان؛ يعنى حجةالوداع كرد- وجود ندارد. نيز تعارض موجود ميان حديثى كه نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را تأييد كرده و حديثى كه آن را نفى كرده، با جمعى كه ابن حبان ذكر كرده و آنها را تلفيق نموده است، سازگارى ندارد؛ زيرا براى اين گفته ابن حبان دليلى موجود نيست كه مى گويد زمان تأييد نماز از سوى بلال و موافقان وى، غير از زمانى است كه اسامه و موافقان او نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را نفى كرده اند. اما اين دليل وجود دارد كه زمانى كه بلال و موافقانش نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را تأييد كرده، با زمانى كه اسامه و موافقانش آن را نفى كرده اند، يكسان است و مراد همان روز فتح مكه است كه پيش از اين نيز بدان اشاره شد. در اين صورت، خبر بلال و موافقان وى با خبرى كه اسامه و موافقان او داده اند، تعارض پيدا مى كند و به ترجيح (يكى از دو حديث) يا توفيق (دو

ص: 280

حديث) در همزمانى آنها، افزوده مى شود.

خلاصه اين كه با ابن حِبّان، در اين نظريه كه پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع وقتى وارد كعبه شد- همچنان كه سفيان بن عُيَيْنَه در روايت پيش گفته اظهار داشته و نيز بيهقى ذكر كرده- در آن نماز نخواند، مخالفت شده است.

امّا توجيهى كه سُهيلى (1) در جمع ميان اختلاف حديث بلال و ابن عباس در مورد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، مطرح كرده، از چند نظر سزاوار تأمل است:

1- سخن وى مستلزم آن است كه حديث بلال را درتأييد نماز آن حضرت صلى الله عليه و آله بر يك زمان و حديث ابن عباس در نفى آن را، بر زمانِ ديگرى حمل كنيم. اين امر همان اشكالى را دارد كه در سخنان ابن حبّان وجود داشت؛ يعنى حمل حديث تأييد نماز بر يك زمان و حديث نفى آن بر زمانى ديگر؛ در حالى كه زمانِ مورد نظر، در هر دو حديث، يكى است.

2- سخن سُهيلى مستلزم آن است كه تأييد و نفى نماز در دو زمان، در موسم حَجّةالوداع باشد، اشكال آن در اين است كه بى هيچ شكى، تأييد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه از سوى بلال- بنا به حديث عمر در صحيحين و جاهاى ديگر- در روز فتح مكه بوده است و نفى نماز از سوى ابن عباس- اگر منظور فضل بن عباس باشد- محمول بر زمانى است كه ورود وى ثابت شده باشد، كه همان فتح مكه است.

واگر منظور عبداللَّه بن عباس باشد كه اصولًا ورود وى، نه در روز فتح و نه در حَجّةالوداع، تأييد نشده است و بنابراين، نفى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه از سوى وى، مستند به گفته برادرش فضل و اسامه است؛ چرا كه خبر را از ايشان روايت كرده است. پيش از اين مطرح شد كه نفى آن دو، محمول بر زمانى است كه ورود ايشان به كعبه تأييد شده باشد؛ يعنى زمان فتح مكه، پس نفى عبداللَّه بن عباس نيز چنين است، و اگر چنين باشد، گفته سهيلى در اين كه تأييد نماز در كعبه از سوى بلال و نفى نماز از سوى ابن عباس در حجةالوداع است، درست نخواهد بود؛ زيرا مستلزم آن است كه دوبار ورود آن

ص: 281

حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه در حجةالوداع را بپذيريم، درحالى كه در تأييد ورود يكبار در حجةالوداع نيز- چنان كه گفته شد- جاى بحث است، چه رسد به دوبار!

در حديثى كه سهيلى در جمع دو حديثِ متضاد آورده، مطلبى در اين باره وجود ندارد كه بايد در زمان ياد شده، اتفاق افتاده باشد. لفظ اين حديث در كتاب دارقطنى از اين قراراست: عبداللَّه بن محمدبن عبدالعزيز از وهب بن منبّه از دايى خود، ازابن ابى ليلى، از عكرمةبن خالد، از يحيى بن جعده، از عبداللَّه بن عمر نقل كرده كه گفته است:

پيامبر صلى الله عليه و آله وارد خانه كعبه شد، سپس بيرون آمد و بلال پشت سرش بود. از بلال پرسيدم: آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله نماز خواند؟ گفت: نه، فرداى آن روز (آن حضرت) وارد (كعبه) شد، از بلال پرسيدم: آيا نماز خواند؟ گفت: آرى. دو ركعت.

روبه روى تنه درخت خرما به گونه اى ايستاد كه تيرك دوّمى در سمت راستش باشد.

دارقطنى در حاشيه اين حديث نوشته است: ابن ابى ليلى، حافظ نيست.

در اين حديث چنان كه ديده مى شود، سخنى از زمان ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه نرفته است و اگر چنين فرض كنيم كه در اين حديث دو دفعه ورود (به كعبه) و نماز دريكى از دفعات، شده كه آن هم در حَجّةالوداع و روز عيد قربان و يا بنا بر برداشت سهيلى فرداى آن روز است، نشانى دال بر اين احتمال در حديث يافت نمى شود؛ چرا كه احتمال مى رود آن دو روزى كه پيامبر صلى الله عليه و آله طى آنها وارد كعبه شده (و اتفاق مطرح در حديث) روز عيد قربان و اولين روز بعد از آن، يا روز اوّل بعد از عيد قربان و دومين روز بعد از عيد قربان بوده است، يا اين كه آن دو روز در فاصله ورود به مكه و خروج از آن براى وقوف در عرفه بوده است. مى دانيم كه آمدن حضرت صلى الله عليه و آله به مكه صبح روز چهارم ذى حجه رخ داده است.

در حديثى كه دار قطنى ذكر كرده، به فرض كه آن را حمل بر حجةالوداع كنيم، چيزى مانع از اين احتمال ها وجود ندارد. هر چند در صحيح بخارى مطلبى ذكر شده كه

ص: 282

احتمال آخر را منتفى مى سازد، هر چند دارقطنى اين احتمال را مى دهد. در صحيح بخارى آمده است: محمدبن ابى بكر، از فضيل، از موسى بن عقبه، از كريب از عبداللَّه بن عباس نقل كرده كه گفته است: پيامبر صلى الله عليه و آله به مكه آمد و طواف كرد و ميان صفا و مروه به سعى پرداخت و پس از طواف به دور كعبه، به آن نزديك نشد تا اين كه از عرفه بازگشت.

بخارى همين حديث را با همين اسناد، در جاى ديگر همراه با مطالب ديگرى مربوط به حج پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده است و اگر اين احتمال آخرى غير ممكن باشد، احتمال هاى ديگر و نيز احتمالى كه سهيلى ياد كرده، نفى مى شود و فرض اينكه گفته سهيلى واقعيت داشته باشد و احتمال هاى ديگر نيز جايز باشند، نياز به دليل ترجيحى براى آنچه ذكر كرده و متعدد بودن (ورود حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه) مطرح مى گردد.

و چنان كه حديثى را كه دارقطنى ذكر كرده، بر اين حمل كنيم كه دوبار ورود به كعبه صورت پذيرفته باشد و نماز در يكى از آن دفعات در زمان فتح مكه اقامه شده باشد، با توجه به آنچه سهيلى گفته كه پيامبر صلى الله عليه و آله در عيد قربان حجةالوداع وارد كعبه شد، ولى در آن روز در كعبه نماز نخواند و روز بعد وارد آن شد و نماز به جاى آورد، درست نخواهد بود؛ زيرا چنين چيزى با برداشتى كه از اين حديث مى شود، تعارض دارد، چون طبق اين حديث، اتفاق ورود در زمان فتح مكه صورت گرفته است كه با آنچه از بلال نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى روز فتح مكه وارد كعبه شد، در آنجا نماز خواند نيز تعارض دارد.

3- سخن سهيلى مستلزم آن است كه اسناد حديثى كه به آن اشاره كرده، همه «حَسَن» و قابل قبول باشند، حال آن كه با توجه به ضعفى كه در اسناد اين حديث وجود دارد، چنين شرطى محرز نشده است. از اين گذشته اشكال ديگرى نيز وجود دارد و آن مجهول بودن متن آن است، چون اگر آن را مربوط به زمان فتح مكه بدانيم، مستلزم آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وقتى وارد كعبه شد، نماز به جا نياورد و در روز دومِ ورود، نماز به جا آورده باشد كه اين با حديث ابن عمر درباره ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در

ص: 283

روز فتح مكه و نماز گزاردن در اين روز در كعبه مخالف است كه بلال هم- بنا به برداشتى كه از حديث سابق مى شود- از آن سخن گفته و در «صحيح مسلم» هم آمده است.

مانند اين حديث از ايوب سختيانى، از نافع، از ابن عمر در «مسند حُمَيْدى» (1) هم روايت شده است.

از عُبَيداللَّه بن عمربن حفص بن عاصم بن عمربن خطاب هم در «سنن بيهقى» آمده است و اگر چنين باشد حديثى كه دارقطنى نقل كرده، به دليل مخالفت با روايت نقل شده از نافع، به نقل از ابن عمر، ضعيف و غيرقابل اعتنا است. ضعفى هم كه در اسناد حديث دارقطنى مطرح است، وجود محمّدبن ابى ليلى (2) به عنوان راوى در آن است كه به دليل حفظِ نادرستِ حديث و پراكنده گويى و فراوانى اشتباه- هر چند راستگو باشد- ضعيف به شمار مى رود. شُعبه درباره اش مى گويد: كسى را از ابن أبى ليلى بد حافظه تر نديده ام و احمدبن حنبل مى گويد: خيلى بدحافظه و پراكنده گو بود و ابوحاتم (3) گويد: خيلى بدحافظه بود. به قضاوت پرداخت ولى خوب از عهده برنيامد. متهم به دروغ نيست، ولى خطاهاى فراوان از او سرزده است. حديثش را مى توان نوشت، ولى قابل استدلال نيست و ابن حِبّان درباره اش گفته است: (4) خيلى بدحافظه و پراشتباه بود و در حديث فراوان خطا مى كرد و شايسته توجه نيست؛ و دارقطنى مى گويد: بدحافظه و پندارباف است؛ و ابواحمد حاكم گويد: اغلب احاديث وى برعكس است. كسى كه در حافظه اش، چنين باشد نمى توان احاديثى كه روايت كرده، استناد جُست به ويژه هنگامى كه حديث او با روايت صحيحى كه نقل شده، تعارض داشته باشد، كه در اين صورت بايد به آن حديث صحيح استناد كرد؛ زيرا داراى مزيّتى است كه ترجيح آن را توجيه مى كند، گو اين كه من مطلبى دال بر روايت كردن ابن ابى ليلى از عكرمةبن خالد يا روايت عكرمه از يحيى بن

ص: 284

جعده و يا روايت يحيى از ابن عمر، نديده ام.

از ديگر نكات قابل تأمل، كه سهيلى براى جمع ميان دو حديث آورده، آن است كه حديث ابن عباس (كه مى گويد پيامبر صلى الله عليه و آله در داخل كعبه نماز نخواند) را حمل بر آن مى كند كه او نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را در روز عيد قربانِ حَجّةالوداع نفى كرده است؛ زيرا در حديث ابن عباس مطلبى نشان دهد پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع وارد كعبه شده باشد، وجود ندارد، حال آن كه بنا بر آنچه در «معجم الكبير» طبرانى آمده، از ابن عباس حديثى بر خلاف اين امر روايت شده است. متن حديث چنين است:

محمدبن حاجهان جُندى شاپورى از محمودبن غيلان، از يحيى بن آدم، از زهير، از جابر، از عِكرمه و او از ابن عباس نقل كرده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله در (زمان) حج وارد كعبه نشد، بلكه درسال فتح مكه وارد شد ووقتى به آنجا رسيد، چهارركعت نمازگزارد. يااين كه گفت: دو ركعت در ميان حِجْر و درِ كعبه روى به كعبه به جاى آورد وفرمود: اين قبله است.

امّا آنچه ابن جماعه در جمع ميان دو حديث بلال و اسامه آورده، از نظر استحكام و متانت، جاى تأمل دارد؛ زيرا حديثى كه دو حديث پيش گفته را با آن جمع كرده، مستلزم آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله دوبار وارد كعبه شده، و در بار دوم نماز خوانده باشد، و اين مشروط بر آن است كه- بنا بر سخن پيش گفته نووى- در زمان فتح مكه چنين اتفاقى رخ داده باشد، و اگر چنين باشد، نمازى كه اسامه- براى روز اوّل- نفى كرده اگر همان نمازى باشد كه بلال آن را نقل و تثبيت كرده، در آن اختلاف دارند و اين اختلاف نيز با تأييد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در روزى جز آن روز كه بلال نماز را تأييد كرده است، منتفى نمى شود؛ زيرا اين جز آن نمازى است كه بلال تأييد كرده است؛ و اختلاف آنها در نماز روز اول و نه روز دوّم است. توجيه وجمعى كه ابن جماعه انجام داده، در صورتى قابل پذيرش بود كه در حديث ابن عمر چنين مى آمد: «نماز مورد تأييد بلال در زمان فتح بوده است» و ديگر به روزى كه اين اتفاق افتاده، اشاره اى نمى شد؛ در حالى كه ابن عمر روزى را كه بلال در آن نماز (پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه) را تأييد كرده، مشخص ساخته است. پس جمع اين حديث با آن حديث، توجيه ناپذير و نادرست است. واللَّه اعلم.

ص: 285

از اسامه خبرى روايت شده و از آن چنين برداشت مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز ورود به كعبه، در جريان فتح مكه، در آن نماز خوانده است. اين خبر در مسند بلال حسن بن محمدبن صباح زعفرانى و نيز در «صحيح مسلم» آمده است. متن آن در «صحيح مسلم»، چنين آمده است: حميدبن مسعده از خالد؛ يعنى ابن حارث از عبداللَّه بن عون، از نافع و او از عبداللَّه بن عمر نقل كرده كه: وى زمانى به كعبه رسيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و اسامه و بلال وارد شده بودند و عثمان بن طلحه نيز در را به روى ايشان بست. اندك زمانى در آنجا ماندند، آنگاه در باز شد و پيامبر صلى الله عليه و آله بيرون آمد. مى گويد: از پلّه بالا رفتم و وارد كعبه شدم، پرسيدم: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در كجا نماز خواند؟ گفتند: در اينجا و فراموش كردم كه بپرسم چند ركعت نماز خواند.

از اين حديث برداشت مى شود كه ابن عمر از بلال و اسامه و عثمان، درباره نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، آن هم در اين ورود پرسيده است و آنها همگى به ابن عمر پاسخ گفته اند و اين توهّمى بيش نيست كه براى يكى از راويان رخ داده؛ زيرا قاضى عياض از دارقطنى نقل كرده كه گفت: در اينجا ابن عون دچار توهّم شده و ديگران با او مخالفند و تنها به بلال اسناد داده اند.

قاضى مى گويد: و اين همان مطلبى است كه «مسلم» از راه هاى ديگر ذكر كرده است و درباره بلال پرسيدم، گفت: ولى او در روايت حرمله نيز- كه از ابن وهب نقل كرده- قرار دارد و بلال يا عثمان بن طلحه به من خبر داد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در درون كعبه، به نماز ايستاد و اين نظر عامه علما و شيوخ ماست. و در برخى نسخه ها آمده است: و عثمان بن ابى طلحه (به جاى عثمان بن طلحه) مى گويد: منظور او روايت ابن عون است و قول مشهور آن است كه بلال در اين روايت منفرد است.

در ترجيح خبر بلال بر خبر اسامه، و در جمع ميان اين دو، سخن به درازا كشيد، ولى اين تفصيل لازم بود؛ زيرا متضمّن فوايدى است كه اهل علم و شيفتگان دانش را مغتنم آيد.

اما درباره ترجيح خبر بلال بر خبر فضل بن عباس، كه با خبر بلال در مورد

ص: 286

نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه در روز فتح مكه تعارض دارد، بايد گفت: اهل حديث در صحّت خبر بلال در اين مورد، اتفاق نظر دارند و اختلاف ايشان در مورد صحّت حديث فضل بن عباس است؛ زيرا در حديث ابن عمر در مورد ورود فضل به كعبه در روز فتح مكه و همراهىِ وى با پيامبر صلى الله عليه و آله و اسامه و عثمان بن طلحه، اختلاف وجود دارد. چون از «صحيح» مسلم در «صحيح» ابن شهاب زهرى، از سالم بن عبداللَّه بن عمر، از پدرش روايت داريم كه گفته است: رسول خدا صلى الله عليه و آله را به هنگامى كه وارد كعبه شد ديدم و اسامةبن زيد و بلال و عثمان بن طلحه او را همراهى مى كردند، (در اين حال) فرد ديگرى همراه آنان نبود. آنگاه (كه وارد كعبه شدند) در بسته شد و ... و اين مستلزم آن است كه فضل با افراد ياد شده وارد كعبه نشده باشد.

در مسند ابن حنبل خبرى آمده كه با خبر ياد شده تعارض دارد؛ زيرا طبق روايتى از هُشَيم از بيش از يك نفر و ابن عون از نافع و او از ابن عمر نقل كرده كه گفته است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حالى كه فضل بن عباس و اسامةبن زيد همراهى اش مى كردند، وارد كعبه شد و بقيه حديث را نقل مى كند. نسائى نيز اين خبر را روايت كرده است. طبق روايتى كه به ما رسيده، وى گفته است: يعقوب بن ابراهيم از هُشَيم، از ابن عون- نقل كرده و- تا آخر حديث. البته اين سلسله اسناد حديث اگر درست هم باشد، باز جاى تأمل دارد؛ چرا كه روايت هشيم گواه بر آن مطلبى است كه شيخ ما حافظ عراقى از مشايخ خود نقل كرده و ضعيف بودن حديث فضل را بيان نموده است.

همچنين حديثى كه مسلم روايت كرده، از نظر صحت و درستى بر ديگر احاديث صحيح- به جز احاديث صحيح بخارى- مزيت دارد؛ چرا كه (احاديث صحيح بخارى) به اعتقاد اهل حديث، از اعتبارى حتى بيش از احاديث صحيح مسلم برخوردار است. و بر فرض تأييد همراهى فضل با پيامبر در ورود به كعبه و نيز به فرض تأييد حديث او در نفى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه در روز فتح (مكه)، هيچ گونه تعارضى ميان اين حديث، با حديث بلال در مورد نماز مورد اشاره، وجود ندارد؛ زيرا نفى نماز از سوى فضل، از اين جهت است كه او به جاآوردن نماز را نديده، نه آن كه نماز گزارده نشده است، چون در تاريخ

ص: 287

ازرقى روايتى از عبدالمجيدبن ابى رواد آمده كه در آن فضل همراهِ پيامبر صلى الله عليه و آله روز فتح مكه به درون كعبه رفته و پيامبر صلى الله عليه و آله او را براى آوردن آب جهتِ پاك كردن تصاوير درون كعبه، به بيرون فرستاده است. (1) عبدالمجيد مى گويد: حضرت صلى الله عليه و آله در غياب او نماز گزارد و فضل كه براى تهيه آب رفته بود، نماز پيامبر صلى الله عليه و آله را نديد.

همچنين در اين باره روايتى داريم كه تأييدى است بر اين نكته و آن از زهرى نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله روز فتح مكه وارد كعبه شد و فضل بن عباس را بيرون فرستاد تا از زمزم آب بياورد، سپس دستور داد پارچه اى آوردند و آن را با آب خيس كرد و تصاوير را زدود. (2) بدين ترتيب نماز آن حضرت صلى الله عليه و آله در كعبه، روز فتح مكه، به هنگامى بوده كه فضل براى كارى كه به وى محوّل شده بود، بيرون رفته بود. بدين ترتيب، خبر او با خبر بلال سازگارى دارد.

در مورد ترجيح خبرِ بلال بر خبرِ عبداللَّه بن عباس كه مى گفت پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه نماز نخواند، بايد گفت كه بلال در هنگام نماز، در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله حضور داشت و شاهد اين نماز بود و آن را خبر داد، ولى ابن عباس همراه پيامبر صلى الله عليه و آله نبود و به خبر اسامه كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله نماز نخواند- بنا بر آنچه در صحيح مسلم آمده- اعتماد كرد. بايد گفت روايت كسى كه در متن داستان بوده، بر روايت كسى كه در آن حضور نداشت، مقدم است. در ترجيح خبر بلال بر خبر فضل بن عباس و برادرش عبداللَّه بن عباس، از مطالب استاد ما حافظ عراقى استفاده شد.

ص: 288

فتح مكه 2- روز بعد از فتح مكه 3- در حَجّةالوداع 4- در عمرةالقضا. البته در مورد هريك اختلاف است و ما اخبارى را كه درباره اين ورودها آمده است، نقل مى كنيم:

در مورد ورود آن حضرت به كعبه در روز فتح مكه، روايتى در «صحيح مسلم» و منابع ديگر و همچنين در حديث ابن عمر- كه پيش از اين اشاره شد- آمده است. متن اين حديث به نقل از «صحيح مسلم» چنين است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح وارد محوطه كعبه شد و به دنبال عثمان بن طلحه فرستاد؛ او كليد را آورد و در را باز كرد ... آنگاه با بلال و اسامةبن زيد و عثمان بن طلحه وارد كعبه شدند و ....

ميان اين حديث ابن عمر با حديثى كه از وى در صحيح مسلم آمده و در آن مى گويد: در سال فتح مكه، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله سوار بر شترِ اسامه، جلو آمد تا آن كه شتر در محوطه كعبه به زانو نشست. آنگاه عثمان بن طلحه وارد شد (حضرت صلى الله عليه و آله) به وى فرمود:

كليد را برايم بياور و ... با اين حديث در ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه و نماز وى در آن، تناقضى وجود ندارد؛ زيرا مراد از سال فتح مكه در اين حديث، همان روز فتح- در حديث پيش گفته- است. احاديث يكديگر را تفسير و معنا مى كنند و حديث مجمل را بايد بر حديثِ مشخص حمل كرد.

نووى نيز به همخوانى و سازگارى اين دو خبر اشاره كرده، در «شرح مسلم» مى گويد: اين كه گفته است رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه پيش آمد و وارد محوطه كعبه شد، دليل بر اين است كه احاديث وارده در باب ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه و گزاردن نماز در آن، در روز فتح مكه بوده است و در اين اختلافى نيست و قطعاً در زمان حَجّةالوداع نبوده است.

در اين ورود به كعبه، از اين نظر كه حضرت صلى الله عليه و آله در آنجا نماز خوانده است يا خير، اختلاف است.

و در مورد ورود آن حضرت به كعبه در روز بعد از فتح مكه، در مسند احمدبن حنبل حديثى آمده كه بر اين مدّعا دلالت دارد؛ آنجا كه آورده است: هُشَيم از

ص: 289

عبدالملك، از عطا و او از اسامةبن زيد نقل كرده كه گفت: همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شدم. آن حضرت صلى الله عليه و آله نشست و حمد و ثناى الهى و تكبير و تهليل گفت و ... (دنباله حديث پيشتر به طور كامل بيان شد.)

و در مورد ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله در حجةالوداع روايتى در سنن «ابى داود» و «ابن ماجه» و «جامع ترمذى» و «مستدركِ» حاكم، به روايت اسماعيل بن عبدالملك بن ابى صغير از ابن ابى مليكه، از عايشه آمده كه در بخش قبلى آن را ذكر كرديم و به ضعف موجود در آن هم اشاره شد.

و اما در مورد ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در «عمرة قضا»، محبّ طبرى در «القرى» به نقل از عروةبن زبير و سعيدبن مسيب حديثى حكايت از اين مسأله آورده است. او در «باب العمره»- كه باب سى و هفتم است- در بخشى با عنوان «در اخبار مربوط عمره حديبيّه و عمره قضا» مى گويد: هشام از پدرش نقل كرده كه گفت: خراش بن اميه در مروه، سرِ پيامبر صلى الله عليه و آله را تراشيد، سپس (آن حضرت صلى الله عليه و آله) وارد كعبه شد. و از سعيدبن مسيّب نقل است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پس از انجام مناسك حج، وارد كعبه شد و تا هنگام اذان ظهر- كه بلال بر فراز كعبه ادا كرد- در آنجا ماند. رسول خدا صلى الله عليه و آله سه روز در مكه باقى ماند و ظهر روز چهارم سهيل بن عمروبن حُوَيطب بن عبدالعّى نزد ايشان آمد. حضرت در ميان انصار نشسته و با سعدبن عباده مشغول گفتگو بود. سعدبن عُباده به حضرت صلى الله عليه و آله گفت: اى محمد، مهلت تو به پايان رسيد، برخيز و از نزد ما برو. فرمود: چه مى شود اگر مرا به حال خود گذاريد كه از شما عروس برگزيدم (حضرت در راه خود با ميمونه هلاليه ازدواج كرده بود) و برايتان غذا درست كرده ام.

محبّ طبرى از درخواست سُهيل از پيامبر صلى الله عليه و آله براى بيرون رفتن و نيز عزيمتِ پيامبر صلى الله عليه و آله به «سرف» و ازدواج وى با ميمونه سخن گفته، ولى اشاره اى نكرده كه اين خبر و خبر قبلى را چه كسى آورده است. در اين دو خبر وارد شدن پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه آمده است. گفتنى است خبرسعيدبن مسيب به دليل دربرداشتن مسائل مربوط به «عمرةالقضا»، از آن يك گوياتر است؛ يعنى ازدواج پيامبر صلى الله عليه و آله با ميمونه و درخواست سهيل بن عمرو از

ص: 290

پيامبر صلى الله عليه و آله براى بيرون شدن از مكه و پاسخ آن حضرت به وى، بنا بر آنچه در خبر آمده، از آن يك، گوياتر است.

البته در صحّت و درستىِ خبر ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه و اذان بلال به هنگام ظهر در كعبه، كاملًا مُطمئن نيستم، اما بر فرض صحّت، با آنچه در صحيحين آمده، منافاتى ندارد.

در صحيحين آمده است: از اسماعيل بن ابى خالد نقل شده كه گفت: به عبداللَّه بن ابى اوفى گفتم: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله در عمره اى كه به جاآورد، وارد كعبه شد؟ گفت: خير. مراد از اين عمره، بنابه گفته علما و آن چنان كه نووى در شرح مسلم و جاهاى ديگر از ايشان نقل كرده، «عمرة القضاء» است.

علت وارد نشدن پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه دراين عمره خواهدآمد وكسى از علما را نديده ام كه قائل به ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در عمرةالقضاء باشد، آن چنان كه در اين دو خبر آمده است كه ما آنها را به دليل عجيب و شگفت بودن، نقل كرديم. اما ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه و حَجّةالوداع به كعبه، نظرِ ابى حاتم بن حِبّان است؛ زيرا او به اين ترتيب، اختلاف ميان حديث بلال و اسامه در مورد نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه را حل كرده و متن سخن او به نظر من بيشتر حاكى از آن است كه هر دو خبر را حمل بر ورود پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان هاى مغايرى بداند كه يكى در روز فتح مكه بوده و در آن نماز خوانده و ديگرى در حجةالوداع بود و در آن نماز نخوانده است.

و اما در مورد نخستين بار كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از هجرت وارد كعبه گرديد، بايد گفت كه در روز فتح مكه بوده؛ زيرا- بنابه حديث ابن ابى اوفى كه پيش از اين، از صحيحين نقل شد- در عمرةالقضاء، وارد كعبه نشده است و اين خبر با آن دو خبرى كه حكايت از ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در عمرةالقضاء دارند، منافاتى ندارد؛ زيرا اگر خبرهاى صحيحى بودند، احاديث وارده در صحيحين با آنها تطبيق داده مى شد، حال آن كه در صحّت آنها، ترديد وجود دارد.

نووى درباره وارد نشدن پيامبر به كعبه در عمرةالقضاء سخن از ديگرى نقل كرده كه خالى از اشكال هم نيست. وى به هنگام بيان حديث ابن ابى اوفى مى گويد: علما

ص: 291

معتقدند علت وارد نشدن پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه، وجود بت ها و تصاويرى است كه مشركان اجازه نمى دادند آنها را بردارد يا جابه جا كند، ولى هنگامى كه خداوند متعال مكه را براى آن حضرت فتح كرد، وارد كعبه شد و در آن نماز گزارد و پيش از ورود نيز تصاوير را از ميان برد.

بايد بگويم: اين سخن مستلزم آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه نيز تا هنگام خارج كردن تصاوير و موارد ديگرى كه بايد بيرون آورده مى شدند، وارد كعبه نشده باشد. در مسند ابى داود و سجستانى نيز از حديث ابن عباس مطلبى دالّ بر همين نكته، وارد شده است.

روايتى نيز داريم كه متعلق به ابن ابى داود طيالسى و مخالف با حديث پيش گفته است. او در مسند خود مى گويد: از ابن ابى ذئب، از عبدالرحمان بن مهران، از عُمَير، خدمتكار ابن عباس، از اسامة بن زيد نقل شده كه مى گفت: همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شدم، آن حضرت تصاويرى را ديد و دستور داد: دلو آبى بياوريد و در حالى كه تصاوير را با آب مى زدود، مى فرمود: خداوند بكشد قومى را كه آنچه را نمى آفرينند، به تصوير مى كشند! رجال اين حديث جملگى قابل استناد هستند. از اين حديث بر مى آيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام فتح مكه وارد كعبه شده و در آن زمان تصاوير همچنان وجود داشته اند و پس از ورود، اقدام به از بين بردن آنها كرده است. روايتى كه در تاريخ ازرقى به نقل از عبدالعزيزبن (1) ابى رواد آمده و در آن گفته شده كه پس از ورود به كعبه، فضل بن عباس را به دنبال آب فرستاد تا تصاوير در كعبه را پاكسازى كند، (2) دليل بر همين امر است.

گفته ابن اسحاق در سيره خود، در واقعه فتح (مكه) نيز دليل ديگرى است. او مى گويد: وقتى پيامبر طواف خود را به پايان رساند، عثمان بن طلحه را خواست و

ص: 292

كليد كعبه را از او گرفت و درِ كعبه برايش باز شد، آنگاه به درون كعبه رفت؛ در آنجا كبوترى ساخته از چوب ديد، آن را با دست شكست و انداخت ... اين ماجرا حكايت از آن دارد كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، تصاويرى در آن بوده، و اين كه او وقتى در اين تاريخ مكه را فتح كرد وارد كعبه شد و جز اين كار، به كار ديگرى نپرداخت. واللَّه اعلم.

ص: 293

ص: 294

است و خروج از آن (برابر با) خروج از گناه و آمرزش است.

فاكهى همچنين مى گويد: احمدبن محمد قرشى از يوسف بن خالد نقل كرده و او از غالب قطان از هندبن اوس كه گفته است: به حج رفته بودم و در آنجا به ابن عمر برخوردم.

گفتم از راه دور آمده، قصد خانه كعبه را دارم. گفت هركس وارد اين بيت مقدس (كعبه) شود و در آن نمازبگزارد، از گناه پاك مى شود، همچون روزى كه از مادر متولد شده باشد. ابن عمر گويد: كسى كه وارد كعبه شود و در آن نماز گزارد، از گناه بيرون شود همانند روزى كه مادر او را به دنيا آورد.

فاكهى مى گويد: از سلمةبن شبيب، از غازيان، از سفيان بن جُرَيج، از عطا نقل شده كه گفت: اگر دو ركعت نماز در كعبه به جاى آورم، برايم خوشايندتر از آن است كه چهار ركعت نماز در مسجدالحرام بخوانم.

فاكهى همچنين گويد: احمدبن حميد، از حسين بن وليد، از عبادبن راشد، از حسن نقل كرده كه گفت: (يك ركعت) نماز در كعبه، برابر با يكصد هزار (ركعت) نماز است.

و از حسن بصرى در رساله مشهورش روايت شده است كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

هركس وارد كعبه شود، وارد رحمت خداوند- عزّوجلّ- شده و در پناه خداوند متعال و در امان پروردگار قرار گرفته است و چون از آن بيرون آيد، آمرزيده از گناه است.

و حافظ ابوطاهر سلفى پس از ورود به كعبه چه خوش سرود:

أَ بعْد دخول البيت واللَّه ضامن بنفي قبيح، والخطايا الكوامنُ

فحاشاه، كلّا، بل يسامح كلّها ويرجع كلٌّ، وهو جذلان آمن

ص: 295

درون آن پرسيدند، گفت: اين كار بسيار نيكو است.

و نيز در تاريخ ازرقى از سالم بن عبداللَّه بن عمربن خطاب، كه گفته مى شود يكى از هفت نفر فقيه مدينه است و نيز از صدقةبن يسّار از اين روايات آمده است. اخبارى نيز وارد شده كه برخى علما در عدم استحباب ورود به كعبه به آنها استدلال كرده اند و محبّ طبرى همراه با پاسخى كه به آنها داده، در كتاب «القرى» آورده است، كه متن آن را در اصل اين كتاب نقل كرده ايم و در اينجا به بخشى از آن اشاره مى كنيم:

از كسى كه محبّ طبرى خبرش داده بود، آگاهى يافتم كه گفت: در باب ورود به كعبه- كه بيست و هشتمين باب از كتاب «القرى» است- در استدلال آنهايى كه قائل به عدم استحباب ورود به كعبه هستند، آمده است: از عايشه نقل است كه گفت:

رسول خدا صلى الله عليه و آله از نزد من بيرون شد و بسيار شاد و خرسند و شاداب بود، پس از آن برگشت در حالى كه اندوهگين بود، علّت را پرسيدم، فرمود: من وارد كعبه شدم ولى اى كاش چنين نمى كردم، ترسم از اين است كه امّتم را پس از خود به دردِ سر انداخته باشم.

احمدبن حنبل و ترمذى (1) و ابوداود (2) آن را آورده و ترمذى آن را صحيح دانسته است.

كسانى كه ورود به كعبه را مكروه دانسته اند به اين حديث استدلال مى كنند، حال آن كه چنين دلالتى در آن وجود ندارد. مى توان گفت كه ورود آن حضرت صلى الله عليه و آله به كعبه، خود دليل استحباب است و اين كه آرزو كرده اند كه اى كاش وارد آن نمى شدند، به خاطر رنج و مشقت آن و شفقتى است كه بر امّتش داشت و بديهى است كه اين احتمال، حكم استحباب ورود به كعبه را منتفى نمى سازد.

محبّ طبرى مى افزايد: و ازعبداللَّه بن ابى اوفى نقل است كه گفت: رسول اللَّه صلى الله عليه و آله عمره گزارد و به طواف كعبه پرداخت و در پشت مقام (ابراهيم عليه السلام) به نماز ايستاد، در حالى كه اطرافش را مردمان گرفته و مانع از ديده شدن ايشان بودند. مردى به او گفت: آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد؟ پاسخ داد: نه. حديث را آن دو آورده اند و بخارى براى اين

ص: 296

حديث بابى هم در نظر گرفته است: «باب كسى كه معتقد است پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه نشد» و محبّ طبرى در پاسخ به اين حديث مى گويد: وارد نشدن پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در عمره، ممكن است به دليل عذرى بوده؛ و مى افزايد: چه بسا وارد نشدن ايشان به كعبه، از باب شفقت بر امّتش باشد؛ همچنان كه حديث قبلى دالّ بر اين امر بود.

بايد گفت: اين احتمال بعيد است و احتمال اوّل درست تر به نظر مى رسد؛ زيرا با آنچه علما در علّت وارد نشدن پيامبر صلى الله عليه و آله به كعبه در عمره ياد شده گفته اند- يعنى عدم امكان از ميان بردن بت ها و تصاوير به دليل تسلّط مشركان بر آن- بيشتر سازگار است.

ص: 297

ابد به اين سمت نماز بگزاريد.

ب: پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست سنتِ جاىِ ايستادن امام (جماعت) را آموزش دهد و بگويد كه بايد در برابر كعبه و نه در گوشه ها يا ديواره هاى آن ايستاد و خواندن نمازهاى متعدد در همه جهات آن جايز است. اين دو احتمال را امام ابوسليمان خطّابى و ديگران مطرح كرده اند.

ج: احتمال آخر، از سوى امام نووى در «شرح مسلم» و پس از ذكر دو احتمال قبلى مطرح شده و از اين قرار است: معناى جمله آن است كه اين كعبه و نه همه حرم و يا مكه، همان مسجد الحرامى است كه فرمان يافته ايد رو به آن نماز بگزاريد، تمامى مسجدى كه در اطراف كعبه است نيز قبله نيست؛ تنها همين كعبه قبله است. پس مراد از اين سخنِ عطا:

«در هر قبله از كعبه»، آن است كه در هر جاى كعبه يا هر جا از كعبه قبله است.

محبّ طبرى پس از اشاره به اين نكته مى گويد: چه بسا پيامبر صلى الله عليه و آله در همه سوى كعبه دعاگويان و تسبيح گويان گشته و اين عبارت را تكرار فرموده باشد.

از جمله احاديث وارده در معنايى كه بدان اشاره كرديم، روايتى است كه آن هم در سنن نسائى از حديث اسامةبن زيد آمده كه او- يعنى اسامه- همراه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه گرديد و ايشان به راه خود ادامه دادند و به ميان دو ستونى كه بعد از درِ كعبه بود، رسيدند و در آنجا نشستند و سپاس و ستايش و حمد و ثناى الهى گفتند و به دعا و استغفار پرداختند. سپس برخاستند و در جايى روبه روى پشت كعبه قرار گرفتند و صورت و گونه خود را بر آن گذاشتند و به حمد و ستايش و ثناى الهى و استغفار و دعا پرداختند. پس از آن تكبير و تهليل گويان و همراه با تسبيح و ثناى الهى، به سوى هر يك از ركن هاى كعبه رفتند و آنگاه بيرون آمدند.

همچنين در حديث اسامةبن زيد در سنن نسائى چنين آمده است: همراه با رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شدم، آن حضرت صلى الله عليه و آله نشست و حمد و ثناى الهى گفت و به تكبير و تهليل پرداخت و سپس برخاست و به سمت جلو رفت و (ديوار) كعبه را در آغوش گرفت و سينه و گونه و دستانش را بر آن گذاشت و تهليل و تكبير گفت و دعا كرد

ص: 298

و پس از آن، در هر يك از گوشه هاى كعبه اين عمل را تكراركرد و خارج شد. احمدبن حنبل نيز اين روايت را آورده است.

از ابن عباس نيز روايت شده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد. در كعبه شش تيرك يا ستون وجود دارد. او در كنار هر يك ايستاد و به دعا پرداخت، ولى نماز نخواند. بخارى (1) و مسلم (2) و احمدبن حنبل (3) اين روايت را نقل كرده اند. در «مسند» حنبل از فضل بن عباس روايت شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه ايستاد و تسبيح و تكبير گفت و به دعا و استغفار پرداخت، ولى ركوع و سجود نكرد. از فضل نيز روايت شده زمانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، من همراه ايشان بودم. وى در ادامه مى گويد: ايشان در آنجا نماز نخواندند، ولى وقتى وارد شدند در ميان دو ستون به سجده افتادند و سپس نشستند و دعا كردند. ميان اين سخن كه: «به سجده افتاد» و سخن قبلى كه گفته بود: «سجده نكرد»، تضادى نيست؛ چرا كه احتمال دارد منظور از سجده نكردن، در نماز نباشد و اين احتمال را، اين سخن كه «ركوع نكرد»، تأييد مى كند؛ زيرا ركوع تنها در نماز صورت مى گيرد و سجود پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه- به فرض اثبات حديث مربوط- براى شكر الهى بوده است.

محبّ طبرى نيز به همين صورت، دو حديث مذكور را جمع كرده است.

از جمله اعمالى كه در كعبه به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده اند، ريختن آب بر تن خويش است؛ اين مطلب را فاكهى ذكر كرده است. او مى گويد: سَلَمَةبن شبيب ابوعبدالرحمان از زيدبن حُباب نقل كرده كه گويد: از اباقدامه عامر احول شنيدم كه مى گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله يك دلو آب خواست (برايش آوردند). آن را در كعبه بر روى خود ريخت. البته اين حديث بسيار عجيب به نظر مى رسد و براى همين، آن را نقل كرديم و خدا مى داند كه تا چه حد صحت دارد و من كسى از علما را نمى شناسم كه قائل به استحباب اين كار (ريختن آب بر خود) باشد.

ص: 299

از جمله كارهايى كه گفته مى شود پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه انجام داد:- چنان كه در معجم ابن قانع روايت شده- آن است كه شكم و كمر خود را بدان چسبانيد. وى آورده است:

حسين بن يمانى از سهل بن عثمان عسكرى، از عبدالرحمان بن سليمان، از عبداللَّه بن مسلم بن هرمز از عبدالرحمان زجّاج نقل كرده كه گفت: نزد شيبةبن عثمان آمدم، گفتم:

اى ابوعثمان، بعضى گمان مى كنند كه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، ليكن در آنجا نماز نگزارد.

گفت: دروغ گفته اند، ميانِ دو ستون، دو ركعت نماز خواند و سپس شكم و كمر خود را بدان چسبانيد.

استاد ما حافظ عراقى به استحباب اين كار در كعبه اشاره كرده است. روايتى كه در مسند شافعى به نقل از عروةبن زبير نقل شده نيز دلالت بر استحباب اين كار دارد. (در روايت گفته شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله) هر وقت به طواف كعبه مى آمدند، همه ركن ها را با دست مى گرفتند و شكم و كمر و پهلوى خود را به كعبه مى چسباندند ... تا آخر روايت.

تنى چند از علما نيز مطالبى در عدم استحباب اين كار ذكر كرده اند. محبّ طبرى در «القرى» تحت عنوان «احاديثى كه در كراهت چسباندن كمر به كعبه» آمده، گفته است: به نقل از عطا كه از وى در اين باره جويا شدند، آن را مكروه دانست و به نقل از ابراهيم گفت: پشت كردن به كعبه را مكروه مى دانستند؛ اين دو حديث را سعيدبن منصور نقل كرده است.

همچنين از امام مالك مطلبى ديدم مبنى بر اين كه اين كار شايسته نيست. او گفته است: ستون هاى كعبه را نبايد به بغل گرفت؛ وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، نشنيده ام كه ستون هاى آن را بغل كرده باشد. مكروه دانستن اين كار (يعنى چسباندن شكم يا كمر به كعبه) از سوى مالك، در اين سخن كاملًا روشن است؛ زيرا در آغوش گرفتن كعبه همانندِ چسباندن شكم يا كمر به آن است.

اما جز اين يك، در مورد استحباب ديگر كارهايى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در كعبه انجام داد و در اين احاديث ذكر آنها آمده است، تا آنجا كه مى دانم، اختلافى ميان علما وجود ندارد، جز سجده شكر در كعبه كه از محتواى حديث «فضل» برمى آيد در اين مورد ميان

ص: 300

علما اختلاف نظر است. در مذهب مالك مشهور است، كه سجده شكر به طور كلى كراهت دارد و اين بدان معناست كه نبايد در كعبه انجام شود، هر چند در صحّت و تأييد حديث فضل كه درباره اين سجده است، اختلاف نظر وجود دارد. واللَّه اعلم.

ص: 301

نماز آن را اعاده كرد يا هر وقت كه ممكن شد بايد قضايش را به جاآورد، كه اصبغ بر همين عقيده است. در مورد اعاده نماز نيز اختلاف هست كه آيا تنها كسى كه به طور سهو چنين كرده بايد نماز را اعاده كند- كه ابن حبيب و ابن يونس و ابن جماعه اين نظر را دارند- و يا اعم از آن است كه آگاهانه خوانده باشد يا ناآگاهانه و بايد آن را اعاده كند؟ كه نظر قاضى عبدالوهاب و لخمى و ابن عتاب چنين است و نمازهاى مستحبى را نيز به نمازهاى واجب ملحق مى كنند؛ و معتقدند كه آنها را نيز نبايد در كعبه به جا آورد. اين نمازهاى سنتى شامل نمازِ عيدين، وَتْر، دو ركعت فجر و دو ركعت طواف واجب است و اگر اين نمازهاى مستحبى در كعبه خوانده شود بنا به مذهب مشهور، ثوابى در بر ندارد، ولى بر نظر اشهب و ابن عبدالحكم، مشمول ثواب مى شود.

حنبلى ها در صحّت نماز واجب در كعبه، اختلاف نظر دارند. رأى صحيح تر نزد آنان عدم صحّت نماز (واجب) در كعبه است. از نظر آنها نذرِ مطلق نيز حكم نماز را دارد؛ آنان گفته اند: اگر (كسى) نماز را در كعبه نذر كند، درست است.

و در مورد صحت نماز مستحبى در كعبه، در ميان آنها اختلاف است. نظر درست تر، قائل به صحّت اين نماز است. از نظر حنبلى ها، نماز مستحبى در كعبه- بنا به دو روايت- مستحب يا جايز است. در مذهب شافعى در جواز نماز در كعبه- اعم از اين كه نماز واجب باشد يا مستحبى- اختلاف نظرى وجود ندارد. مقتضاى مذهب شافعى آن است كه انجام مستحبات در كعبه بهتر از انجام آنها در مسجد و خارج كعبه است. در مورد نماز واجب نيز چنين است مشروط بر آنكه نمازگزار، اميدى به برگزارى نماز جماعت در بيرون كعبه نداشته باشد.

شافعى گويد: هر نماز واجبى را كه توفيق جماعت خواندن آن دست ندهد، در جايى كه از همه جا بيشتر دوست دارم- يعنى كعبه- مى خوانم؛ زيرا وقتى سرزمين ها با نزديكى به آن، فضيلت بيشترى مى يابند، درون كعبه از هر جايى با فضيلت تر است.

مذهب ابوحنيفه قائل به جواز نماز مستحبى و واجب در كعبه است و خواندن نماز مستحبى در كعبه را جايز مى داند و از آنجا كه نماز در كعبه صحيح دانسته شده، مى توان

ص: 302

در درون آن، به هر سويى نماز خواند.

در «النوادر» كه از كتب دوستان مالكى ما است، نيز همين گونه آمده است و در آن ترجيح داده شده كه (نمازگزار به هنگام نماز) درِ كعبه را در جهت پشت خود قرار دهد و در اين حالت به هر سمتى كه خواست (پشت به در) نماز بگزارد. پيامبر صلى الله عليه و آله نيز چنين كرد و عقيده مذهب شافعى نيز چنين است. نزد حنبلى ها نماز به سمت در (كعبه) به شرطى درست است كه پاشنه مشخصّى داشته باشد، در صورتى كه به سمت چيزى كلّى و منظم يا از اين قبيل كه متصل به ساختمان نباشد؛ دو حالت دارد و ابوالبركات نماز در اين حالت را صحيح دانسته است. اگر در كعبه، نماز جماعت برقرار شد كسى كه امامت اين نماز را برعهده بگيرد، پنج حالت از نظر سمت و سوى امام و مأموم مى تواند داشته باشد:

1- مأموم روبه روى امام باشد.

2- مأموم پشت به امام كند.

3- روى مأموم به طرف پشت امام باشد.

4- مأموم در كنار امام بايستد.

5- پشت مأموم به طرف روى امام باشد.

در همه اين حالت ها، به جز حالت پنجم، نماز صحيح است، ولى در حالت پنجم از نظر مذهب شافعى، نماز صحيح نيست. نظر مذهب ابوحنيفه در اين مسأله همچون مذهب شافعى است.

از نظر حنبلى ها، صحّت نماز مأموم، وقتى روبه روى امام ايستاده باشد، دو حالت دارد: ابوالبركات (از علماى حنبلى) حالتى را كه پشت مأموم به روى جماعت است، صحيح نمى داند و اگر در كعبه حفره اى كنده شود و انسان در آن حفره نمازبگزارد، بنا بر قول برخى شافعى ها و طبق نقلى كه مجلى در «ذخائر» خود آورده، نمازش درست است. مجلى مى گويد: مشروط بر آن است كه حفره از پايه هاى كعبه تجاوز نكند، و اگر تجاوز كرد و چيزى از پايه هاى كعبه با بدنش محاذى نشد، درست نيست

ص: 303

و در اين صورت مانند نماز بر پشت آن و به سوى گرده كوتاه آن است. ابن رفعه يادآور شده است كه سخن مجلى جاى تأمل دارد؛ زيرا تفاوتى ميان اينكه از پايه ها تجاوز كند و به گرده برسد يا نرسد، وجود ندارد و بسيارى تجاوز كردن از پايه ها را مطلق دانسته اند.

ابن جماعه مى گويد: ولى به نظر من بهتر آن است كه فرق قائل شويم و بگوييم اگر در حفره نماز خواند و چيزى از كعبه يا پايه هاى آن محاذى بدنش نشد، ولى مى توانست عين بنا را ببيند، نمازش درست نيست و در غير اين صورت درست است.

علما در مورد نماز در پشت بام كعبه نيز اختلاف نظر دارند. نظر مشهور درمذهب مالك، منع نماز در پشت بام كعبه است و اين كه اين منع از منع در مورد داخل آن، شديدتر است؛ چرا كه نمازگزار در داخل كعبه بايد در وقت نماز آن را اعاده كند، ولى نمازگزار در پشت بام، بايد قضايش را به جاى آورد.

برخى گويند: نماز در پشت بام كعبه مانند نماز در داخل آن است كه بايد در وقت آن، اعاده شود. اين قول را ابن محرز از اشهب نقل كرده است.

همچنين برخى گفته اند: نماز در پشت بام كعبه درست است و اگركسى چنين نمازى بخواند، نياز به اعاده نيست. اين قول را لخمى از اشهب نقل كرده كه همان قول ابن عبدالحَكَم است.

نيز گفته شده كه نماز در پشت بام مكه در صورتى درست است كه نمازگزار چيزى بگذارد و به طرف آن بايستد. اين تفسير را قاضى عبدالوهاب ارائه داده است. برخى نيز گويند: نماز در پشت بام كعبه، در صورتى درست است كه قسمتى از پشت بام جلوى نمازگزار قرار گيرد. اين اختلاف نظر، در مورد نمازهاى واجب است، ولى در مورد نمازهاى مستحبى در پشت بام كعبه، طبق مقتضاى مشهور مذهب صحيح نيست، البته اگر نماز از مستحبات مؤكّد- مانند نمازهاى سنتى و وِتْر و دو ركعت فجر و دو ركعت طواف واجب- باشد. از آنجا كه حكم اين نمازهاى مستحبى در درون كعبه با نمازهاى واجب يكى است، صحيح نيست و در مورد صحّت نمازهاى مستحب غير مؤكّد در پشت بام

ص: 304

كعبه، به اقتضاى نظر اكثر اهل مذهب- كه نهى وارد از پيامبر صلى الله عليه و آله را، به نمازهاى پشت بام كعبه حمل مى كنند- جاى تأمل است.

ولى بنا بر رأى ابن عبد الحَكَم و موافقان او، خواندن نماز مستحبى به طور مطلق در پشت بام كعبه درست است. حديث نهى از نماز- كه در «مسند» عبدبن حميد با سندى كه به خودش مى رسد و در باب نهم آمد- از اين قرار است: عبداللَّه بن يزيد مقرى از يحيى بن ايوب، از زيدبن جَبِيره، از داودبن حصين از نافع، از ابن عمر نقل كرده كه گفت:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نماز خواندن در هفت جا را نهى كرده است:

1- جايى كه آشغال و زباله مى ريزند، 2- كشتارگاه 3- آرامگاه 4- ميانه راه، 5- حمام 6- نشستگاه شتران 7- پشت بام كعبه.

ترمذى از محمودبن غيلان (1) اين حديث را نقل كرده است. ابن ماجه از محمدبن ابراهيم دمشقى و هر دو از مقرى نقل كرده اند. اين حديث نسبت به حديث ما، يك درجه عالى تر و نسبت به روايتى كه با سماع از آنها نقل كرديم، دو درجه عالى تر (يعنى با دو حلقه سند كمتر) است. و زيدبن جبيره متروك الحديث است. (2) اين حديث از طريق ديگرى در «سنن ابن ماجه» با اسنادى به همان ويژگى، روايت شده كه متن آن چنين است: على بن داود و محمدبن ابى الحسن گفته اند كه از ابوصالح، از ليث، از نافع، از ابن عمربن خطّاب نقل است كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هفت مكان است كه نماز (گزاردن) در آن جايز نيست: پشت بام كعبه، قبرستان، جاى زباله، كشتارگاه، حمام، خوابگاه شتران و وسط جاده.

ص: 305

ابن بشير از دوستان مالكىِ ما، نقل كرده است كه در مذهب مالكى در مورد نماز در پشت بام كعبه، اختلاف وجود دارد؛ آيا به طور مطلق نهى شده است يا در حالتى كه نمازگزار به سمتى مى ايستد، چيزى قرار ندهد؟ اوّلى نظر گروهى از اهل مذهب است و دومى تأويل قاضى عبدالوهاب بنا بر مذهب خويش است.

در مذهب شافعى، خواندن نماز واجب و مستحب در پشت بام كعبه صحيح است، مشروط برآن كه پيش روى نمازگزار شاخصى به اندازه دو سوم ذرع از خود كعبه، وجود داشته باشد. نظر صحيح در مذهب شافعى همين است. در اين مذهب، وجه ديگرى نيز وجود دارد: نماز در پشت بام كعبه حتى اگر هم شاخص به اندازه دو سوم ذرع نباشد، صحيح است. برخى نيز گفته اند: نماز (بر پشت بام كعبه) به شرطى صحيح است كه طول و عرض شاخص به اندازه قامت نمازگزار باشد.

طبق مذهب حنفى ها، نماز در پشت بام كعبه جايز است، البته اگر در برابر نمازگزار چيزى گذارده نشده باشد، مكروه است. زيرا به مفهوم بى احترامى است. از نظر حنفى ها، نماز روبه ديوار كعبه درصورتى درست است كه نمازگزار رو به پشت بام آن كند، ولى اگر پشت به پشت بام كند، صحيح نيست. حنبلى ها برآنند كه نماز واجب را نمى توان در پشت بام كعبه خواند، ولى نماز مستحبى در آنجا صحيح است و حكم نماز مستحبى در پشت بام كعبه- به شرط باز بودن درِ آن- همان حكم نماز واجب در داخل كعبه را دارد و اين بدان مفهوم است كه نماز در پشت بام، در صورتى صحيح است كه شاخصى وجود داشته باشد.

ما ارتفاع شاخص در پشت بام كعبه را اندازه گرفتيم كه يك هشتم كمتر از يك ذرع (يعنى هفت هشتم ذرع) در جهت شرق و يك ذرع و يك هشتم ذرع (يعنى نه هشتم ذرع) در جهت حِجْر و يك ذرع در جهت مغرب و دوسوم ذرع در جهت يمن است؛ طول و عرض اين شاخص ها را نيز در باب هشتم آورده ايم و به اندازه كافى به مسائل مربوط به نماز در روبه روى كعبه و بر پشت بام آن پرداختيم و نكاتى را گفتيم كه هرگز در كتاب ديگرى، يكجا گرد نيامده است.

ص: 306

ص: 307

خلفا- هشام بن عبدالملك يا ديگرى- در مراسم حج، وارد كعبه شد و كسى جز منصور حجبى در كعبه مشغول دعا نبود. هشام به او گفت: درخواستت را بگو. منصور گفت: من كسى نيستم كه در خانه خدا، از جز خدا درخواستى كنم. از اين رو درخواستى از وى نكرد. حكم ورود زنان به كعبه تا آنجا كه مى دانم و به اتفاق علما، همان حكم ورود مردان است.

ص: 308

صفحه سفيد

ص: 309

ص: 310

وَهُدىً لِلْعَالَمِينَ؛ يعنى كه كعبه سمت و سوى پرستش و قبله جهانيان است.

فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ مقام، عطف بيان براى آيات است و بدان جهت «مقام» (كه مفرد است) عطف بيان براى «آيات» (كه جمع است) شده كه «مقام» شامل آيات و نشانه هايى از جاى پاى ابراهيم در صخره است كه با وجود فراوانى دشمنان مشرك، باقى مانده و حفظ شده است.

در مورد امنيت كسى كه وارد آن شود، نيز اختلاف است. گفته مى شود هركس وارد آن شود، از گناهانى كه پيشتر داشته، پاك و در امان مى شود و نيزگفته اند: هركس براى انجام مناسك و در راستاى احترام و تعظيم آن و به قصد قربت به خداوند- عزّوجلّ- وارد آن شود، روز قيامت در امان خواهد بود؛ همچنان كه روايت شده، هركس نماز شب زياد بخواند چهره اش در روز نيكوترشود كه مراد روز قيامت است. وگفته اند وَمَنْ دَخَلَهُ يعنى مورد قصاص واقع نمى شود كه اين مذهب ابوحنيفه است، و براى بيرون شدن از صحنه قيامت، از آن بهره مى گيرد. معانى ديگر نيز براى آن گفته اند.

* جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَاماً لِلنَّاسِ ... (1)

محبّ طبرى گويد: يعنى خداوند در امر دين و دنيا مايه قوام و استوارى اش ساخته است و تا هر گاه كه به سوى كعبه آيند (و حج كنند)، دين بر روى زمين ماندگار است و روزى و معاش، از آن به دست مى آيد. و مى افزايد: مراد از «تحريم بيت» ساير حرم (جز كعبه) است.

از ضحّاك نقل شده كه گفت: قِيَاماً لِلنَّاسِ يعنى از قوام دين و از نشانه هاى حج ايشان است. و از سُدىّ چنين مطلبى نقل مى كند و مى گويد: عكرمه گفت: (مراد از) قِيَاماً لِلنَّاسِ قيام براى نظم و نظام ايشان است.

و همچنين، از احاديثى كه در اين باره وارد شده، روايتى است كه با سندِ گذشته، از ازرقى نقل كرديم كه گفت: جدّم از زنجى، از ابو زبير مكّى، از جابربن عبداللَّه نقل كرده كه

ص: 311

گفت: رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود: اين خانه (كعبه)، ستون وپايه اسلام است و خداوند- عزّوجلّ- تضمين داده است كه هركس به قصد اين خانه به حج يا عمره بيايد، اگر بميرد وارد بهشت گردد و اگر (به وطن خود) بازگردد، پاداش و غنيمت نصيبش شود.

از احاديث ديگر، فرود آمدن رحمت ها بر كعبه است كه در «المعجم الكبير» طبرانى از حديث ابن عباس به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده و متن آن چنين است: حضرت صلى الله عليه و آله فرمود:

خداوند هرشب و روز يكصدوبيست رحمت فرومى فرستدكه شصت رحمت براى طواف كنندگان و چهل رحمت براى نمازگزاران و بيست رحمت براى بينندگان آن است.

و در «معجم الأوسط» نيز اين حديث را روايت كرده، امّا عبارت مسجد (مسجد مكه) را بر آن افزوده است. و در روايت ديگرى، چهل رحمت براى اعتكاف كنندگان (به جاى نمازگزاران) آمده است. ازرقى اين روايتِ طبرانى را در تاريخ خود آورده است.

اين روايت با رجال بسيار اندكى به ما رسيده و از استادم ابن ذهبى از عيسى مُطعم (به طور حضورى) و با اجازه از ابن اللّتّى، از ابوالوقت، از لُبْنَى، از ابن شريج، از يحيى بن محمدبن صاعد، از عبداللَّه بن عمران مخزومى در مكه، از يوسف بن فيض، از ابن صاعد (كه همان يوسف بن سفر ابوالفيض است) از اوزاعى، از عطا، از ابن عباس نقل كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: سفر خداوند- عزّوجلّ- را هر روز و شب، يكصد وبيست رحمت است كه بر مردمان اين خانه (كعبه) فرو مى بارد؛ شصت تا براى طواف كنندگان و چهل تا براى نمازگزاران و بيست رحمت براى بينندگان (كعبه).

شيخ (محبّ الدين) طبرى يادآور شده، ميان روايتى كه مى گويد: رحمت ها بر اين «خانه» فرود مى آيند و روايتى كه گفته است: «بر مسجد مكه» فرود مى آيند، تضادى وجود ندارد؛ زيرا ممكن است مراد از مسجد مكه، همان خانه كعبه و بيت باشد. طبق اين آيه، بر آن، مسجد هم اطلاق مى شود: فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ .... (1)

همچنين ممكن است منظور از آن مسجد جامع باشد كه بيشتر اين احتمال مى رود و مراد

ص: 312

از فرود آمدن بر بيت نيز فرود بر اهل مسجد باشد.

همچنين رحمت ها نيز بر انواع عباداتى كه در آن صورت مى گيرد، تقسيم مى شود.

وى مى گويد: «شصت رحمت براى طواف كنندگان است و ...»

احتمال دارد اين تقسيم را ميان هر دو گروه، به دو صورت تلقى كنيم: نخست اينكه تقسيمِ برابر بين آنها، بى توجه به كمى و زيادى و ضعف و قوت كارى كه انجام مى دهند (طواف، نماز و ديدن). و اگر ديگرانى، بيش از اندازه معين بدين كار پرداختند، از راه ديگرى پاداش مى يابند؛ و اين مانند آن است كه بگوييم: به واردشدگان خانه ام، يكصد دينار بپرداز، در اين حالت، كسى كه يك بار يا چندين بار وارد شده باشد، همان يكصد دينار را مى گيرد و هيچ اختلاف نظرى در اين كه به اينان يكسان پرداخت شود، وجود ندارد.

ولى وجه دوم كه ظاهرتر است، اين است كه تقسيم ميان آنها به ميزان كارشان باشد؛ زيرا حديث در راستاى تشويق و ترغيب است و وقتى چنين باشد، آنهايى كه كار بيشتر يا كمترى انجام مى دهند، نبايد با هم برابر باشند. محبّ طبرى براى استدلال، از امور معنوىِ ظاهرى نيز بهره گيرى كرده است.

در «معجم الكبير» طبرانى نيز روايتى از ابن عباس آمده است كه گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به كعبه نظر افكند و فرمود: «لا الهَ الَّااللَّه»، چه نيكويى و چه بوى خوشى دارى و از حرمت والايى برخوردارى، (ولى) مؤمن ازحرمت بيشترى برخورداراست. خداوند تورا حرمت بخشيده، (ولى) مال و خون و ناموس مؤمن را حرمت بيشترى داده است و گمان بد به او را نيز تحريم كرده است.

ص: 313

را احمدبن حنبل در مسند خود (1) و ابن حِبّان در صحيح خود و ترمذى در «جامع» (2) خود آورده و گفته است: حديث غريبى است! (تنها از يك راه روايت شده است)

سُهيلى نيز از ترمذى همين حديث را نقل كرده، ولى گفته است: «ركن (حجر) الأسود و ركن يمانى دو ياقوتند» و مضمون بقيه حديث را مى آورد. اين كه سهيلى در اين حديث «و ركن يمانى» آورده غيرمشهور وناشناخته است، چيزى كه مشهور است «حجرالأسود» و «مقام» است. ممكن است اين، نوعى سهو قلم از جانب سهيلى باشد. در بيش از يك نسخه از نوشته هاى وى ديده ام كه پس از ذكر اين حديث گفته است:

و در روايت ديگرى (خاصيت) رهايى از بيمارى گنگى و جذام و برص براى كسانى كه دست به آن بزنند و آن را بگيرند، آمده است.

در حديثى از ابن عباس روايت شده كه گفت: رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود:

زمانى كه حجرالأسود از بهشت فرود آمد، از شير هم سفيدتر بود، ولى گناهان آدميان آن را سياه ساخت. ترمذى اين روايت را آورده و آن را حسنٌ صحيح توصيف كرده است.

و از ابن عباس روايت شده كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود: حجرالأسود از بهشت است.

نسائى اين حديث را نقل كرده است.

ابن عباس همچنين از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده كه فرمود: اگر خداوند ازناپاكى ها و پستى هاى جاهليت، بر «ركن» نزده بود، هر دردى را درمان مى بخشيد و آدمى را همان گونه كه خداوند در روز نخست آفريده بود (پاك و بدون هر دردى) مى گرداند. و از اين جهت رنگ آن را سياه ساخت كه مردم دنيا به زينت بهشت چشم ندوزند؛ حجرالأسود همانا ياقوتى سفيد از ياقوت هاى بهشتى است.

استادِ اجازه ما، از قول بدرالدين احمدبن محمد، معروف به ابن صاحب مقرى گفته است: اينكه حجرالأسود از ياقوت و نه ديگر گوهرهاى بهشتى است، داراى حكمت

ص: 314

ظريفى است؛ وى ضمن خبرى كه درباره آن به ما مى دهد، مى گويد: اگر بپرسى حكمت اين كه حجرالأسود از ياقوت است و نه ديگر گوهرهاى بهشتى چيست؟ مى گويم: راز شگفتى دارد كه در كتاب «الرموز فى كشف أغطية الكؤوس» از آن پرده برداشته شده كه تنها من بدان واقفم و به بخش كوچكى از آن اشاره مى كنم و آن اينكه: خورشيد در فلك متوسط چهارم قرار دارد و اگر وسط دنيا بهترين جاى هاى آن نبود، هرگز خورشيد فلك ميانى را برنمى گزيد تا در آن قرار گيرد. اين فلك تا افلاك بالاتر و پايين تر از خود امتداد يافته است. معده نيز در فلك چهارم بدن است كه به بالا و پايين امتداد پيدا كرده و از آتش به دورش مى گرداند. از اين روست كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «معده، خانه بيمارى هاست كه خداوند در آن چشمه جوشانى آفريده و آن به هضم و خنك كردن، يارى مى رساند» و مكه نيز در فلك ميانى جهان است كه محل آتش است و تا اين دنيا، گسترده شده است.

خدواند متعال مى فرمايد:

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَاماً لِلنَّاسِ ...

« (كعبه را) قوام دين و دنياى مردم قرار داد و حجر (الأسود) را از ياقوت بهشتى كه آتش در آن كارساز نيست و خاصيت خنك كنندگى معنوى و حسى دارد، ساخت.»

وطالما أحمى الياقوتَ جمرُ غضا ثمّ انطفى الجمر والياقوت ياقوت

«چه بسا آتشى برافروخته، ياقوت را گرم و سوزان مى كند اما سرانجام خود خاموش مى شود و ياقوت هم چنان ياقوت باقى مى ماند.»

راز ديگرى نيز وجود دارد وآن اين كه (حجرالأسود) نقطه دايره ياقوتى است و اين راز، از برطرف شدن پوشش برآمده است وهركس در پىِ كشف آن باشد، گوش بسپارد تا به سمع او برسانم؛ اين ميراث نبوى را در اين زمان كسى جز من نمى شنود.

ص: 315

ص: 316

رنگى تبديل ساخت.

ج: اين عيب و كاستى است كه گفته شود حجرالأسود از آغاز سياه بوده است. بسا براى عبرت گرفتن بوده تا دانسته شود گناهانى كه در سنگ چنين تأثيرى به جاى مى گذارد، بر قلب ها چه پيامدى دارد.

ص: 317

الأول سال 818 به اطلاعم رساندند، در طرف نزديك به درِ كعبه در قسمت بالاى حجرالأسود نقطه سفيدى به اندازه يك دانه كنجد وجود دارد. هر چند يكى از اين فقها در روز شنبه، هشت روز بعد مرا در جريان اين موضوع قرار داد ولى آن سه نفر به اتفاق يادآور شدند كه آن را در روز جمعه ياد شده ديده اند كه از ايشان تشكر كردم.

ص: 318

بوسيد و بر آن سجده كرد و گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله را ديدم كه چنين كرد.

و از ابن عباس در «مسند شافعى» روايتى داريم كه آن حضرت صلى الله عليه و آله بر ركن بوسه زد و سه بار برابر آن به سجده افتاد. (1) اين مطلب به نقل از طاووس در تاريخ ازرقى و بيهقى و ديگران نيز روايت شده است. امام مالك به سجود بر حجر (الأسود) معتقد نيست و آن را بدعت مى داند، ولى جمهور علما در اين مورد با وى مخالفت كرده اند.

واللَّه اعلم.

ص: 319

ص: 320

ص: 321

نمى رساند. ابوداود (1) و نسائى (2) اين روايت را آورده اند و محبّ طبرى پس از آوردن اين روايت مى گويد: اين روايت دلالت دارد بر مستحب بودنِ بوسه زدن و دست گذاشتن در هر طواف بر ركن و حجرالأسود. برخى نيز، همچون شافعى، اين كار را در هر شوط (طواف) مستحب مى دانند و گفته اند اين روايت دلالت بر استحباب بوسيدن دارد- منظور بوسيدن و دست گذاشتن بر حجرالأسود است نه ركن يمانى. واللَّه اعلم.

ص: 322

عايشه روايتى در مورد صرف نظر كردن زنان از دست گذاشتن بر حجرالأسود آمده است كه البته- بنابر خبرى كه سعيدبن منصور در سنن خود نقل كرده- منوط به حضور مردان در آن محدوده است.

ص: 323

ص: 324

صفحه سفيد

ص: 325

ص: 326

در اين حديث، در برخى از نقل ها، قيد «پشت مقام» نيز آمده است. «ابن وضّاح» و ديگران تعبير «دقيق وبدون خطا» را با برداشت خود از معناى كلمه «يحصيه» آورده اند.

در «صحيح» ابن حبان و ديگران به نقل از «انس بن مالك» روايت شده كه گفت:

همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد خِيْف قدم مى زدم كه مردى از انصار و مردى از خاندان ثقيف به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند و سلام گفتند و او را به نيكى ياد كردند و سپس گفتند:

اى رسول خدا، به محضرت آمده ايم تا از تو سؤال كنيم ... وبقيه حديث را تا آخر آورده است. در آن حديث آمده: پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ مرد انصارى گفت: در طواف كعبه، براى هر قدمى كه برمى دارى ومى گذارى، خداوند حسنه اى منظور مى كند و گناهى مى زدايد و درجه اى مرتبت مى بخشد. و دو ركعتى كه پس از طواف مى خوانى، مانند آن است كه بنده اى آزاد كرده باشى. طوافى كه پس از آن پيرامون كعبه مى كنى، به معناى حج است و به هنگام طواف، از هر گناهى پاك خواهى شد.

ابوبكربن محمدبن عبدالرحمان مزّى، برادرزاده حافظ ابوحجّاج مزّى، به من خبر داد كه احمدبن ابى طالب صالحى حجّار به طور شفاهى و نيز مفتى ابوبكربن حسين شافعى به طور شفاهى در «طيبه» به نقل از احمدبن ابى طالب (بااجازه نقل) چنين خبر داد كه: از احمدبن يعقوب مارستانى، از ابن نحّاس، از ابوالقاسم بن تسرى، از ابوطاهر، از يحيى بن صاعد، از سفيان بن وكيع، از ابن يحيى بن يمان، از شريك، از ابواسحاق، از عبداللَّه بن سعيدبن جبير، از پدرش، از ابن عباس نقل شده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

هركس پنجاه بار كعبه را طواف كند، از گناهان پاك مى شود؛ همانند روزى كه از مادرش زاده شده است.

«ترمذى» اين روايت را به نقل از سفيان بن وكيع آورده كه به نظر ما به معناى موافقت او با آن است و مى گويد: حديث شگفتى است.

مراد از پنجاه بار، پنجاه هفته است؛ زيرا از ابن عباس روايت شده كه گفت:

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هركس پنجاه هفته به طواف كعبه آيد، از گناهان پاك مى شود؛

ص: 327

همانند روزى كه از مادر زاده شده باشد. اين روايت در «معجم الكبير» طبرانى آمده و محبّ طبرى با سند آن، از وى نقل كرده و به عبدالرزاق نسبت داده و گفته است: علما مى گويند منظور آن نيست كه به طور پياپى و در يك زمان طواف كند بلكه منظور آن است كه (مقدار پنجاه طواف) در پرونده كارهاى نيك وى- گر چه طول تمام عمر باشد- ثبت مى شود.

محبّ طبرى يادآور شده كه يكى از علما اظهار داشته است: در تعداد طواف، هفت مرتبه وجود دارد:

مرتبه نخست: پنجاه هفته در شب و روز بنا بر حديث پيش گفته.

مرتبه دوّم: بيست و يك (هفته) كه گفته شده است: هفت هفته (طواف) برابر با يك عمره و هر سه عمره برابر با يك حج است.

مرتبه سوّم: چهارده (هفته) و هر دو عمره برابر با يك حج آمده كه البته جز در ماه رمضان است؛ زيرا عمره در اين ماه خود برابر حج است.

مرتبه چهارم: دوازده هفته، پنج هفته در روز و هفت هفته در شب- بنا بر آنچه از كار حضرت آدم و نيز ابن عمر گفته شد-.

مرتبه پنجم: هفت هفته.

مرتبه ششم: سه هفته.

و سرانجام مرتبه هفتم: يك هفته. اين حديث را قاضى عزالدين بن جماعه در «منسك» خود از محبّ طبرى نقل كرده كه متن آن آمد.

احاديث وارده در فضيلت طواف بسيار بيش از اينها است و ما تنها به همين سه حديث بسنده كرديم؛ زيرا سند آنها از احاديث ديگر معتبرتر است و در «اخبار مكه» ازرقى و نيز «اخبار مكه» فاكهى و «فضائل مكه» جندى و رساله «حسن بصرى» عبارت هاى بسيارى در فضيلت طواف آمده كه برخى از آنها را در اصل اين كتاب آورديم و آنچه در اينجا گفتيم كافى است.

ص: 328

ص: 329

ص: 330

مى كنيم): از ابن عباس نقل شده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند- عزّوجلّ- در هر روز و شب، يكصد و بيست رحمت بر مردم حاضر در كعبه فرو مى بارد؛ شصت رحمت براى طواف كنندگان، چهل رحمت براى نمازگزاران و بيست رحمت براى نگاه كنندگان به (كعبه). (1) ماوردى و سليمان بن خليل براى اثبات برترى طواف بر نماز، به اين حديث استدلال كرده اند. محبّ طبرى به هنگام پرداختن به اين حديث و پس از بيان نحوه تقسيم رحمت هاى الهى ميان هر گروه- در صورت لزوم- مى گويد: برترى در رحمت هاى فرود آمده ميان مشغولان به عبادت هاى مختلف سه گانه، خود مهم ترين دليلِ برترى طواف بر نماز و برترى نماز بر نظر افكندن (بر كعبه) در صورت يكسانى حالت اين كسان است؛ اين همان چيزى است كه با شنيدن اين حديث، به ذهن مى رسد.

از جمله احاديث وارده در بيان فضيلت طواف، اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله است كه فرمود:

بدانيد كه بهترين كارهاى شما نماز است و فريضه نماز هنوز وضع نشده بود. همچنين به استناد احاديثى كه در اركان شرايط گفته شده، طواف را نوعى نماز دانسته است و با توجه به مطلق بودن واژه نماز در حديث مذكور، طواف نيز بر ساير كارها برترى مى يابد و از آنجا كه نمازها نيز با يكديگر يكسان نيستند و مراتبى دارند، اين نوع نماز- كه همان طواف است- به خاطر آن كه در مسجدالحرام انجام مى شود، بر ديگر نمازها برترى دارد.

سپس مى گويد: به يقين وجه برترى اين نوع نماز، كه همان طواف باشد، بر ديگر انواع نماز، به جهت كعبه معظمه است و هيچ شبهه اى در آن نيست و به همين جهت در آيه ... وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ ... كه در دو آيه آمده، «طواف و طائفين» مقدّم ذكر شده است. و از آنجا كه نماز، گونه هاى مختلف دارد كه تنها به عنوان پرستش و عبادت، تشريع شده حال آنكه نگاه كردن، هم مى تواند عبادت باشد (اگر به قصد قربت صورت گيرد، و هم مى تواند عبادت نباشد (در صورتى كه قصد قربت در آن وجود نداشته باشد)؛

ص: 331

بنابراين در مرتبه بعدى قرار گرفته است.

اگر از برابرىِ حالت عبادت كنندگان سخن گفتيم، از اين نظر است كه حالت عبادت كنندگان با يكديگر تفاوت پيدا مى كند و چه بسا طواف كننده بى توجه و غافل، ولى نمازگزار و نظر كننده (به كعبه) خاشع و با حالتى كه گويى خدا را مى بيند يا همچون كسى است كه مى داند خدا او را مى بيند، به اين عمل مى پردازد، البته كه در اينجا عمل با خشوع و خضوع برترى دارد؛ زيرا خشوع وى باعث مى شود همه اندام ها بدان كار بپردازند.

در آيه: إِنَّا لَانُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا ... نيز خداوند متعال چنين كسى را منظور كرده است.

از حضرت صلى الله عليه و آله درباره احسان پرسيدند، فرمود: «به گونه اى خداى را عبادت كنى كه گويا او را مى بينى و اگر هم او را نبينى (مطمئن باشى كه) او تو را مى بيند».

بسيارى از علما نيز در توجيه تقسيم رحمت هاى الهى ميان طواف كنندگان و نماز گزاران و نظركنندگان به كعبه، برآنند كه يكصد و بيست رحمت الهى به شش بخش تقسيم شده است: يك بخش براى نظركنندگان و دو بخش براى نمازگزاران؛ زيرا نمازگزار معمولًا بيننده (كعبه) نيز هست. به طواف كننده نيز، از آنجا كه داراى هرسه حالت است، سه بخش از رحمت تعلق مى گيرد؛ يعنى يك بخش براى نظر كردن به كعبه و يك بخش براى طواف.

البته قائلان چنين توجيهى، هيچ فضيلتى براى طواف نسبت به نماز نگفته اند و تنها فراوانى رحمت هاى الهى را كه شامل نماز مى شود، بيان مى كنند و به همين دليل آنچه ما پيش از آن ذكر كرديم، اولى است و در آنچه در اينجا گفته شده، جاى تأمل است؛ چرا كه طواف كننده و نيز نمازگزار نابينا، به اندازه طواف كننده و نمازگزار بينا، از رحمت الهى برخوردار مى شوند و نگاه نكردن در نماز يا طواف،- حتى اگر عمدى باشد- چيزى از رحمت هاى الهى- كه در اين حديث آمد- نمى كاهد.

پس اين امر دليل بر آن است كه مراد از نماز، غير از آن دو ركعتِ پس از طواف است. چه، فراوانى مربوط به همين نماز واجب يا مستحبى پس از طواف است. جاى

ص: 332

تأملش نيز از آن جهت است كه اگر نگاه كردن، توأم با قصد تعبّد نشود، اثرى نخواهد داشت و اگر قصد تعبّد در آن حاصل شود، علاوه بر اجر طواف، اجر ناظر را دربر خواهد داشت.

اين بود سخن محبّ طبرى كه مطلب ارزشمند و روشنگرى در اين مسأله است.

برخى از علما، ميان طواف اهل مكه و طواف بيگانگان، تفاوت قائل شده و گفته اند: طواف بيگانگان برتر و بافضيلت تر است؛ زيرا آنها هميشه امكان انجام آن را ندارند و در عوض نماز اهل مكه برتر و بافضيلت تر است؛ زيرا آنها امكان اقامه آن را در هر دو جا (در كعبه و در جاهاى ديگر) دارند كه اين مذهب مالك و ابوحنيفه و تنى چند از علما است. واللَّه اعلم.

ص: 333

هرگز تكرار و فزونى عمره، از پيامبر صلى الله عليه و آله يا صحابه و تابعين و تابع تابعين نقل نشده است.

محبّ طبرى پس از اين استدلال مى گويد: حال كه به اين مسأله پرداختيم و توضيح داديم و تأليف كرديم، البته مرادمان كراهت تكرار عمره نيست و معتقديم كه عمره عبادتى است با فضيلت و بسيار مهم، ولى اشتغال به طواف و تكرار طواف در زمانِ انجامِ عمره، بسى با فضيلت تر از تكرار عمره است. اين بود سخن محبّ طبرى در كتابى كه با عنوان «عواطف النصرة في تفضيل الطواف على العمرة» در اين باره تأليف كرده است.

قاضى عزالدين بن جماعه در «منسك»، پس ازنقل سخنِ محبّ طبرى، مى گويد:

«اين سخن نيكويى است»؛ سپس مى افزايد: «چگونه ممكن است كسى كه متعبدانه و از راه دور به قصد كسب فضيلت زيارت، رهسپار عمره مى شود، از شخص مقيم و ساكنى كه بابرداشتن هرگام به كسب حسنات و درجات نائل مى آيد و گناهانش پاك مى شود، بهتر باشد؟ پس نظرِ سلفِ صالح بر انجام عمره، بى توجهى به طواف نبوده تا اين يك مهجور نماند و فراموش نگردد. راه صواب نيز در پيروى از ايشان است».

دايى ام به طور شفاهى از آن برايم خبر داد و آن طوركه آگاهى يافته ام، به يكى از علماى معاصرِ ابن جماعه؛ يعنى علّامه شمس الدين ابوامامه محمدبن على معروف به ابن نقاشِ شافعى هم نسبت داده شده و خود به خط يكى از دوستان ديده ام كه ابوامامه ابن نقاش داراى كتاب بزرگى در منع عمره دارد كه البته اين امر وجهى ندارد و چه بسا تأليف آن (نه در منع بلكه) در عدم استحباب تكرار عمره باشد.

ابن تيميّه (1) نيز سخنى به مفهوم عدم استحباب تكرار عمره از مكه و خوش نداشتن آن دارد. وى مى نويسد: «در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و خلفاى راشدين كسى جز به عذر، چه در رمضان و چه در وقت ديگر براى عمره از مكه خارج نمى شد. و در ميان آنهايى كه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله حج كردند، هيچ كس- جز عايشه كه عذر داشت- بعد از حج عمره نگزارد، خلفا نيز چنين نكردند.

ص: 334

تا آنجا كه مى دانم، كسانى از علماى معاصر؛ مانند جمال الدين محمودبن جمله شافعى خطيبِ دمشق و علّامه عارف عبداللَّه يافعى در اين مورد مخالف وى بودند و اين يك كتابى به نام: «الدرة المستحسنة في تكرار العمرة في السُّنّة» نيز تصنيف كرده است.

از استاد ما، شيخ سراج الدين بلقينى درباره عمره و طواف و اينكه كدام يك برتر است، پرسيدند و نظر و فتوايش را خواستند، او گفت: فتوا در اين امر آن است كه تكرار عمره به ويژه در ماه رمضان، برتر و بافضيلت تر است.

شاگرد او، علّامه زين الدين فارسكورى نيز قائل به همين است و كتابى با عنوان «الإنصاف في تفضيل العمرة على الطواف» نوشته است.

يكى از اساتيدم از قول يكى از علما نقل مى كرد كه: عمره گزار از دو جهت بر طواف گزار مزيّت و برترى دارد: 1- ورود به گستره دعاى پيامبر صلى الله عليه و آله در طلب رحمت براى تراشندگان و كوتاه كنندگان 2- دعاى آن حضرت صلى الله عليه و آله براى حج گزار و عمره گزار به عزت و احترام و افتخار و نيكى بيشتر. اين بود مضمون آنچه از بزرگان خود شنيده ام كه سخنى است منطقى؛ چرا كه هركس عمره بگزارد، از اين مزايا برخوردار مى شود و تكرار آن، البته ثواب افزون ترى دارد.

شايد علّت اختلاف نظريه، در اين باشدكه عمره گزار، تا پايان عمره، تنها مشغول به آن باشد و طواف را به پايان مناسك عمره موكول كند و از اين نظر نيست كه در عمره، از طواف باز مى ماند و در همه وقت يا بيشتر وقتها در يك روز يا يك شب چندين بار براى عمره به تنعيم رود و آن چنان خود را خسته كند كه رمقى براى طواف برايش نماند، به ويژه كه اين تكرار در روز و شب هم صورت گيرد. بسيارى نيز در ماه رمضان چنين مى كنند، تا جايى كه گاهى يك نفر در يك روز سه بار براى عمره به تنعيم مى رود و حتى بيش از اين تعداد نيز گفته اند، و ما نشنيده ايم كه هيچ يك از اين كارها را سلف و رهبران و بزرگان، انجام داده باشند، پيامبر گرامى و سرور اولين و آخرين صلى الله عليه و آله و اصحاب او پس از فتح مكه مدت چند ده شب- كه با دهه آخر ماه رمضان نيز آغاز مى شد- در آنجا باقى ماندند، ولى در هيچ خبرى از آن حضرت صلى الله عليه و آله يا از اصحابش نقل نشده طى اين مدت

ص: 335

براى عمره به تنعيم رفته باشند. اگر چنين مى كردند، به يقين گزارش مى شد، همچنان كه ديگر كارهاى ايشان، گزارش گرديده است. از صحابه و تابعينى كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله در مكه ماندند نيز تكرار خروج بيش از يك بار به تنعيم يا رفتن به عمره در هر روز، نقل نشده است، مگر آنچه درباره حضرت على]« [و ابن عمر روايت شده كه آنها در هر روز به عمره مى رفتند كه بنا به گفته «قاضى عزالدين بن جماعه» در «منسك» خود، در برخى كتب فقهى آمده و خود درباره اين احاديث مى گويد: اين مسأله در كتب حديث وارد نشده است. آنچه از برخى صحابه و تابعين نقل شده و صحيح است، خروج براى تنعيم به قصد عمره و براى يك بار است. بنابراين بسنده كردن به همان كارى كه ايشان كرده اند و براى ما نقل شده اولى است؛ زيرا آنان عبادات افضل را بهتر از هر كسى مى دانستند و بيش از همه نسبت به انجام برترين عبادات پاى بندى داشتند. واللَّه اعلم بالصواب.

ص: 336

را با طواف كنندگان افتخار مى بخشد و اگر فرشته ها با كسى دست دهند، آن كس طواف كننده دور خانه خداست.

حال بايد گفت كه اگر طواف كننده چنين امتياز و فضيلتى دارد، سزاوار است كه طواف، با خلوص نيت و با حفظ زبان از هر آنچه ناشايست و ناسزا، است انجام شود. و چه خوب گفته است محبّ الدين طبرى در اين باره: «و بدان كه سخن گفتن در طواف به جز آن صورتى كه در فصل پيش گفته شد، خطايى بزرگ و غفلتى عظيم است و هركس چنين كند مرتكب كار ناشايستى گرديده است، به ويژه اگر از سوى پژوهندگان علم و دين صورت گيرد و اگر چنين كند و (با اين طواف) به حج بپردازد، باعث گمراهى ديگران شده است و هر كس در مسائل دنيوى و توجه به آنها با مخلوق سخن گويد يا به سخنان وى گوش دهد و (اين سخن گفتن و گوش دادن) او را از ذكر خالق و توجه به او و به آنچه به پرستش وى مربوط مى شود، باز دارد، كار نابخردانه اى انجام داده است؛ زيرا با جسم خود طواف كرده، ولى قلب او غافل و در جاى ديگرى بوده است و عبادتش را ناآگاهانه انجام داده است و بدين ترتيب بيش از آنكه سودى برده باشد، زيان ديده است و چنين كسى، بهتر آنكه خانه كعبه به درگاه خداوند- عزّوجلّ- و جبرئيل، از وى شكايت ببرد و بسا (چنين كسى) باعث آزار فرشتگان شود و بسيارى از طواف كنندگان از وى بيزار باشند و بر طواف كننده است كه تلاش كند از چنين وضعى، دورى جويد.

سليمان بن خليل مى گويد: طواف كننده بايد مصداق وصفى كه در اشعار يكى از علما آمده، نباشد:

«اى كسى كه با جسم خود به طواف كعبه آمده اى، ولى جسم تو در شهرى و روحت در شهر ديگر است.»

«چه كرده اى و مشغول چه كارى هستى، سراسيمه به قصد ديدار به خداى بى نياز روانى.»

«همانا طواف بى دل و بدون چشم (بصيرت)، غم و اندوه را برطرف نمى كند.»

ص: 337

ص: 338

«بيت المعمور» طواف مى كنند، ايشان نيز برگرد اين خانه طواف كنند». آن مرد گفت:

پدرم به قربانت! اى فرزند دختر رسول خدا. (1) روايتى در همين معنا و خلاصه تر، دركتاب «النسب» نوشته زبيربن بكار قاضىِ مكه آمده است و در تاريخ ازرقى و ديگر منابع نيز، اخبار ديگرى دال بر طواف كردن ملائكه به گِرد «بيت» روايت شده است. و اين هم روايت ازرقى كه با سند خود از وهب بن منبّه نقل كرده است كه مى گويد: دريكى ازكتاب هاى قديمى درباره كعبه خواندم كه هيچ فرشته اى را خداوند به زمين نمى فرستد مگر آنكه به او فرمان دهد به زيارت خانه بشتابد.

فرشته نيز از زير عرش در حال احرام و لبيك گويان، فرود مى آيد تا دست بر حجرالأسود گذارد و سپس هفت بار طواف مى كند و در داخل كعبه دو ركعت نماز مى خواند و پس از آن بالا مى رود. (2) از جمله اين روايات، روايتى است كه با سند خود از محمدبن مُنكدر نقل كرده كه گفت: اوّلين كارى كه حضرت آدم عليه السلام به هنگام فرود آمدن از آسمان انجام داد، طواف به گرد بيت الحرام بود كه ملائكه او را ديدند و گفتند (3): اى آدم ما دوهزار سال پيش از تو، اين خانه را طواف كرديم.

ص: 339

طواف كعبه پرداخت و پشت مقام (ابراهيم عليه السلام) دو ركعت نماز خواند و پس از آن چنبر زد و دُمِ خود را به روى خود انداخت و به آسمان رفت و از چشم ها ناپديد شد. در تاريخ ازرقى روايت شده كه پرنده اى، هفته ها بر روى دوش حجاج به طواف پرداخت و آنها پرنده را مى ديدند و پرنده با ايشان انس گرفته بود، سپس پرواز كرد و از مسجدالحرام خارج شد. اين اتفاق در بيست و هفتم ذى القعده سال 226 صورت گرفت. (1)

ص: 340

در همان جا از ابراهيم نخعى روايت شده كه: حمادبن ابى سلمه گفته است: نظر افكندن به كعبه برخلاف نگاه به هر جاى ديگرى از زمين، عبادتى است همچون عبادت بنده هميشه خاشع و خاضع و روزه دار و نمازگزار. (1) از مجاهد نيز روايت شده است كه: نگاه كردن به كعبه عبادت است. (2) و از سعيدبن مسيب روايت شده كه گفت: هركس از روى ايمان و اخلاص به كعبه نظر كند، گناهانش پاك مى گردد؛ همچون روزى كه از مادر متولد شده است. (3) از ابى السائب مدنى نيز روايت شده كه گفت: هركس از روى ايمان و اخلاص به كعبه نگاه كند، گناهانش فرو مى ريزد، همچنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد (4) همچنين از زهيربن محمد روايت شده كه گفت: كسى كه در مسجد (الحرام) بنشيند، بى آنكه طواف كند و نماز بگزارد و فقط به كعبه نگاه كند، برتر از كسى است كه در خانه اش به نماز ايستد و نتواند به كعبه نگاه افكنَد. (5) از عطا هم روايتى نقل شده كه گفت: نگاه كردن به خانه (كعبه) عبادت است و اين كار به منزله روزه دارى و نمازگزارى و مجاهدت هميشگى در راه خداوند- عزّوجلّ- است. (6)

ص: 341

«هركس براى خداوند- عزّوجلّ- حج بگزارد و نزديكى ننمايد و فسق نورزد، گناهانش آمرزيده مى شود مانند روزى كه از مادر زاده شده است.»

اين روايت اتفاقى است و متن آن از «بخارى» نقل شده است. (1) در روايتى از مسلم (2) آمده است: «هركس به اين خانه آيد و نزديكى نكند و به فسق نپردازد (از نظر بى گناهى) مانند روزى مى شود كه از مادر زاده شد».

نسائى (3) نيز همين حديث را آورده و گفته است: هركس به حج يا عمره آيد و ...

(بقيه حديث را آورده است). ابن عمر و ابن عباس گفته اند كه «رفث» (كه در احاديث فوق، به «نزديكى كردن» ترجمه شد) همان جماع است. برخى نيز گويند: رفث، عنوانى براى هر كار بيهوده، زشت، دروغ و باطل است و فسوق (كه به فسق ترجمه شد) به گفته ابن عمر و ابن عباس، ارتكاب گناه است.

نيز روايتى است كه ابوهريره از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: «عمره تا عمره، كفاره گناهانى است كه در فاصله آنها صورت مى گيرد و حج پاك و خالص، پاداشى جز بهشت ندارد»

اين حديث نيز مورد اجماع است (4) و معناى «پاداشى جز بهشت ندارد» آن است كه علاوه بر پاك شدن از گناهان، حتماً راهىِ بهشت نيز مى شود.

همچنين روايتى است از ابوهريره كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: حجّ پاك و ناب، گناهان يك سال را پاك مى كند. اين روايت را ابن حِبّان در «صحيح» خود آورده است. و از جمله حديثى به نقل از عمروبن عاص و به روايت مسلم از پيامبر است كه فرمود: «حج، (گناهانِ) پيش از خود را ويران مى سازد». از جمله روايتى است از ابن مسعود از پيامبر صلى الله عليه و آله- كه ترمذى (5) آن را روايت كرده و نسائى (6) و ابن ماجه (7) در سنن خود آن را

ص: 342

صحيح دانسته اند- نقل كرده كه فرمود: «حج و يا عمره بگزاريد كه اين دو كار فقر و گناهان را دور مى سازند، همچنان كه كوره آهنگرى، ناخالصى هاى آهن و طلا و نقره را مى زدايد و حجّ پاك و خالص، ثوابى كمتر از بهشت ندارد».

در روايتى از ابن ابى خيثمه و طبرانى (1) آمده است: «حج و عمره را در پى هم آوريد كه اين كار عمر و روزى را زياد مى كند». ديگر روايتى است كه از ابوهريره به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده كه گفت: «فرستادگان خدا سه گروهند: جنگجويان، حاجيان و عمره گزاران». اين حديث را نسائى و ابن حِبّان در «صحيح» خود آورده و حاكم در «مستدرك» خود به شرط صحيح دانستن مسلم، صحيح دانسته است و ابن حِبّان در برخى طرق اين حديث، افزوده است: «وقتى آنها را فرا خواند، پاسخش مى دهند و هر گاه از خدا چيزى بخواهند، به ايشان مى دهد». و در روايتى كه ابن ماجه آورده، چنين آمده:

«عمره گزاران فرستادگان خدايند كه هرگاه دعايى كنند و از خدا چيزى بخواهند، پاسخشان مى دهد و اگر آمرزش طلبند، بيامرزد». و از احاديثى كه در «سنن بيهقى» به نقل از ابوهريره، از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده، اين است كه فرمود: «خداوندا! گناهان حُجّاج را ببخش و آن كس كه برايش آمرزش طلبيده اند بيامرز!» حاكم آن را صحيح دانسته است.

و ديگر، روايتى از ابن عباس، از پيامبر صلى الله عليه و آله است كه فرمود: «عمره رمضان همچون حجّى است كه همراه من انجام شود» اين روايت به همين صورت از طبرانى نقل شده است.

حاكم مى گويد: اين روايت به شرط صحيح دانستن بخارى و مسلم صحيح است.

اين حديث در صحيحين به نحو ديگرى آمده و در يكى از طرقى كه مسلم (2) آورده، چنين است: «عمره در ماه رمضان، با يك حج يا با حجّى به همراه من برابرى مى كند».

اخبار وارده در فضيلت عمره و حج بسيار است، ولى سخن را بيش از اين طولانى نمى كنيم و از آنجا كه بنا بر اختصار است، به همين اندازه بسنده مى كنيم.

ص: 343

ص: 344

از آن ويران شد. (1) ابوالفداء مؤيد صاحب منصبِ «حماه» نيز در اخبار سال 515 به همين مطلب اشاره كرده است. (2) صاحب «مرآة الزمان» (3) نيز در رويدادهاى سال 417 از شكاف برداشتن بيت الحرام خبر داده است. ابوعبيد بكرى در كتاب «المسالك والممالك» گفته است: گروهى مى گويند كه سال 433، قطعه اى از ركن يمانى به اندازه يك انگشت شكست و بسيارى از امت از آن غفلت كردند و آن قطعه به دست يكى از اقوام ساكن مكه از حسنى ها افتاد و بيمارى و مرگ مهيبى در مكه پيش آمد و هيچ فرد بيمارى بيش از سه روز دوام نمى آورد و در ميان خانواده اى كه گفته مى شد آن قطعه نزد آنهاست، هجده نفر به هلاكت رسيدند. در اين زمان يكى از نيكان خراسانى مجاور در مكه در خواب ديد كه اگر قطعه افتاده از كعبه را بازگردانند و سر جاى خود گذارده شود، خداوند بيمارى را از ايشان برمى دارد و چنين هم شد. اين بود اطلاعاتى كه راجع به ايجاد خلل در بناى كعبه داشتم كه البته اين بنا همچنان به خواست الهى باقى و پابرجاست، تا آن كه پيش بينى مبنى بر ويرانى آن به دست حبشى ها در آخرالزمان- چنانكه در باب هشتم گفته شد- محقق شود.

* از ديگر آيات و نشان هاى مربوط به كعبه- بنا به گفته حافظ- آن است كه كسانى كه قبلًا بيت الحرام (يعنى كعبه) را نديده اند، تنها در حالت خنده يا گريه، آن را مى بينند.

* آيت ونشانه سوم آن است كه گروهى از پرندگان و كبوتران و ... كه جلو مى آيند، وقتى به نزديكى كعبه مى رسند به دو گروه تقسيم مى شوند و فروتر از كعبه پرواز مى كنند.

اين مطلب را حافظ ذكر كرده و مى گويد: گفته اند كه ابوعبيد بكرى نيز قاطعانه همين را بيان كرده است؛ او مى گويد: از شگفتى هاى مكه اين است كه كبوتران و تمامىِ پرندگان به هنگام پرواز، وقتى به محازات كعبه مى رسند، در چپ و راست آن قرار مى گيرند.

* از نشان ها و آيات ديگر آن است كه به گفته حافظ هيچ كبوترى- به دليل امان

ص: 345

داشتن- در پشت بام كعبه فرو نمى افتد مگر ناتوان يا مريض باشد.

ابن الحاج نيز همين معنا را ذكر كرده است. او ضمن بيان آيات و نشان هاى كعبه مى گويد: هيچ پرنده اى بالاتر از كعبه پرواز نمى كند و اگر پرواز كند، مريض است و براى شفا يافتن چنين مى كند. ابوعبيد بكرى نيز همين نكته را يادآور شده، مى گويد: از شگفتى هاى كعبه (1) اين است كه كبوتر و ديگر پرندگان مطلقاً فراتر از آن پرواز نمى كنند و بر ديوارهاى آن نمى نشينند مگر اينكه مريض باشند و به قصد شفا چنين كنند. پرندگان بر ساير ديوارهاى مسجد (الحرام) و نيز در زمزم و جاهاى ديگر فرود مى آيند. برخى نيز يادآور شده اند كه اگر پرنده اى بر كعبه فرود آيد يا شفا مى يابد و يا همان دم مى ميرد.

محبّ طبرى نيز از اين شگفتى ياد كرده مى نويسد: و اگر چنين نبود، پرده هاى كعبه مانند ساير جاها آن چنان پر از فضله پرندگان مى شد كه نشستن بر آن ناممكن مى گرديد.

* يكى ديگر از شگفتى هايى كه ابن الحاج به نقل از برخى مفسّران نقل كرده، اين است كه اگر ابر در طرف ركن يمانى باشد، باران و سرسبزى در يمن خواهد بود و اگر در سمت ركن شامى باشد، در سرزمين شام باران و سرسبزى خواهد بود و چنانچه بر فراز همه كعبه ابر پيدا شود، همه جا بارور و سرسبز و حاصلخيز مى شود.

محبّ طبرى نيز نزديك به همين معنا را ذكر كرده است. همچنين جاحظ چنين خبرى را ذكر كرده، ولى قسمت هايى از آن را به گونه ديگرى بيان كرده است. مى گويد:

اگر در آغاز سال درِ كعبه از سمت عراق در معرض باران قرار گيرد، در آن سال عراق حاصلخيز مى گردد و اگر در سمت شام اين اتفاق بيفتد، در آن سال سرزمين شام حاصلخيز مى شود. اگر باران همه كعبه را در بر گيرد، حاصلخيزى نصيب همه جا خواهد شد.

* از ديگر شگفتى هاى (كعبه) آن است كه اگر كليد آن را در دهان بچه اى كه زبانش سنگين است (و هنوز به سخن نيامده) بگذارند، بى درنگ زبان باز مى كند! فاكهى اين

ص: 346

مطلب را در شمار اخبار مكه ياد كرده، مى گويد: از عادات مردم مكه آن است كه اگر كودكى زبان نگشود و به موقع حرف نزد، او را نزد پرده داران كعبه مى آورند و از ايشان مى خواهند كليد كعبه را به دهان كودك بگذارند، پرده داران كودك را با خود به داخل خزانه كعبه مى برند و چهره اش را مى پوشانند و آنگاه كليد كعبه را به دهانش مى گذارند و بدين ترتيب (كودك) به زبان مى آيد و به خواست خدا سخن مى گويد. و اين (معجزه) در مكه و تا به امروز، مجرّب است و مردم مكه هنوز هم اين كار را انجام مى دهند.

* از ديگر شگفتى ها آن است كه درِ (كعبه) در حضور مردمان بسيارى تا آخر باز مى شود و همگان وارد آن مى شوند و ازدحام مى كنند و نماز مى خوانند و به قدرت خداوند همه در آن جاى مى گيرند و نشنيده ام كه كسى از ازدحام و شلوغى آنجا، مرده باشد، مگر 35 نفر كه همگى در سال 581- بنا به گفته ابوشامه در «الروضتين» (1) به نقل از ابن القادسى از زبان حجاج اين سال- وفات يافتند- اين خبر را ابن بزورى از «ذيل المنتظم» نيز نقل كرده و به حاجيان (آن سال) نسبت داده است.

از ديگر شگفتى ها اين كه كعبه از زمانى كه خداوند متعال آن را آفريد، هرگز خالى از طواف كننده؛ اعم از انسان، جن و فرشته نبوده است. اين مطلب را محبّ طبرى و ابن جماعه ذكر كرده اند و پيش از آنها سهيلى نيز شبيه آن را آورده و در اين باره از خبر عجيبى، سخن گفته است؛ زيرا به هنگام سخن از بناى كعبه به وسيله ابن زبير مى گويد: در خبر است كه او به دور كعبه پرده هايى كشيد و اين پرده ها، تا پايه هاى كعبه را مى پوشاندند و مردم به گرد آن پرده ها طواف مى كردند و هرگز از طواف كننده خالى نشد، به طورى كه گفته مى شود روزى كه ابن زبير كشته شد، جنگ هاى سختى در گرفت و مردم در گير و دار اين جنگ ها بودند و هيچ طواف كننده اى، جز يك شتر، ديده نشد كه به گِرد كعبه مى گردد. (2)

ص: 347

از جمله اين شگفتى ها و آيات، چيزى است كه «ابن الحاج» بيان كرده است. او مى گويد: ابن ابى خيثمه از موسى بن اسماعيل، از ثابت بن يزيد، از هلال بن حبان، از عمرو ابن ميمون نقل كرده كه گفته است: دودى را كه از كعبه خارج مى شود، ديدم كه نه به چپ، نه به راست، نه به جلو و نه به عقب بلكه مستقيم به آسمان بالا مى رود. شايد منظور از دود، دودى است كه از آتشدان كعبه بيرون مى آيد.

* از ديگر شگفتى ها، نشستنِ ابّهتِ آن در دل ها و نيز حفظ آن از دست اندازى زورگويان و خوارىِ آنها در برابر آن و انتقامى كه كعبه از بدخواهان گرفته، همچنان كه براى تُبَّع و طايفه هُذلى و نيز اصحاب فيل و ديگرانى كه قصد بى حرمتى به آن را داشتند، اتفاق افتاد، كه به گونه اى مختصر به جريان آن اشاره مى كنيم.

ص: 348

پوشاند. اين بود فشرده اى از مضمون داستان از كتاب ازرقى. (1) فاكهى نيز اخبارى از تُبّع ذكر كرده؛ از جمله آورده است: حسن بن حسين ازدى، از ابراهيم بن عبداللَّه، از هشام بن كلبى، از جريربن يزيد بجلى، از جعفربن محمد، از پدرش نقل كرده كه گفت: روزى كه تبّع تصميم گرفت كعبه را ويران سازد و اعراب را به يمن سوق دهد، سالم و تندرست خوابيد، ولى فردايش كه برخاست چشمانش به روى گونه آمده بود. از اين رو احبار و ساحران و جادوگران و كاهنان و ستاره شناسان را فرا خواند و به ايشان گفت: به خدا سوگند كه نمى دانم مرا چه شده است! تندرست بودم كه شب خوابيدم و وقتى برخاستم به چنين وضعى كه مى بينيد افتادم. گفتند: شايد در دل قصد بدى نسبت به اين خانه (كعبه) كردى؟ گفت: آرى. گفتند: حال در دل نيت كن كه به آن و مردمانش نيكى كنى. چنين كرد و چشمانش به حالت نخست بازگشت و بينايى خود را باز يافت و كعبه را با پوشش چرم پوشانيد.

سُهَيلى گويد: راويان اخبار گفته اند: وقتى تبّع قصد ويران ساختن كعبه را كرد، مرضى گرفت كه از سر او مرتب چرك بيرون مى آمد و فاسد مى گرديد، به طورى كه از بوى بد و فساد، كسى ياراى نزديك شدن به او را نداشت. برخى نيز گويند: «بر او بادى فرستاديم كه دست ها و پاها و پوست بدنش را فلج كرد و تاريكى شديدى آنان را فرا گرفت، به طورى كه اسب هايشان به نرمى راه مى رفتند و به همين سبب آنجا را «الدّف» (2) ناميدند و در اين هنگام طبيبان را فرا خواند و از ايشان در اين باره پرسيد. آنها از آنچه ديدند و شنيدند، ترسيدند و كارى نتوانستند برايش بكنند. آنگاه به سراغ دو كاهن رفت.

كاهنان به وى گفتند: شايد فكرهايى درباره اين خانه (كعبه) در سر پرورانده اى؟ گفت:

آرى، قصد ويرانى آن را كردم. به او گفتند: از آنچه قصد داشتى، به درگاه خداوند توبه كن كه آنجا خانه خداست و به او فرمان دادند كه حرمتش را پاس دارد. او نيز چنين كرد و از بيمارى رها شد و دردش بهبود يافت.

ص: 349

سهيلى مى گويد: اين خبر مى تواند درست باشد؛ چرا كه خداوند- عزّوجلّ- خود مى فرمايد:

وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ (1)

«هر كس در آن قصد ستم و كفر داشته باشد، او را عذابى دردناك مى چشانيم».

آنگاه مى گويد: عُتْبى گفت: داستان تبّع، هفتصد سال پيش از اسلام بوده است. (2) مطلبى كه عتبى ذكر كرده، تا حدّى با آنچه كه ابن اسحاق در سيره اش آورده، سازگار است؛ زيرا مى گويد: آن گونه كه گفته اند تبع نخستين كسى بوده كه كعبه را پرده پوشاند و به واليان خود، از خاندان جُرهم نيز سفارش به اين كار كرد. (3) سبب سازگارى اين دو خبر با يكديگر آن است كه از زمان ولايت خاندان جُرْهُم تا اسلام، تقريباً همان فاصله زمانى است كه عُتبى ذكر كرده است؛ چرا كه خزاعه به مدت پانصد سال پس از جرهم ولايت بر كعبه را به عهده گرفتند، البته كمتر از اين فاصله زمانى نيز گفته شده است.

ولايت قريش بر مكه پيش از اسلام نيز كمتر از يكصد سال نبوده و چه بسا بيشتر از آن هم بوده است و اگر چنين باشد، همان مدت زمانى كه عتبى ياد كرده است. آنچه خبر سيره ابن اسحاق در اين مورد را خدشه دار مى سازد آن است كه داستان تبّع با هذلى ها بنا به نقل قول ازرقى از ابن اسحاق، در زمانى جرهم بوده است؛ زيرا او در خبر تبّع مى گويد: جدم از سعيدبن سالم از عثمان بن ساج از ابن اسحاق نقل كرده كه گفت: «تبّع اوّل» رهسپار كعبه گرديد و قصد ويرانى و خرابى آن را كرد. در آن روزگار، خاندان خُزاعه ولايت كعبه و امارت مكه را بر عهده داشتند. بنابراين خزاعه به دفاع برخاستند و نبرد سختى با او (يعنى تبع اول) كردند و او بازگشت و سپس تبع ديگرى آمد و او هم به همين سرنوشت دچار شد و تا آنجا كه مى گويد: و اما تبّع سوّم كه در صدد خراب كردن كعبه برآمد، در آغاز

ص: 350

حضور قريش بود. مى گويد: علت خروج و آمدن او اين بود كه گروهى از هزيل از بنى لحيان نزد وى آمدند و گفتند: در مكه خانه اى است كه همه اعراب آن را گرامى مى دارند و ارج مى نهند و دنباله داستان را باز مى گويد. و از ابن جريج و ابن اسحاق سوم نيز مطالب مشابهى نقل كرده است؛ زيرا در باب ولايت قُصَىّ بن كِلاب بر بيت الحرام و امارت مكه پس از خزاعه، پس از نقل روايتى كه با همان سند از ابن جريج و ابن اسحاق نقل مى كند، مى گويد: اما تبع سوم كه براى كعبه قربانى داد و در ساخت و آن را پوشاند و چند روزى آنجا ماند و هر روز چهارپاى فربهى سر مى بريد ... (1) تا آنجا كه مى گويد:

اينها همه در زمان قريش بوده است. (2) بدين ترتيب معلوم نيست كه سخن ابن اسحاق در آمدن تبع به مكه، آيا همزمان با وجود جُرهم در آنجا بوده يا در آغاز آمدن قريش صورت گرفته است؟

سهيلى مطالبى در باره اين خبر، يادآور شده كه شايسته است آنها را باز گوييم: از جمله اينكه: نام يكى از آن دو كاهن كه در خبر تبع به ايشان اشاره شد «سحيت» ونام ديگرى «منبه» است و اين آگاهى را به قاسم بن ثابت نسبت داده است. همچنين مى گويد:

در روايت يونس از اسحاق آمده است: نام كاهنى كه با پادشاه سخن گفت «بليامن» بوده است. و ديگر اين كه گفت: معناى «تبع» در زبان مردم يمن، پادشاه حكمران است.

مسعودى گويد: هنگامى به پادشاه تبع مى گويند كه بر يمن، شحر و حَضْرَموت پادشاهى كند و نخستين تبّع ها، «حارث الرائش» بوده است.

ص: 351

متن سخن او چنين است: روايت شده كه ابرهةبن صباح اشرم، پادشاه يمن، از طرف اصْحَمَه نجاشى، كليسايى در صنعا ساخت و آن را «قليس» نام گذارد و بر آن شد كه حاجيان را بدان سوى سوق دهد. مردى از كِنانه بيرون شد و شبانه به در (كليسا) نشست (و قضاى حاجت كرد). ابرهه از اين كار به خشم آمد و گفته شده است كه گروهى از اعراب آتشى برپا كردند و باد شعله هاى آن را به آن (كليسا) زد و سوزاند و ابرهه سوگند ياد كرد كه كعبه را ويران كند. بنابراين از حبشه بيرون شد و فيلى به نام «محمود»، همراه خود كرد.

اين فيل بسيار تنومند بود و دوازده فيل يا هشت فيل ديگر همراهى اش مى كردند. هزار فيل نيز گفته اند كه با وى همراه بود. برخى نيز از تنها همين يك فيل سخن گفته اند. وقتى ابرهه به «مَغَمّس» (1) رسيد، عبدالمطلب به سراغش رفت و يك سوم اموال «تهامه» را به او پيشنهاد داد تا (بگيرد و) باز گردد، ولى ابرهه نپذيرفت و لشكريانش را آماده كرد و فيل را پيش فرستاد. وقتى فيل را به سوى حرم (كعبه) سوق مى دادند به زانو مى نشست (2) و تكان نمى خورد، ولى وقتى آن را به سوى يمن يا جاهاى ديگر مى راندند، شتاب مى كرد.

خداوند پرندگانى سياه يا سبز و يا سفيد فرستاد كه هر يك سنگى در منقار و دو دانه سنگ بزرگتر از عدس و كوچك تر از نخود در پاى داشتند. آنگاه مى گويد: وقتى سنگ ها روى سرِ كسى مى افتاد، از مخرج او بيرون مى آمد. روى هر سنگ نيز نام كسى كه بر سرش مى افتاد، نوشته شده بود. بدين ترتيب آنها فرار كردند و به هلاكت رسيدند و به همه سو پراكنده شدند. خودِ ابرهه، سرانگشتانش فرو افتاد و به هلاكت رسيد و بلا فاصله سينه اش شكافته شد و قلبش بيرون ريخت و وزيرش «ابو يكسوم» در حالى كه

ص: 352

پرنده اى بالاى سرش به پرواز بود فرار كرد تا به نجاشى رسيد و داستان را برايش باز گفت و همينكه داستان را به پايان رساند، سنگ بر وى افتاد و پيش پاى نجاشى به هلاكت رسيد. گفته شد كه مردم مكه به اموال حبشى ها دست يافتند و عبدالمطلب جواهرات و طلاهاى آنان را جمع كرد و از آن پس، تواناتر گرديد.

سهيلى مى گويد: داستان فيل در اول محرّم سال 882 از تاريخ ذى القرنين (1) اتفاق افتاد.

ابوعمربن عبدالبرّ مى گويد: اما نظر محمدبن موسى خوارزمى چنين است كه: آمدن فيل و اصحاب فيل به مكه در تاريخ سيزده روز مانده به پايان محرم بوده است. غير از خوارزمى نيز همين تاريخ را گفته و روز يكشنبه را نيز افزوده است. اول محرمِ آن سال، روز جمعه بود.

حافظ دمياطى، از ابوجعفر محمدبن على نقل كرده كه آمدن فيل در نيمه محرم بوده است. از اين مطالب نتيجه گيرى مى شود كه در تاريخ آمدن فيل به مكه در ماه محرم، سه قول وارد شده است: اول محرم يا نيمه آن و يا سيزده روز مانده به پايان آن.

در به هلاكت رسيدن كسانى كه قصد سوء به كعبه داشته اند، اخبار ديگرى نيز وارد شده كه از جمله از ام المؤمنين امّ سلمه به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: «گروهى كه قصد سوء به كعبه داشته باشند، در زمينى هموار فرو كوفته مى شوند». از جمله اخبار وارده در انتقاد از كسانى كه به كعبه و اطراف آن بى حرمتى كرده اند، روايتى در «سيره ابن اسحاق» و جاهاى ديگر از عايشه آمده كه گفته است: شنيده ايم كه «اساف» و «نائله» مرد و زنى از جرهم بوده اند كه در كعبه به قضاى حاجت پرداختند، خداوند آنان را به صورت دو سنگ درآورد.

ديگر روايتى است كه در «معجم الكبير» طبرانى به نقل از «حُوَيطب بن عبدالعزّى» آمده كه گفته است: در زمان جاهليت در محوطه كعبه نشسته بوديم، زنى را ديديم كه به

ص: 353

كنار كعبه آمد و شروع به شكايت از شوهرش و درد دل با كعبه كرد. شوهر دستش را به سوى او دراز كرد، ولى دستش خشك شد. پس از اسلام او را ديدم كه هنوز فلج بود.

از ديگر اخبار، روايتى است كه در تاريخ ازرقى به هنگام بيان اخبارى از ابن جُرَيج آمده و در آن از حُمس و ديگران سخن رفته و از جمله گفته شده است: نيز زنى لخت كه از زيبايى هم بهره داشت، به قصد طواف آمد. مردى او را ديد و شيفته اش شد. او نيز وارد محوطه طواف شد و در كنارش به طواف پرداخت تا او را لمس كند و بازويش را نزديك بازوى وى آورد، (ولى دو بازوى آنها بهم چسبيد). آن دو از طرف (دروازه) بنى سهم از مسجد خارج شدند و پا به فرار گذاشتند و از اين مجازاتى كه گرفتارش شده بودند وحشت كرده بودند. يكى از شيوخ قريش در خارج مسجد ايشان را ديد، داستان را پرسيد آنها نيز برايش باز گفتند. به ايشان گفت: به همان جايى كه دچار اين گرفتارى شدند باز گردند و به درگاه الهى دعا كنند و سوگند خورند كه از اين پس، اين كار را نكنند. آنها نيز چنين كردند و دست به دعا برداشتند و نيت خود را پاك گرداندند. آنگاه بازويشان از هم باز شد و هر كدام به راه خود رفت.

محبّ طبرى اين خبر را به طور مختصر ذكر كرده و آن را به ابن جوزى نسبت داده است. ابن جوزى نيز آن را به كسى ديگر غير از ابن جريج نسبت داده كه ما در اينجا آن چنان كه در «القرى» آمده است باز مى گوييم و از مسعر، از علقمةبن مرثد نقل است كه گفت: در حالى كه مردى مشغول طواف كعبه بود متوجه بازوى زنى شد. پس ساعد خود را بر ساعد وى قرار داد و كامجويى كرد و لذت گرفت. در اين حالت ساعد آن دو به هم چسبيد. يكى از شيوخ سر رسيد و گفت: به همانجايى كه اين كار را كردى بازگرد و با خداى كعبه پيمان بند كه اين كار را تكرار نكنى. او نيز چنين كرد و رهايى يافت. سهيلى نيز اين خبر را به طور مختصر به گونه اى آورده كه برداشت ديگرى از آن مى شود؛ زيرا پس از بيان اندكى از اخبار «حمس» و «حلّه» و طواف عريان و لخت حله اى ها به گِرد كعبه مى گويد: و از جمله آنچه در عريان بودن آنان در طواف آمده، اين كه مردى و زنى به طواف مى پرداختند كه مرد به زن چسبيد، در اين هنگام بازوى مرد به بازوى زن چسبيد

ص: 354

(ايشان وحشت كردند در حالى كه به هم چسبيده بودند، از مسجد خارج شدند و هيچ كس را توان جدا كردن بازوان آنها از يكديگر نبود) (1) تا اين كه كسى به ايشان گفت از آنچه در دل داشتيد، توبه كنيد و در توبه خود به درگاه الهى اخلاص داشته باشيد، آنها چنين كردند و از يكديگر جدا شدند. (2)

ص: 355

ص: 356

اين گفتيم، مغايرت دارد. ابن اسحاق پس از يادآورى اخراج جُرهم از مكه، به وسيله بنى بكربن عبد مناةبن كِنانه و غبشان بن خزاعه، مى گويد: عمروبن حارث بن مضاض جرهمى، دو آهوى (طلايى) كعبه و حجرالركن (حجرالأسود) را بيرون آورد و در زمزم خاك كرد و به اتفاق بقيه جُرهمى ها به يمن رفت. زبيربن بكار به همين معنا، مطلبى دارد كه بدان خواهيم پرداخت.

قطب مى گويد: ابوعبداللَّه محمدبن عايذ دمشقى در «مغازى» خود مى نويسد: از امّ سلمه، همسر پيامبر صلى الله عليه و آله، نقل است كه گفت: خاندان جُرْهم اهل خانه (كعبه) بودند، آنها عرب هايى بودند كه به زبان عبرى (1) سخن مى گفتند و حضرت اسماعيل عليه السلام از ايشان زن گرفت و از آن پس حرمت خانه كعبه را پاس نداشتند و به جنگ پرداختند و دچار اختلاف و چند دستگى شدند. خداوند نيز اعراب را بر آنها مسلط گردانيد. سپس از مكه خارج شدند و به يمن رفتند. در اطراف كعبه گودالى بود كه سيل وارد آن مى شد. در آن زمان هنوز كعبه بالا آورده نشده بود. وقتى حاجيان مى آمدند، گودال را پر مى كردند، ولى پس از رفتن حجاج، دوباره به همان صورت در مى آمد. (2) قُصَىّ (براى برطرف ساختن دائمى اين گودال) پيرامون كعبه ديوارى كشيد و با «حبى» دختر حُليل ازدواج كرد و از او صاحب اولين فرزند گرديد و به همين دليل او را عبدالدّار ناميد. پرده دارى كعبه را نيز به وى سپرد؛ زيرا از همه (فرزندانش) بزرگ تر بود و عبد مناف را به نگهدارى از مناف (3) و سقايت كعبه گمارد. همچنين دارالندوه و كمك به حاجيان را به عبدالعُزّى واگذار كرد و بيرق را به عهده عبد قصى يا عبدبن قُصَىّ سپرد.

آنگاه قصى به همسرش گفت: به مادربزرگ خود بگوكه فرزندانت رابه جاى حجر (الأسود)، رهنمون سازد و او در پاسخ گفت: من مى دانم جرهمى ها هنگامى كه به يمن

ص: 357

رفتند، حجرالأسود را دزيدند و در حالى كه آن را همراه داشتند به جايى رسيدند. شترى كه آن را حمل مى كرد، زانو زد و بر زمين نشست ولى آن قدر آن را زدند كه دوباره برخاست و به راه افتاد، امّا دوباره زانو زد و نشست و باز آن را زدند و براى سوّمين بار به زانو نشست؛ آنها گفتند: اين شتر تنها به خاطر حجرالأسود است كه زانو مى زند، بنابراين، حجرالأسود را در پايين مكه به خاك سپردند. من مى دانم كه شتر در كجا زانو زد. با آهن (و ابزار) بيرون شدند و او را با خود بردند و آن جاهايى را كه شتر در بار اوّل و دوّم و سوّم زانو زده بود، نشان داد و گفت: اينها را حفر كنيد؛ حفر كردند، ولى چيزى نيافتند. سپس جاى ديگر را حفر كردند و يافتند و آن را بيرون آوردند. قصى آن را آورد و در زمين گذاشت و همچنان كه روى زمين گذاشته شده بود، آن را لمس مى كردند تا اينكه قصى كعبه را ساخت و پس از آن وفات يافت و در حُجون به خاك سپرده شد.

اين خبر را فاكهى آورده، ولى بعيد است كه صحيح باشد؛ زيرا مستلزم آن است كه جرهم حجرالأسود را در جايى جز زمزم به خاك سپرده باشند، حال آنكه مشهور است- و همچنانكه پيشتر نيز از ابن اسحاق و ديگران ياد كرديم- آنان حجرالأسود را در زمزم پنهان ساختند. داستانى كه در اين خبر درباره به خاك سپردن حجرالأسود نقل شده، براى بنى اياد بن نزار، به هنگام بيرون رفتن از مكه اتفاق افتاده و حجرالأسود تا زمان قُصى زير خاك نماند؛ زيرا زنى از خزاعه به هنگام خاك سپارى، آن را ديده و خويشان خود را آگاه ساخته بود و آنها نيز مشروط بر آنكه ولايت كعبه به خزاعه سپرده شود، مضر را خبر كردند. اين مطلب در خبر فاكهى به نقل از كلبى و زبيربن بكار آمده است. وى مى گويد: زبيربن بكار براى ما نقل كرد: هنگامى كه وكيع ايادى هلاك شد و خاندان اياد- كه در آن زمان ولايت كعبه را برعهده داشتند- خوار گرديدند، مدت سه روز با ايشان به نبرد پرداختند و بدون استثنا همه آنان را بيرون انداختند. وقتى شب سوم رسيد از اينكه مضر ولايت بر حجرالأسود را بر عهده گيرد حسادت كردند، به همين دليل آن را بر شترى حمل كردند كه شتر زانو زد و به زمين نشست. شتر را عوض كردند و هر شتر ديگرى نيز به زمين مى افتاد و از رفتن باز مى ماند. وقتى چنين ديدند، زير درختى را

ص: 358

گود كردند و (حجرالأسود را) در آنجا خاك كردند و همان شب رفتند. دو روز بعد مضرى ها ركن را گم كردند و اين امر برايشان گران آمد و با هر زنى از اياد كه ازدواج مى كردند، شرط مى گذاشتند كه (جاى حجرالأسود را) نشان دهد. زنى از خزاعه كه به او قدامه مى گفتند با ايادى ها وصلت كرده بود. آنگاه مى گويد: او ديده بود كه قبيله اياد ركن را در كجا به خاك سپرده بودند.

زبير و ابن كلبى هر دو داستان را به همين صورت بيان كرده اند. اين زن زمانى كه از دست رفتن حجرالأسود را بر مُضَر گران مى بيند، به قوم خود مى گويد: از ايشان پيمان گيريد كه پرده دارى كعبه را به شما واگذار كنند، در اين صورت حجرالأسود را به شما نشان خواهم داد. آنها نيز پيمان گرفتند. سپس مى گويد: آن زن جاى كعبه را نشان داد. آنها پس از حفارى، آن را يافتند و به جاى خود آوردند و ولايت بر آن را بر عهده گرفتند.

خزاعه مدت زيادى بر اين مقام نبودند كه قصىّ بن كلاب آمد و اتفاقى كه گفتيم، رخ داد.

اين خبر از آن خبرى كه ابن عائذ نقل كرده، درست تر به نظر مى رسد؛ زيرا گفتيم كه آنچه شهرت دارد آن است كه داستان نه براى جرهم، بلكه براى اياد اتفاق افتاده است.

ص: 359

هارون الرشيد در سال 189 به عمره آمد و در مكه مجاور شد، دستور داد سنگى كه حجرالأسود در ميان آن قرار دارد، با الماس سوراخ شود. اين سنگ از بالا و پايين سوراخ شد و در آن نقره ريختند.

ص: 360

اين بود مضمون گفته مسبّحى. به حكم تركى (1) يكى از كارگزاران خلافت در بغداد براى بازگرداندن حجرالأسود مبلغ پنجاه هزار دينار به قرمطى ها پيشنهاد كرد، ولى آنها نپذيرفتند و گفتند: ما آن را با فرمان برداشته ايم و جز به فرمان، باز نمى گردانيم و گفته شده كه المطيع عباسى آن را به سى هزار دينار از قرمطى ها خريد، سخن قاضى عزالدين بن جماعه در اين كه المطيع عباسى آن را به اين مبلغ از ابوطاهر و قرمطى خريدارى كرد، صريح است، ولى جاى تأمل دارد؛ زيرا ابوطاهر- بنا به گفته ابن اثير و ديگران (2)- پيش از خلافت المطيع عباسى در سال 332 وفات يافت.

ص: 361

سوى «امير سودون پاشا» صورت گرفت، از جاى خود برداشته شد. ولى در برخورد با برخى از مردم مكه، منكر اين خبر شده اند، در حالى كه فقيه مصرى مدعى است حجرالأسودِ كنده شده را به چشم خود ديده است. پيش از من نيز چند تن از فقاى مكّه، اين خبر را شنيده بودند كه برخى از ايشان، به اطلاعم رساندند. من از گوينده آن پرسيدم و او نيز برايم خبر داد. اين خبردهى در موسم حج سال 814 و زمانى بود كه فقيه نورالدين المنوفى قاضى، همراهِ گروه مصرى وارد مكه گرديد. او دست اندركار فقه است و برخى كتاب هاى مختصر را از حفظ دارد.

ص: 362

بود و سياهى طرف روبه روى آن به جاهاى ديگر سرايت نكرده بود. البته آنچه علوى درباره ويژگى و خصوصيت حجرالأسود گفته است، با اين مطلب مخالفت دارد.

ابن عبد ربّه در «عقد الفريد» درباره ويژگى حجرالأسود مطلبى سازگار با آنچه خزاعى بيان كرده، آورده، ولى درباره طول آن نظر مخالف دارد؛ زيرا چنين مى نويسد: و نيز از يكى از مردم مكه حديثى منسوب به استادش نقل شده كه او پس از آنكه ابن زبير كعبه را ويران كرد و بنايش را افزايش داد، به حجرالأسود نگاه كرد و طول آن را سه ذرع، تخمين زد و حجرالأسود، آنچنان كه مى گويند، جز طرف روبه روى آن، سفيدى روشنى دارد. سياهى آن نيز همانگونه است كه گفته اند و خدا مى داند، گويا بر اثر دست زدن مردمان در زمان جاهليت، لكه هاى خون بر آن نشسته است. (1) ازرقى يادآور شده كه فاصله ميان حجرالأسود تا زمين، دو ذرع و دو سوم است.

ابن جماعه نيز بنا به اطلاعى كه دايى ام داده، يادآور شده كه ارتفاع حجرالأسود از زمين محل طواف، دو ذرع و يك چهارم و يك ششم ذرع [512 2] با ذرع پارچه به كار رفته در مصر آن زمان است.

ص: 363

به هلاكت رسيدند و هنگامى كه بازگردانده مى شد، بر شتر بچه لاغرى حمل شد كه فربه گرديد. اين قول را ذهبى نقل كرده است. وگفته شده كه وقتى حجرالأسود را به «هجر» حمل مى كردند سيصد و يا پانصد شتر به هلاكت رسيدند.

از ديگر شگفتى هاى حجرالأسود، شناور بودن آن بر روى آب است و ديگر اينكه بر اثر آتش نمى سوزد؛ اين دو مورد را ابن ابى الدم در «الفِرَق الإسلاميه» نوشته و ابن شاكر كتبىِ تاريخنگار، از وى نقل كرده و او نيز از يكى ازمحدثان نقل كرده و به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده است. ما در اصل اين كتاب، جزئيات مطلب را بيان كرده ايم. والله اعلم.

ص: 364

صفحه سفيد

ص: 365

ص: 366

محمدبن سراقه فقيه در كتاب خود «دلائل القبله» چنين نامى بر آن نهاده بود. او گفته است: ميان ركن يمانى و باب المسدود، در پشت كعبه، چهار ذرع فاصله است كه آنجا را «المستجار من الذنوب»: (آمرزش گاه گناهان) مى نامند به آن متعوَّذ هم مى گويند و بنا بر آنچه از ابن زبير نقل شده، آن را «ملتزم» نيز مى نامند.

و در «مجاب الدعوه» ابن ابى الدنيا، به نقل از شعبى روايت شده كه عبداللَّه بن زبير و برادرش مُصْعَب و عبدالملك بن مروان و عبداللَّه بن عمربن خطّاب در اين مكان دعا كردند و شعبى هنوز از دنيا نرفته بود كه ديد دعاى همه آنان مستجاب شد و به خواسته هاى خود رسيدند. به عبداللَّه بن عمر مژده بهشت داده شد و بهشت برايش مسلم گشت و براى همين نيز دعا كرده بود. گروهى از بزرگان و سلف صالح؛ از جمله عمر بن عبدالعزيز و قاسم بن محمد در همين جا به دعا ايستادند.

ص: 367

فاعل آمده است.

در وجه تسميه حطيم، همچنين آمده است: از اين جهت بدين نام خوانده شد كه مردم در آنجا با سوگند درهم فرو كوبيده مى شدند و كمتر پيش مى آمد كه كسى ستمكارى را نفرين كند و هلاك (و درهم كوبيده- حطيم-) نشود و به روايت تاريخ ازرقى (1) كمتر موردى بوده كه كسى در آنجا گناه مرتكب شود و سوگند (بى گناهى) بخورد و در مجازاتش تعجيل نشود.

از جمله فضيلت هاى حطيم، مطلبى است كه فاكهى يادآور شده است؛ او مى گويد:

احمدبن صالح به نقل از محمدبن عبداللَّه، از هشام بن عروه، از پدرش، از عايشه نقل كرده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: كدام مكان نيكوتر است؟ گفتم: خدا و پيامبرش بهتر مى دانند. پس پرسيدم: اى رسول خدا، گويا منظور شما ميان ركن و مقام است؟ فرمود:

درست گفتى، بهترين و پاك ترين و منزّه ترين جاها و نزديك ترين آنها به خداوند، ميان ركن و مقام است و در فاصله ميان ركن و مقام، يكى از باغ هاى بهشت واقع است و هركس در آنجا چهار ركعت نماز بگزارد، از درون عرش ندا آيد كه: اى بنده ما، گناهان و خطاهاى قبلى تو آمرزيده شد. كار خود را از سر بگير.

از ديگر فضايل حطيم آن است كه قبر 99 پيامبر در آن جاى گرفته است. ازرقى در روايتى كه سند آن به خودش مى رسد، آورده است: از جدّم از يحيى بن سُلَيم از ابن خثيم از عبدالرحمان بن سابط، از عبداللَّه بن حمزه سلولى نقل شده كه گفت: در فاصله ركن تا مقام و تا زمزم، قبر 99 پيامبر واقع است كه به قصد حج به اينجا آمدند و وفات يافتند.

مهدى بن ابومهدى نيز به نقل از عبدالرحمان بن عبداللَّه، خدمتكار بنى هاشم، از حمادبن مسلم، از عطاء بن سايب، از محمدبن سابط، به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: هرگاه امت پيامبرى هلاك مى گرديد، آن پيامبر خود را به مكه مى رساند و در آنجا به اتفاق همراهان، به عبادت مى پرداخت تا از دنيا مى رفت. نوح و هود و صالح و شعيب عليهم السلام در آنجا فوت كردند و قبرهاى آنها در محدوده زمزم تا حجر است.

ازرقى نيز خبرى آورده كه بنا بر آن در حطيم قبر 99 پيامبر موجود است، كه نام

ص: 368

برخى از ايشان را نيز آورده است. ولى در اين خبر، از سوى ابن سابط نامى از آنها نيامده است؛ زيرا مى گويد: جدم به نقل از سعيدبن سالم از عثمان بن ساج نقل كرده كه اين يك، ضمن بيان اخبارى گفت: مقاتل به آگاهى ام رسانده است كه: در مسجدالحرام در ميان زمزم و ركن، قبر 99 پيامبر قرار دارد؛ از آن جمله است قبر هود و صالح و اسماعيل. و قبر آدم و ابراهيم و اسحاق و يعقوب و يوسف عليهم السلام در بيت المقدس است.

ازرقى همچنين خبرى را نقل كرده كه به موجب آن، قبر اسماعيل در حجر است.

و ما اين خبر و ديگر اخبار موافق و مخالف در خصوص حِجْر را در باب هفدهم همين كتاب خواهيم آورد. ازرقى خبرى آورده است كه بنا بر آن، گويا قبر دختران دوشيزه حضرت اسماعيل عليه السلام در حطيم واقع است؛ زيرا در روايتى كه از وى نقل شده مى گويد:

جدّم گفته است كه سفيان بن عيينه از زهرى نقل كرده كه او از ابن زبير آنگاه كه بر روى منبر سخن مى گفت، شنيدكه اظهار مى داشت: اين پشته؛- يعنى آن سوى ركن شامى مسجدالحرام- قبرهاى دختران حضرت اسماعيل عليه السلام است. و افزوده است: آنجا به هنگام تسطيح مسجدالحرام هموار گرديد و از آن زمان ديگر به صورت پشته و برآمده نيست. (1) اين خبر نسبت به آنچه ذكر كرديم توهّم ايجاد مى كند؛ زيرا احتمال دارد كه قبرهاى مورد نظر در آن سوى ركن شامى، از سمت حجرالأسود و يا در آن سوى ركن شامى از سمت حجر باشد. در احتمال نخست، قبرهاى مزبور در حطيم واقعند ولى در احتمال دوم، در آنجا قرار ندارند كه البته با درنظر گرفتن شكل كعبه براساس بناى حضرت ابراهيم عليه السلام در سمتِ حِجْراست ولى اگر شكل بناى امروزى آن را درنظر بگيريم، قبرهاى ياد شده در هر دو احتمال، در حطيم واقع هستند.

فاكهى نيز همين خبر را تقريباً به همين صورت، در «اخبار مكه» آورده و خبرى را كه ازرقى از عبداللَّه بن ضمره نقل كرده نيز يادآور شده است. در خبر فاكهى آمده است كه ابن ضُمْره از كعب الأحبار روايت كرده و ابن سابط كه راوى خبراست، صحابى نيست.

فاكهى همچنين خبرى آورده كه به موجب آن، در فاصله دارالندوه وباب بنى سهم؛ يعنى

ص: 369

باب العمره مسجدالحرام، قبور قوم صالح است كه به وى (حضرت صالح عليه السلام) ايمان آوردند و با او به مكه آمدند و تا هنگام مرگ در آنجا ماندند. و افزوده است كه: هود پيامبر عليه السلام و كسانى كه به وى ايمان آوردند و نيز شعيب و ايمان آورندگان به وى چنين كردند. او اين خبر را به وهب بن منبّه نسبت داده و در تاريخ ازرقى هم آمده است، جز اينكه در خبرى كه ازرقى نقل مى كند چنين آمده: قبرهاى ايشان در غرب كعبه، در فاصله دارالندوه تا دار بنى هاشم قرار دارد. در دو نسخه تاريخ ازرقى چنين ديدم: و دار بنى هاشم نيز بايد در طرف باب بنى سهم- كه در خبر فاكهى آمده- باشد؛ زيرا تنها در اين صورت است كه سخن راست مى آيد. اين قبرها اگر هم در حطيم نباشند، بنا به مناسبتى در اخبار مربوط به حطيم آورده شده و (مسلماً) در دو نقطه از محل طواف قرار دارند كه بدين ترتيب دراين بخش، به فضيلت محلّ طواف (مطاف) نيز اشاره شده است.

ص: 370

بدين ترتيب تعداد جاهايى (كه دعا در آنها مستجاب مى شود) به شانزده مى رسد.

همچنين مى گويد: در آنجا كه از فضيلت نيايش و ندبه در پشت كعبه ياد مى كنيم، از هفدهمين جا نيز ياد شده است.

به نظر مى رسد جايى كه محبّ طبرى بدان اشاره كرده، همان مستجارى است كه پيش از اين ذكر شد. محبّ مى گويد: آنچه از كلّ اين روايت برمى آيد، تعميم اجابت دعا در اين جاها است؛ اعم از اينكه در ضمن مناسك باشد يا نباشد و ان شاءاللَّه تعالى نيز چنين است. اينكه برخى (زمان ها) را مختص اجابت دعا بدانيم و (زمان هاى) ديگرى را ندانيم، خلاف ظاهر است و اگر خصوصيتى براى جاى ويژه اى مسلّم گشت و ثابت شد، مى توان آن را به همه احوال تعميم بخشيد.

در اينكه حسن بصرى از استجابت دعا در كنار جمره عقبه سخن گفته، جاى تأمل است؛ زيرا انسان در آنجا و به هنگام رمى جمرات، به دعا نمى ايستد بنا براين چگونه در جايى كه دعا كردن نهى شده است، دعاى انسان مستجاب مى شود؟ مگر آنكه مراد وى (حسن بصرى) آن باشد كه دعا در نزديكى آن مستجاب است و دعا كننده، از دور در حال رد شدن دعا كند. واللَّه اعلم.

استاد ما قاضى مجدالدين شيرازى در كتاب خود «الوصل والمُنى في فضل مِنى» از جاهاى ديگرى در مكه و حرم ياد كرده كه دعا در آنجا قبول مى شود. از «نقّاش مفسّر» نقل كرده كه او در «منسك» خود گفته است: دعا در ثبير (دشت)- دشتى كه در كنار غار فتح واقع است- به اجابت مى رسد؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله پيش از نبوت و در اوايل ظهور اسلام در آنجا به دعا و نيايش و عبادت مى پرداخت. از اين رو عايشه امّ المؤمنين در ايام اقامت خود در مكه، در آنجا اقامت گزيد. وى مى افزايد: و استجابت دعا در مسجد كبش را ديگرى افزوده و همچنين مسجد خِيف را ديگرى اضافه كرد و مسجد نحر در دشت مِنى را نيز ابن جوزى گفته و در مسجدالبيعه كه جزو مِنى است و (در) غار مرسلات و غار فتح (هم دعا مستجاب است)؛ زيرا اين غار در ثَبِير؛ همان جايى كه در منا است و صخره عايشه نام دارد. باز افزوده است: نقاش گويد: دعا در صورتى كه (دعا كننده) از درِ بنى شيبه

ص: 371

وارد شود و در منزل خديجه بنت خُوَيلد در شب جمعه و در تولّد پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام غروب دوشنبه و در دار خيزران نزديك «مجتبى» در فاصله دو نماز مغرب و عشا و نيز زير سدره در عرفه، هنگام غروب و در مسجد شجره روزهاى چهارشنبه و در مسجد متّكأ بامداد يكشنبه ها و در جبل ثور به هنگام ظهر و در حِرا و ثَبِير در همه وقت و نيز در مسجد نحر دعا مستجاب مى گردد.

گفتنى است سخن استاد ما قاضى مجدالدين مبنى بر اين كه مسجدالبيعه در مِنا است، چندان مسلّم و يقينى نيست؛ زيرا اين مسجد در پشت عقبه اى به فاصله پرتاب يك تير يا بيشتر از مرز منا است. بسيارى نيز مى گويند مسجد البيعه جزو منا است، به نظر مى رسد همان مسجدى است كه در جمره عقبه در سمت چپ كسى كه به منا مى رود، واقع است كه ميان او و منا همان مقدار مذكور فاصله است. در ديوار رو به قبله اين مسجد دو تخته سنگ قرار دارد كه روى آن نوشته شده است «مسجدالبيعه».

استاد ما قاضى مجدالدين محل سدره در عرفه و نيز مسجد شجره و متّكأ را مشخص نكرده و من نيز چيزى دستگيرم نشد. گمان مى كنم كه متّكأ مورد نظر، همان جايى است كه ازرقى ياد كرده؛ زيرا در روايتى كه سند آن به خودش مى رسد، در بخشى با عنوان: «جاهايى از مكه كه نماز در آنها مستحب است و آثار و نشان هايى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله در آن وجود دارد» مى گويد: از جمله اين جاى ها، مسجدى در «اجياد» (1) است كه به آن «متكأ» گويند.

از جدّم احمدبن محمد و يوسف بن محمدبن ابراهيم شنيدم كه در پاسخ به پرسشى راجع به متّكأ و اينكه آيا درست است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آنجا تكيه داد، منكر شدند و گفتند:

چنين خبرى را شنيده اند. جدّ من همچنين گفت: از مسلم بن خالد زنجى و سعيدبن سالم قداح و چند تن از علما شنيدم كه مسأله متّكأ از نظر ايشان چندان مسلّم و يقينى نيست

ص: 372

و آن را ضعيف مى دانند ولى در عين حال مسلّم مى دانند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در «اجيادالصغير» به نماز ايستاد كه البته ربطى به آن موضوع ندارد و مى گويد: از كسى از اهل مكه نشنيده ام كه مسأله متّكأ را مسلّم دانسته باشد. (1) در «اجياد الصغير» جايى هست كه امروزه آن را متّكأ مى خوانند و آنجا ريگستانى مرتفع و وسيعِ چسبيده به خانه اى منسوب به شيخ يحيى بن على بن بخير حَجَبى (بزرگ پرده داران) است. اين خانه اكنون به سعدالدويدار فرزند شريف احمدبن عجلان، والى مكه شهرت دارد.

يكى از فقهاى مكه برايم گفت كه او شريف عجلان والى مكه را ديد كه گروهى را كه مشغول بازى در آنجا بودند، سرزنش مى كرد و خواهان حفظ حرمت آن مكان بود.

علّت اين امر را نيز انتساب آن به پيامبر صلى الله عليه و آله دانسته است. يكى از پرده داران نيز به نقل از نزديكانش براى او گفت كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مكان ديده شده است. اين جا در سمت چپِ كسى است كه به سمت «رباط ربيع» در نزديكى آن، حركت كند. در اين كه متّكأ منسوب به پيامبر صلى الله عليه و آله باشد، جاى تأمل است؛ زيرا ازرقى مطلبى دارد كه براساس آن، المتّكأ در درّه اى قرار دارد كه چاه عِكرمه در «أجياد الصغير» در آن واقع است و اگر چنين باشد متّكأ ريگستان مزبور نيست.

فاكهى در مورد متّكأِ واقع در اجياد، مطلبى سازگار با ازرقى آورده است، ولى مطالبى در باره آن يادآور شده كه ازرقى نياورده است. در مطلبى با عنوان «جاهايى در مكه كه نماز در آنها مستحب است» مى گويد: از جمله جايى است كه در «اجياد الصغير» است كه به آن المتّكأ مى گويند. (2) برخى از مردم نيز مى گويند: اولين جايى كه قرآن نازل شد، اينجا بود و آيه: اقْرَأْ بِسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ... (3)

كه نخستين سوره از قرآن است، در همين جا نازل گرديد. اين

ص: 373

سخن بسيار عجيب است (1) ولى با اين حال آن را آورديم.

نزديك در معروف به «باب العمره» مسجدالحرام جايى است كه به آن «المتّكأ» گويند. جنب خانه مرشدى و نزديك مدرسه أرسوفيه كه به آن خواهيم پرداخت، در راه اصلى تنعيم نيز جايى است كه به آن المتّكأ مى گويند كه هيچيك از اين دو مكانِ مورد نظر نيست، شايد از اين جهت بدين نام خوانده مى شوند كه در آنجا خستگى راه عمره بدر مى شود و تكيه مى دهند و استراحت مى كنند.

اما در مورد «مسجد شجره» كه بدان اشاره شد، اين مسجد در حديبيه واقع است و شجره (درختى) كه اين مسجد بدان منسوب است، درختى است كه بيعت رضوان- چنان كه در قرآن كريم آمده است- در سايه زير آن صورت گرفت. اين درختِ قهوه اى رنگ، در ميان مردم مشهور شده بود، پس از قطع، رنگش متمايل به سياهى شد؛ زيرا عمربن خطاب وقتى شنيد كه مردم به كنار آن مى آيند و نماز مى خوانند و حرمتش مى گذارند، دستور قطع آن را صادر كرد، چون اين كار را بدعت مى دانست.

اين مطلب از ابن جُرَيج در كتاب فاكهى نقل شده است.

فاكهى در باره اين مسجد مطالبى بيان كرده؛ از جمله وقتى ذكرى از مسجد حديبيه به ميان آورده، مى گويد: اين مسجد در سمت راست جاده جدّه است و همان مسجدى است كه مردم ادّعا مى كنند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و يارانش در آن بودند و آن «مسجد ركوز» است. پس از آن مسجد ديگرى وجود دارد كه مردم در آن نماز مى خوانند. اين مسجد را يقطين بن موسى در سمتِ چپ بنا نهاد. اين دو مسجد و نيز مسجد حديبيه امروزه شناخته شده نيستند.

در بخش دوم از كتاب «فضائل مكه» تصنيف جندى، از روايت ابوالقاسم عبداللَّه بن على بن عبداللَّه طوسى معروف به كركان از ابومنصور طاهربن عباس بن منصور مروزى از مغيرةبن عمروبن وليد عدنى از جندى و در پايان، از ابومنصور شنيدم كه به نقل از

ص: 374

ابوسهيل نيشابورى مى گفت: در مسجدالحرام جاهايى كه اميد مى رود، دعا در آنجا مستجاب شود، پانزده مورد است. او چهارده جاى آنها را برشمرده است: 1- باب بنى شيبه 2- باب ابراهيم 3- باب النبى صلى الله عليه و آله 4- باب الصفا 5- زمزم 6- مقام 7- ركن اسود 8- ملتزم 9- كنار منبر 10- كنار ركن عراقى 11- زير ناودان 12- ركن شامى 13- ميان ركن شامى 14- ركن يمانى كه همان «مستجار» است 15- كنار ركن يمانى.

و ديگرى گفته است: در مسجدالحرام، جاهايى كه اميد مى رود دعا در آنها مستجاب شود سى مكان است، ولى آنها را برنمى شمارد و جايى را نام نمى برد.

باب النبى صلى الله عليه و آله كه بدان اشاره شد همان باب معروف به «باب الجنائز» است كه ازرقى آن را در تاريخ خود بدين نام خوانده است؛ او وقتى به نام قبلى و قديمى آن اشاره مى كند، مى گويد: و اين همان باب النبى صلى الله عليه و آله است كه پيامبر از منزلش در كوچه عطّارين از آن (به مسجدالحرام) وارد و خارج مى شد. به آن «مسجد خديجه بنت خويلد» رحمه الله نيز مى گويند. (1) باب ابراهيم نيز همان «باب الزياره» است كه در طرف غرب مسجدالحرام واقع است.

ص: 375

ص: 376

انگشت است. من در سال هفتصد و پنجاه سه، زمانى كه مجاور (ساكن) مكه بودم، اين اندازه ها را گرفتم و ارتفاع آن را از زمين نيم ذرع و يك چهارم ذرع و يك هشتم ذرع (78 ذرع)، با ذرع متداول در مصر براى اندازه گيرى پارچه يافتم. قسمت بالايى مقام از هر جهت مربع است و اندازه آن، نيم ذرع و ربع ذرع (سه چهارم ذرع) است و جاى پاها نقره اندود است و عمق آن از روى نقره، هفت و نيم قيراط در مقياس ذرع پارچه اى است.

ص: 377

استحكامش بخشد. او نيز به درخواست ايشان توجه كرد و براى تزيين آن طلا و نقره در اختيارشان گذاشت. او دو بند؛ يكى طلايى به وزن هزار مثقال هشت مثقال كم و ديگرى بندِ نقره اى ساخت (كه استحكامش بخشد) و مقام را به دارالإماره آورد و در آنجا مواد مختلف با جيوه برآن نهاد و محكم بسته شد تا بدان بچسبد. اين سنگ (مقام)، هفت قطعه بود، در سال 255 كه براى تعمير برداشته شد، از يكديگر جدا شده بود. كسى كه در اين سال آن را با دست خود بسته و محكم كرده بود، بِشْر خادم، خدمتكار خليفه معتمد عباسى (1)بود. مقام (ابراهيم عليه السلام) پس از بسته شدن و آراسته گرديدن، به جاى خود باز گردانده شد كه اين كار در روز دوشنبه هشت شب گذشته از ماه ربيع الأول سال 256، انجام گرديد، كار زيور بستن و آراستن آن در محرم و صفر همين سال انجام شده بود.

در اوايل ماه ربيع الأوّل، دو طوق يا بند طلايى كه براى مقام ساخته و كار گذاشته شده بود، فراختر شدند و مجدداً برآن كار گذاشته شدند و (مقام) در تاريخى كه گفته شد در جاى خود قرار گرفت. اين بود خلاصه اى از آنچه فاكهى در باره زيور و آراسته هاى مقام بيان كرده بود. سخن وى بسى مفصل تر بود كه ما در اصل اين كتاب به تمامى، آورده ايم.

ازرقى (2) همچنين يادآور شده است كه زيور و آراسته هاى مقام، در زمان مهدى و متوكّل صورت گرفت، ولى تاريخ انجام اين كار در زمان المهدى را- كه به گفته «فاكهى» سال 161 بوده- ذكر نكرده است.

ص: 378

دريچه هايى آهنى قرار دارد؛ از سمت شرق وارد مقام مى شوند و دور تا دور اين گنبد داراى نقش و طلاكارى شده و سقف آن با آهك سفيد گرديده است. جاى نماز در حال حاضر، سقف گونه اى (ساباط) سوار بر چهار ستون است كه دو ستون مربوط به گنبد است كه سمت زمينى آنها نقش دار و طلاكارى است و سمت بالاى آنها با آهك سفيد شده است. تازه ترين زمانى كه اين قسمت مرمّت شد، رجب سال 810 (1) است. نام ملك ناصر فرج والىِ ديار مصر و شام به عنوان بانىِ اين عمارت و نيز نام ملك ناصر محمدبن قلاوون صالحى والىِ مصر در پنجره شرقى اين مكان به عنوان بانىِ اين عمارت در سال 728 نوشته شده است.

مقام در ميان اين چهار پنجره آهنى، درونِ گنبدى آهنى، كه در زمين ثابت شده، واقع است؛ گنبدى كه روى آن قرار دارد نيز با سُرب ريخته شده در زمين، ثابت گشته به طورى كه جز با كلنگ و تيشه نمى توان گنبد آهنى را از جاى خود در آورد. و چه بسا اين گنبد آهنى كه در حال حاضر مقام درون آن قرار گرفته، همان گنبدى باشد كه به هنگام آمدن حجاج به مكه، روى مقام قرار داده مى شد تا مورد حفاظت قرار گيرد؛ زيرا به گفته ابن جبير (2) ازدحام و يورش جمعيت را بيشتر تحمّل مى كرد.

او اظهار مى دارد كه در زمان سفرش، مقام در جايى ثابت نبوده و جابجا مى شده است؛ گاهى در كعبه و در همان جايى كه پلّكانى منتهى به پشت بام كعبه در آن قرار داشت، نهاده مى شد و گاهى نيز در همين جايى كه اكنون واقع است، درون گنبدى چوبى، قرارش مى دادند و هنگامى كه موسم حج فرا مى رسيد، گنبد چوبى را برمى داشته و به جاى آن گنبدى مى گذاشتند. ابن جبير اين مطلب را در دو جاى سفرنامه اش آورده است.

ص: 379

متن مطلب او كه گوياى ثابت نبودن جاى مقام است. وى پس از ذكر عمره مُكْثِربن عيسى بن فُلَيْتَه، امير مكه، در ماه رجب سال 579؛ همان سالى كه ابن جبير براى حج به مكه رسيد، مى گويد: وقتى او (مُكْثر) طواف گزارد، در ملتزم به نماز ايستاد. سپس به مقام آمد و پشت آن نماز خواند. مقام را براى او از كعبه بيرون آوردند و در گنبدى چوبين قرار دادند تاپشت آن نماز بگزارد. وقتى نمازش پايان يافت، گنبد چوبى را از روى مقام برداشتند تا بتواند آن را لمس كند و برآن دست نهد و پس از آن، گنبد روى مقام نهاده شد. (1) من ندانستم كه چه هنگام مقام را در گنبد به صورت فعلى، ثابت كردند. اما در مورد گنبد آهنى كه روى مقام قرار گرفته و مقام درون آن گذارده شده است، گمان مى كنم نخستين بار، ملك مسعود والىِ يمن و مكه آن را ساخت.

ص: 380

فاصله ركن كعبه كه حجرالأسود در آن است و ركن يمانى تا اركان صندوق (گنبدى شكلى) كه مقام در آن قرار دارد، از درون پنجره اى كه صندوق در آن واقع است، يك ششم كمتر از بيست و چهار ذرع است و فاصله وسط ديوار شرقىِ كعبه تا وسطِ صندوق روبه روى آن، يك چهارم ذرع كمتر از بيست و دو ذرع است و فاصله ميان ركن شامى كعبه در آن سوى حِجْر و ركن شامى صندوق سى و سه ذرع و (بالأخره) فاصله ميان ركن شرقى صندوق تا ركن كعبه كه چاه زمزم روبه روى آن است، (13) ذرع كمتر از پانزده ذرع است؛ همه اين اندازه ها با ذرع آهنى محاسبه شده است.

ص: 381

بود، باز گرداند.

محبّ طبرى آنگاه مى افزايد: اين سخن آشكارا با آنچه ازرقى به نقل از ابن ابى مليكه ذكر كرده و نيز با سياق حديث صحيح و طولانى جابر، تناقض دارد. رواياتى كه مشابه آن نقل شده، خود شاهدى بر ترجيح روايت ابن ابى مليكه است. در روايت جابر چنين آمده است: سپس به طرف مقام ابراهيم عليه السلام آمد و آيه: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً ... را خواند و مقام را ميان خود و كعبه قرار داد. آنچه از اين عبارت به ذهن متبادر مى شود آن است كه مقام به كعبه چسبيده نبود؛ زيرا اگر چسبيده باشد در عرف نمى گويند به طرف مقام آمد و در صورتى چنين مى گويند كه بتوان به سمت آن رفت يا در پشت آن قرار گرفت و اگر چسبيده باشد، تنها مى توان در جلوى آن قرار گرفت.

در اصل اين كتاب، بقيه سخنان محبّ طبرى و نيز سخنى از مالك در همين مورد را آوره ايم و آنچه را كه صواب ديده ايم روشن ساخته ايم.

موسى بن عقبه در «مغازى» خود و ابو عَرُوبه در «الأوائل» و فاكهى در كتاب خود، مطلبى سازگار با نظر مالك، مبنى بر اين كه مقام (ابراهيم عليه السلام) در زمان جاهليت در طرف روبه روى كعبه به آن چسبيده بود، آورده اند.

موسى بن عقبه گويد: مالك در روايتى گفت: ادعا شده است كه مقام به كعبه چسبيده بود و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آن را به اين جايى كه در اين دوران هست، تغيير مكان داد.

او اين مطلب را در ضمن خبر فتح مكه ذكر كرده است. ابوعَرُوبه نيز در روايتى كه از وى داريم، مى گويد: سلمه از عبدالرزاق، از معمر، از حميد اعرج، از مجاهد نقل كرده كه گفت: مقام در كنار كعبه قرار داشت و بيم سيلاب بر آن مى رفت؛ مردم پشت آن به نماز مى ايستادند.

اين بود خلاصه داستان باز گرداندن مقام از سوى عمر به جاى كنونى آن و آنچه ميان او و مطّلب بن ابى وداعه سهمى در باره جاى آن- كه مطّلب تحقيق كرده بود- وجود داشت.

ابوعَرُوبه همچنين مى گويد: سلمه از عبدالرزاق، از ابن جُرَيج نقل كرده كه گفته

ص: 382

است: از عطا و ديگر دوستان شنيدم كه مى گفتند: خليفه عمر اوّلين كسى بود كه مقام را برداشت و در جاى فعلى آن گذارد و پيش از آن جلوى كعبه قرار داشت.

اما فاكهى مى نويسد: عبداللَّه بن ابى سلمه، از عبدالجباربن سعيد، از ابن ابى سبره، از موسى بن سعيد، از نوفل بن معاويه ديلى نقل كرده كه گفت: من در زمان عبدالمطّلب مقام را ديدم كه همچون پيش درى، به كعبه چسبيده بود. فاكهى با سندى كه به عبداللَّه بن سلام مى رسد، خبرى را روايت كرده كه در آن- با اشاره به فراخوان مردم از سوى حضرت ابراهيم عليه السلام براى حج، از بالاى مقام- آمده است: وقتى اين كار را كرد دستور داد مقام را طورى قرار دهند كه روبه روى او قرار گيرد و او خود همواره روبه روى باب كعبه به طرف آن، به نماز مى ايستاد. همچنين در اين خبر آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله تا زمان وفات از مدينه به مكه مى آمد، در كنار مقام و در حالى كه به كعبه چسبيده بود، به نماز مى ايستاد.

فاكهى مى گويد: زبيربن ابى بكر، از يحيى بن محمدبن ثوبان، از سليم، از ابن جُرَيج، از عثمان بن ابى سليمان، از سعيدبن جبير نقل كرده كه مى گفت: مقام روبه روى كعبه قرار دارد و حضرت ابراهيم عليه السلام هنگامى كه بناى كعبه بالا آمد، روى آن ايستاد تا برآن مُشْرف شود. وى مى گويد: وقتى مردمِ بسيارى گرد آمدند، عمر بيم آن داشت كه آن را لگدمال كنند، از اين رو جاى آن را به محلّ فعلى، در راستاى همان جايى كه جلوى كعبه قرار داشت، تغيير داد.

فاكهى مى گويد: يعقوب بن حميدبن كاسب، از عبدالعزيزبن محمد، از هشام بن عروه از پدرش نقل مى كند كه عبدالعزيز احتمال مى دهد به نقل از عايشه باشد كه گفته است مقام در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله در كنار كعبه قرار داشت. فاكهى مى گويد: يكى از مكى ها مى گويد: ميان مقام و كعبه، راهى براى عبور بزها وجود داشت.

در آنچه كه مالك و ابن عقبه و ابوعَرُوبه و فاكهى در باره نزديكى مقام به كعبه گفته اند، ذكرى از محل دقيق آن به ميان نيامده است، جز اينكه در خبرى كه فاكهى از سعيد بن جبير نقل كرده، جاى مقام در نزديكى كعبه به تقريب معلوم مى گردد؛ زيرا در اين خبر اشاره شده كه جاى فعلى آن، به محاذات محلّ قرار گرفتن آن در برابر كعبه بوده

ص: 383

و مقام در حال حاضر درون صندوقى (يا چارچوبى) است كه در ميان آن چهار پنجره مزبور قرار دارد و اين صندوق به اندازه تقريباً دو ذرع آهنى و پنج قيراط فاصله دارد. اين دو ذرع نيز اندازه نصف حفره چسبيده به شاذروان كعبه است. نيمه حفره اى كه در اينجا اشاره شده، آن نيمه اى است كه در كنار حِجْر قرار دارد و آن قيراط هاى افزون بر دو ذرع (يعنى پنج قيراط) نيز در راستاى صندوقى است كه مقام در آن قرار دارد و در جهت حفره و بعد از حِجْر است. اگر چنين باشد جاى مقام را مى توان نسبت به كعبه به تخمين معين كرد.

مقام ابراهيم در فاصله نيمه حفره، از سمتِ حِجْر و پنج قيراط افزون بر دو ذرع قرار دارد؛ زيرا در اين صورت به محاذات محلّى كه در حال حاضر مقام در آن قرار دارد مى رسيم و اگر چنين باشد با قول كسى كه مى گويد محل فعلىِ مقام در راستاى جاى آن در كنار كعبه است مطابق مى شود.

فقيه محمدبن سُراقه عامرى در كتاب خود «دلائل القبله» در باره جاى مقام در نزديكىِ كعبه، سخنى دارد كه با اين گفته، كه جاى آن در راستاى جاى قبلى آن نسبت به كعبه است، مغاير مى باشد.

متن گفته ابن سراقه چنين است: از باب؛ يعنى باب كعبه تا مصلّاى آدم عليه السلام- كه پس از فراغت از طواف و نزول توبه الهى، به نماز ايستاد و جاى فرسوده از تكيه گاه كعبه نيز در همان جاست- كمى بيش از نُه ذرع است. مقام ابراهيم عليه السلام نيز همانجا بود و هم در آنجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از طواف، دو ركعت نماز گزارد و خداوند آيه وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً ... را بر وى نازل كرد و پس از آن پيامبر صلى الله عليه و آله مقام را به جايى كه اكنون هست؛ يعنى در بيست ذرعى كعبه منتقل كرد تا طواف به دليل حضور نمازگزارانى كه پشت مقام به نماز مى ايستند، قطع نگردد يا مردم در ازدحام ها- به خاطر طواف- نماز در آنجا را ترك نكنند و گِردى پيرامون كعبه كامل شود و امام (جماعت) از هرسوى ديده شود. پس از آن سيلاب مقام را با خود برد و از مسجد بيرون كرد، خليفه عمر دستور داد آن را به همان جايى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گذاشته بود، باز گرداندند و فاصله ميان جاى

ص: 384

فرسوده، كه همان مصلّاى حضرت آدم عليه السلام است تا ركن شامى، هشت ذرع است.

پيش از اين در باب هشتم اين كتاب و در ميان مصلّاى حضرت آدم عليه السلام برخى مطالب ابن سُراقه را نقل كرديم كه بر اساس آن بايد جاى مصلّاى حضرت آدم عليه السلام و جاى فرسوده از تكيه گاه كعبه و جاى مقام را- با توجه به مطالب ابن سراقه در بيان فاصله ميان مقام و ركن كعبه (پس از حِجْر) كه دو ذرع و دو سوم ذرع آهنى از سمت حفره به سوى حجر است- در نزديكى كعبه تلقى كنيم و بنا بر اين، مقام نسبت به كعبه، به ميزان دو ذرع و دو سوم خارج از حفره قرار مى گيرد و بنا بر آنچه تاكنون گفته شده، جاى مقام در امتداد جاى فعلى خود نسبت به كعبه است. جاى آن نسبت به كعبه نيز در نيمه حفره اى است كه پس از حِجْر قرار دارد.

فاكهى، درباره محلى كه به هنگام سيل، مقام را به كعبه بستند، مى گويد: از برخى مردم مكه نقل شده، جايى كه مقام را به ديوار روبه رويى كعبه بستند- عمربن خطاب آن را به جاى خود باز گرداند- بدين صورت تعيين مى شود كه طواف كننده از حِجر شامى به سوى شاذروان كعبه تعداد هفت سنگ را بشمارد و به سنگ هفتم كه رسيد به همان جاى مورد نظر رسيده است و در غير اين صورت، در محلّ نهمين سنگ شاذروان كعبه نيز قرار داشته است.

فاكهى در جاى ديگرى از كتابش، مطلبى به اين معنا دارد كه اين نشانه جايى است كه عبداللَّه بن سائب مخزومى يادآور شده است كه در روز فتح مكه پيامبر صلى الله عليه و آله را در حال نماز در آن ديده و ازرقى (1) نيز چنين مطلبى را يادآور شده است.

آنچه ابن سُراقه در اين باره كه پيامبر صلى الله عليه و آله مقام را به جاى فعلى باز گرداند، گفته است:

با گفته هاى ابن عقبه تأييد مى گردد و آنچه را كه خواهم گفت با مطالب ذكر شده از سوى سعيدبن جبير و عطا و ديگران در اين باره كه خليفه عمر نخستين كسى است كه آن را به جاى خود باز گرداند، مغايرت دارد.

فاكهى خبرى را يادآور شده كه به موجب آن، كارگزاران (مكه) آن را در محل

ص: 385

فعلى قرار داده اند و معلوم مى شود كسى جز عمر آن را باز گردانده است. بنا بر اين، در مورد اين كه چه كسى مقام را به جاى خود باز گردانده است، سه نظر وجود دارد:

الف: اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله چنين كرد ب: عمر انجام داد ج: اين كه كسى غير از عمر، اين كار را انجام داد.

مشهور آن است كه عمر چنين كرده است. خبر ذكر شده از سوى فاكهى، به نقل از سعيدبن جبير حكايت از آن دارد كه عمر مقام را به جاى خود بازگرداند تا مبادا مردم آن را لگدمال كنند، ولى آنچه معروف است اين كه عمر به اين دليل كه سيلاب مشهور به «امّ نهشل» آن را از جاى خود كنده بود، به جاى اولش باز گرداند.

فاكهى خبرى را يادآور شده كه به موجب آن، مردى از آل عابدبن عبداللَّه بن مخزوم به عمر گفته است كه جاى نخستين مقام را مى شناسد. آن كسى كه به عمر چنين گفت، بنا به گفته ازرقى و فاكهى و ديگران، مطّلب بن ابى وداعه سهمى است.

آنچه ابن سراقه، در باره فاصله فعلى مقام تا كعبه بيان كرده است، درست نيست؛ زيرا خيلى از آنچه كه ازرقى گفته، كمتر است. ذرعى كه ابن سراقه و نيز ازرقى با آن اندازه گيرى كرده اند، ذرع دستى است. گفته هاى ابن سراقه جز از اين جنبه نيز، جاى تأمل دارد. ابن جبير در سفرنامه خود مطلبى دارد به اين مضمون كه حفره ناقصى كه روى كعبه قرار دارد، نشانه جاى مقام در زمان حضرت ابراهيم خليل عليه السلام است كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را به جاى فعلى آن كه مصلّاست، باز گرداند. اين مورد نيز جاى تأمل دارد؛ زيرا جاى فعلى مقام مسلّما و بدون هيچ ترديدى همان محلى است كه در زمان حضرت ابراهيم خليل عليه السلام بوده است و اختلاف نظر در آن است كه آيا محل فعلى، همان جايى است كه- به گفته ابن ابى مليكه- در زمان پيامبر قرار داشته و يا بنا به نظر مالك، جز آنجاست.

سخن ابن جبير از جهت ديگرى نيز جاى تأمل دارد كه در اصلِ اين كتاب در باره آن توضيح داده ايم.

در تاريخ ازرقى تاريخ و سالى كه عمر مقام را- پس از جا به جا شدن براثر سيل، به

ص: 386

جاى كنونى- منتقل كرد نديده ام (1) كه بنا به گفته ابن جرير (2) و نيز ابن اثير در كامل (3) سال هفده هجرى است. سال هجده نيز گفته شده كه از سوى ابن حمدون در تذكره بيان شده است. واللَّه اعلم بالصواب.

ص: 387

مى افزايد: مقام را از وى گرفتند و گردنش را زدند.

ابوطاهر قرمطى نيز مى خواست آن را بردارد، ولى موفق نشد؛ زيرا پرده داران مسجدالحرام آن را در دره هاى مكه پنهان كردند، مقام همچنان در حراست خداوند متعال بوده و هست تا آنگاه كه- به مقتضاى حديث عايشه كه در «تاريخ ازرقى» آمده است- به بهشت برده شود.

در فضيلت حجرالأسود مطالبى بيان شد كه حكم مقام از نظر دست زدن، بوسيدن و دشت كشيدن برآن، در جهت مخالف حكم حجرالأسود است و اين كار به گفته علما، در مورد مقام مطلوب نيست. در تاريخ ازرقى (1) و منسك قاضى عزالدين بن جماعه نيز مطالبى در تأييد اين نظر وجود دارد و بهتر است از گفته علما پيروى كنيم. (2)

ص: 388

صفحه سفيد

ص: 389

ص: 390

يك درِ غربى براى آن مى گذاشتم و شش ذرع از حِجر برآن مى افزودم؛ زيرا زمانى كه قريش كعبه را ساختند، همين اندازه كم گذاشتند.

و در روايتى آمده است كه: اگر قوم تو پس از من قصد بناى كعبه را كردند، بيا تا قسمت هاى جدا مانده را نشانت دهم. و حدود هفت ذرع به وى نشان داد.

و در صحيح مسلم به نقل از (وليدبن) (1) عطا مطالبى در باره آتش سوزى در كعبه و بناى آن به وسيله ابن زبير، چنين نقل مى كند: از عايشه شنيدم كه مى گفت:

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اگر مردم فاصله اندكى با كفر نداشتند و هزينه بناى مجدّد آن را نيز داشتم، به اندازه پنج ذرع از حِجر را به كعبه مى افزودم. عطا مى گويد: پنج ذرع از حجر (به كعبه) افزود و اساس آن نمايان شد و به مردم نگاه كرد و بناى (كعبه را) بر آن ساخت. (2) فاكهى در اين باره حديثى را ذكر كرده كه بر اساس آن، آن مقدار از كعبه كه قريش در حِجر به جاى گذاشتند، چهار ذرع است؛ زيرا در حديثى كه روايت كرده، مى گويد:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد آن (كعبه) شد، وقتى اساس بناى آن را ديد به عايشه فرمود: اگر نزديكى قوم تو به كفر مانع نبود، آن را ويران مى كردم و بر همان شالوده ابراهيم عليه السلام بنا مى كردم و براى آن، دو در قرار مى دادم و چهار ذرع از حجر را به آن ضميمه مى كردم؛ زيرا چهار ذرع از حجر، در واقع مربوط به كعبه است. در اسناد اين حديث كسى قرار دارد كه نمى شناسم و به دليل شگفت بودن آن، نقلش كردم. در مقدارى كه قريش از كعبه در حجرگذاشت، مطالب ديگرى نيز خواهد آمد.

احاديث صحيحى كه بدان ها اشاره كرديم، حكايت از آن دارند- همچنان كه محبّ طبرى از برخى نقل كرده- نه تمام حِجر، بلكه قسمتى از آن متعلق به كعبه است.

ص: 391

گوينده اين مطلب، به روايتى از عايشه در صحيحين استناد مى كند كه گفت: از پيامبر پرسيدم: آيا حجر جزو كعبه است؟ فرمود: آرى. گفتم: پس چرا آن را وارد كعبه نمى كنند؟ فرمود: قوم تو براى اين كار (هزينه) كم آوردند. اين حديث عايشه با احاديثى كه از وى ذكر كرديم، منافاتى ندارد؛ زيرا اين حديث مطلق است و احاديث ديگر مقيّد و مى دانيم كه مطلق را (مى توان) بر مقيّد حمل كرد.

محبّ الدين طبرى به همين نكته اشاره كرده، مى گويد: درست تر آن است كه ميزان كمبود كعبه، هفت ذرع است كه در حديثى از عايشه آشكارا بدان اشاره شده است كه به طور مختصر مضمون حديث را نقل مى كند، سپس مى گويد: در اينجا مطلق را بر مقيدى كه پيشتر آمده است، حمل مى كنيم و اطلاق كل بر جزء جايز است. محبّ طبرى اين مطلب را در «شرح التنبيه» آورده و در «القرى»، پس از بيان استدلال خود، مى گويد:

برخى برآنند كه حجر جزئى از كعبه است و برخى نيز معتقدند بخشى از آن جزء كعبه است.

اين احاديث دلالت برآن دارند كه بخشى از حِجر جزء كعبه است و كسى كه قائل به حمل مطلق بر مقيد است، مى گويد: مطلق اين احاديث در فصل قبلى، براين يك وارد شده اند و كسى كه قائل به اين امر نيست، به همين حديث مطلق عمل مى كند.

بايد گفت: براى حمل حديث مطلقِ عايشه بر احاديث مقيد آن، همين بس كه علت در هر دو حديثِ مطلق و مقيّد يكى است و آن عبارت از جاگذاشتن بخشى از كعبه در حِجر به وسيله قريش، به دليل كم آوردن هزينه آن است. اما با توجه به سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در حديث مطلق عايشه كه فرمود: «اگر قوم تو فاصله اندكى با جاهليت نداشتند و بيم آن نداشتم كه اگر حِجْر را وارد كعبه كنم، در دل ناخوش دارند» كسى كه قائل به آن است كه تمام حِجر جزء كعبه مى باشد، از دو حال خارج نيست: يا بايد بگويد كه پيامبر صلى الله عليه و آله با اين سخن خود اشاره به وارد كردن بخشى از حِجر در كعبه كرده است يا اين كه منظور وى وارد كردن تمامى حِجر در كعبه بوده است؛ اگر قائل به حالت دوم باشد، در درستى آن بايد تأمل كرد، زيرا در روايت بخارى به نقل از عايشه، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اگر قوم تو به

ص: 392

زمان جاهليت نزديك نبودند دستور مى دادم كعبه را خراب كنند و آنچه از آن بيرون شد، وارد مى كردم و براى آن درى شرقى و درى غربى مى ساختم و به پايه بناى (حضرت) ابراهيم عليه السلام مى رساندم. (1) اين روايت، مستلزم آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پى بازگرداندنِ اساس كعبه به اساس بناى ابراهيم عليه السلام است و اساس بناى ابراهيم عليه السلام كه پيامبر صلى الله عليه و آله بدان اشاره كرده، همانى است كه قريش به دليل كمبود هزينه آن، چنان كه گفته شد، وارد حجر كرد (و از كعبه كاست) زيرا بنا به اتفاق تاريخ نگاران، كعبه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله از همه اطراف، جز آنچه پيشتر گفته شد، از سمت حِجر بر اساس بناى حضرت ابراهيم عليه السلام بنا شده بود. بنا بر اين، آن حضرت صلى الله عليه و آله با اين سخن خود اشاره به اساس بناى ابراهيم عليه السلام داشته اند كه قريش آن را جزو حجر قرار داد و اين همان اساسى است كه ابن زبير- چنانكه پيشتر در حديث عطا در صحيح مسلم آمد- كعبه را بر آن بنا كرد.

ازرقى نيز اين حديث را در خبر مربوط به بناى كعبه از سوى ابن زبير آورده است. او مى گويد: وقتى ابن زبير كعبه را خراب و با خاك يكسان كرد، پايه هاى بناى حضرت ابراهيم عليه السلام را دنبال كرد و متوجه شد كه چيزى حدود شش ذرع و يك وجب، داخل حجر شده است؛ مانند گلوى شترانى بود كه همچون درهم رفتن انگشتان درهم رفته اند و با حركت و تكان اركان (كعبه)، حجر نيز به تكان در مى آيد. ابن زبير پنجاه تن از بزرگان و سران را فرا خواند تا شاهد اساس و پايه بناى كعبه باشند. سپس افزوده است: وى آنگاه بناى خود را برآن اساس قرار داد.

گفتنى است كه در برخى روايات، احاديثِ مطلقِ عايشه نيز كه در آنها پيامبر صلى الله عليه و آله مقدارى از كعبه را- كه قريش جزو حجر قرار داده بود- به عايشه نشان داد، دليلى است

ص: 393

برآن كه قسمتى از حجر جزو كعبه است؛ چرا كه اگر همه حجر جزو كعبه بود، ديگر نشان دادن آن قسمت به عايشه، مناسبتى نداشت.

اختلاف روايات نقل شده از عايشه، در مساحت آن بخش از حجركه بايد جزء كعبه باشد، موجب نمى شود كه روايت عايشه را كه تصريح دارد قسمتى از حِجر جزء كعبه است به كنارى نهيم، بلكه بايد كوشيد آن مقدار از كعبه را كه جزو حِجر شده، پيداكرد. روايات در اين باره فراوان است و چنان كه در صحيحين آمده، اين ميزان، حدود هفت ذرع است.

ما از اين جهت به اين نكته اشاره كرديم كه سخن شيخ تقى الدين ابن صلاح بنا بر نقل قول نووى در «الإيضاح»، خلاف آن را القا مى كند. متن سخن وى چنين است: اما در مورد حديث عايشه، شيخ امام ابوعمروبن صلاح مى گويد: روايات بسيار و آشفته اى در اين باره نقل شده و در روايتى در صحيحين حِجر جزو كعبه به شمار آمده و روايت شده كه شش ذرع از حِجر، متعلّق به كعبه است؛ تقريبا شش ذرع هم روايت شده، پنج ذرع هم گفته شده و نزديك به هفت ذرع نيز آمده است. و مى افزايد: حال كه روايات، متفاوت و آشفته است، لازم است بيشترين رقم را بگيريم تا يقين حاصله هرگونه شكى را بزدايد.

سخن ابن صلاح و نووى دليل برآن است كه طواف تنها در صورتى كه از پشت حِجر انجام شود، درست است. نووى يادآور شده كه اين فتوا، فتواى درستى است و شافعى نيز برهمين اساس مى گويد: جمهور علماى اصحاب براين نظرند و راه درست همين است؛ زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله از بيرون حجر طواف كرد. خلفاى راشدين و ديگر صحابه پس از ايشان نيز چنين كردند.

گفتنى است با اين بيان نووى كه: «پيامبر صلى الله عليه و آله از بيرون حِجر طواف گزارد»، مى توان استدلال به وجوب طواف از خارج حجر كرد؛ چرا كه افعال صادره از پيامبر صلى الله عليه و آله در حجّى كه به عمل آمد از دو حال خارج نيست:

يا اينكه انجام تمامىِ آنها مطلوب است و جنبه وجوب دارد و اخلال در هر بخش از آنها مبطل حج است و يا اينكه انجام آنها مطلوب است، ولى قسمتى جنبه واجب و

ص: 394

قسمت ديگر، جنبه استحباب دارد و تميز واجب از مستحب نيازمند دليل مشخّص ديگرى است.

احتمال نخست را نمى توان ثابت كرد، امّا احتمال دوم بجا و حق است و اگر قرار باشد طواف پيامبر صلى الله عليه و آله از پشت حجر، دليل بر وجوب اينگونه طواف نباشد- بدان جهت كه برخى افعال حجّ پيامبر صلى الله عليه و آله واجب و برخى غير واجب است و اگر از استدلال به طواف پيامبر صلى الله عليه و آله از پشت حجر صرف نظر كنيم- دليلى بر وجوب طواف از بيرون حجر وجود ندارد؛ در صورتى كه در حديث عايشه تصريح شده بود: حجر جزو كعبه است. استدلال به اين حديث نيز جاى تأمل دارد، چرا كه اين حديث مطلق است و بر احاديث مقيدِ وى حمل شده- كه در آنها، چنانكه گفته شد، پيامبر صلى الله عليه و آله مقدارى از كعبه را كه در حجر است روشن و مشخص ساخت- و بدين ترتيب روشن شد كه نمى توان چنانكه نووى استدلال كرده- به علت نبود دليلى مبنى بر واجب بودن اين فعل پيامبر صلى الله عليه و آله براى ديگران- از طواف آن حضرت صلى الله عليه و آله براى وجوب طواف از بيرون حجر، استدلال كرد.

علاوه بر اين، احتمال هم دارد كه طواف پيامبر از آن سوى حجر، به دو دليل باشد؛ 1- جنبه قطعيت بخشيدن به مورد مشكوكى است كه ممكن است باعث فساد طواف بسيارى از طواف كنندگان باشد، چون كعبه از جانب حجر، بر پايه بناى ابراهيم عليه السلام بنا نشده و قريش هنگام بناى آن، بخشى از كعبه را در حجر قرار دادند و بر طواف كننده واجب است كه از بيرون آن طواف كند و وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله در طواف خود، از ميان حجر رد شود و آن قسمت از كعبه را كه در حجر قرار گرفته دور بزند، ديگرانى كه نمى دانند چه مقدار از كعبه در حجر قرار گرفته، نمى توانند به پيروى از آن حضرت از حجر طواف كنند زيرا نمى توانند فاصله مراعات كنند و در نتيجه طوافشان باطل مى شود.

مسأله ديگر آن كه، حتى اگر احتمال نخست را ناوارد بدانيم و فرض كنيم كه همه مردم مى دانند كه در طواف خود چقدر بايد از حجر بگذرند، طواف آن حضرت از آن سوى حِجر، دو حكمت نيكو در بر داشت: يكى رهايى از نرده هاى حجر- كه قريش در خبر بناى كعبه از سوى ايشان، همچون ديوارى به گرد آن كشيده بودند- و ديگرى

ص: 395

پيش گيرى از يك مفسده و آن اين كه زنان نيز مجبور مى شدند همچون مردان از روى نرده ها عبور كنند و با اين كار (قسمت هايى از بدنشان) آشكار مى شد؛ حال آنكه زنان مأمور به حفظ و صيانت خود هستند و بدين ترتيب پيامبر صلى الله عليه و آله بهتر آن ديد كه از آن سوى حجر به طواف بپردازد كه براى دنيا و دين امّتش، آسايش و اطمينان بيشترى در برداشت.

همين احتمال و توجيه در مورد طواف خلفا و ديگران- كه از آن سوى حجر طواف كرده اند- نيز وارد است و اگر طواف آن حضرت از آن سوى حجر، به اين دليل و توجيه باشد، چنين طوافى جنبه استحباب مؤكد (و نه واجب) دارد؛ زيرا چنانكه پيش از اين نيز گفته شد، دليلى بر واجب بودن اين فعل پيامبر صلى الله عليه و آله در حج، براى ديگران نيست. و چنانچه كسى (در طواف خود) از وسط حجر و از روى نرده آن و از آنجايى كه خارج از كعبه باشد، رد شود به ويژه وقتى روايت هفت ذرع يا شش ذرع و اين حدود را رعايت كرده باشد، نمى توان گفت طوافش نادرست و فاسد شده؛ زيرا اين حكم مبتنى بر دليل نيست.

گروهى از علما؛ از جمله ابومحمد جوينى و فرزندش امام الحرمين و بَغَوى، معتقد به صحّت طواف كسانى هستند كه از ميان حجر رد شده و ميان خود و كعبه شش ذرع فاصله را رعايت كرده اند.

رافعى نيز يادآور شده كه اين فتوا صحيح است. لخمى از ياران مالكى نيز قائل به همين نظر است. شيخ خليل جندى در مختصر خود كه شامل فتواهاست ونيز شاگرد وى قاضى تاج الدين بهرام مالكى در «الشامل» به طور قطع قائل به اين نظر هستند و دليل آنها نيز روايت عايشه است كه در آن شش ذرع از حجر، جزو كعبه دانسته شده و چنانكه گفته شد، اين روايت در صحيحين آمده است. واللَّه اعلم.

ص: 396

بناى حجر؛ ازرقى مى نويسد: وقتى منصور عباسى به حج آمد، زيادبن عبيداللَّه حارثى امير مكه را فرا خواند و گفت: سنگ حجر را از سنگ هاى باديه يافتم. مى خواهم هم اكنون ديوار حجر را يك لايه با سنگ مرمر بپوشانى. زياد، كارگرانى به كار گرفت و با استفاده از آن، پيش از صبح روز بعد، ديوارهاى حجر را با سنگ مرمر پوشانيد. پيش از آن در ديوارهاى حجر مرمر به كار نرفته بود. وى مى افزايد: پس از آن، خليفه مهدى سنگ مرمر آن را بازسازى كرد. (1) ازرقى يادآور شده كه سنگ مرمرِ حجر، كه در زمان مهدى به كار رفت، همچنان باقى بود تا اينكه در زمان خلافت متوكّل فرسوده شد و آنها را كندند و سنگ مرمر تازه به جاى آن كار گذاشتند. اين كار در سال 241 صورت گرفت و بازسازى سنگ هاى آن در زمان مهدى خليفه عباسى در سال 161 بود. (2) ازرقى تاريخ بازسازى آن در زمان منصور عباسى را قيد نكرده و تنها نوشته است: در همان سالى بوده كه منصور به حج آمد كه البته بيانگر سال انجام اين كار نيست؛ زيرا منصور عباسى در زمان خلافت خود- بنا به گفته عتيقى در بر شمارى امرايى كه به حج آمده اند- در سال هاى 140، 144 و 147 به سفر حج آمد و بالاخره در سال 157 بود كه در آن سفر پيش از ورود به مكه، وفات يافت. (3) اگر وى در يكى از سه سال پيش گفته به حج رفته باشد، بيان اين كه (حجر را) در سالى كه به حج رفت بنا كرد، بيان كاملى نيست و ظاهراً اين امر در سال 140 اتفاق افتاده است؛ زيرا در اين سال بود كه بنا به گفته ازرقى، بناى مسجدالحرام، كه منصور دستور آن را داده بود، به دست زياد بن عبيدالله، امير مكه انجام گرديد.

معتضد عباسى نيز حجر را در عصر خلافتش، بنا به گفته اسحاق بن احمد خزاعى، راوى تاريخ ازرقى، در سال 283 مورد مرمّت و بازسازى قرار داد. حجر در آغاز خلافت ناصر عباسى؛ يعنى در سال 576 نيز مورد مرمّت و تعمير قرار گرفت؛ مستنصر عباسى نيز آن را تعمير كرد.

ص: 397

ملك مظفر والى يمن و همچنين ملك ناصر محمدبن قلاوون نيز آن را مرمت كردند كه نام اين دو و نيز نام مستنصر عباسى روى سنگى در بالاى حجر نوشته شده است. در سنگ نوشته اى كه خبر عمارت ملك ناصر در آن آمده، سال 720 قيد شده است. در ايام ملك منصور على بن ملك اشرف شعبان بن حسين بن ملك ناصر محمدبن قلاوون و به فرمان دو امير؛ يعنى «بركه» و «برقوق» (1) از كارگزاران دولت وى در سال 781 حِجر مورد مرمت و تعمير قرار گرفت. سپس در سال 801 به دستور ملك ظاهر برقوق تعمير گرديد كه به همين علت نام وى در قطعه سنگى مرمرين، در بالاى حجر و بر دريچه شرقى آن نوشته شده است. در دريچه ديگر نيز كلياتى در باره عمارت، قيد شده است اين كار در آغاز ماه رمضان سال 801 انجام شد. در رجب و شعبان سال هشتصد و بيست و دو نيز بسيارى از سنگ هاى آن كه فرسوده بود و بيم سقوط آنها مى رفت، مورد تعمير و تجديد قرار گرفت و با گچ محكم شد كه بيشتر شامل ديوارهاى حجر مى شد. پس از آن بسيارى از سنگهاى مرمر ديوارهاى داخلى و خارجى و در قسمت بالا و پايين حجر از ابتداى محرم سال 826 و به دستور توليت بناى آن امير زين الدين مقبل قديدى مرمّت و تجديد بنا شد.

در مورد بناى آن، در فاصله خلافت معتضد عباسى تا خلافت ناصر عباسى، مطالب بسيارى ناگفته و پنهان مانده است؛ زيرا بعيد است كه در اين زمان طولانى، بازسازى و مرمتى در آن صورت نگرفته باشد.

از جمله كسانى كه حجر را تعمير و مرمّت كردند، جمال الدين معروف به جواد وزير است كه گمان مى رود در سال 550 بوده است.

ازرقى و ابن جماعه به ابعاد و اندازه هاى آن، اشاره كرده اند. ازرقى در روايتى، با سندى كه به خودش مى رسد، آورده است: فاصله ديوار كعبه از زير ناودان تا ديوار حجر، هفده ذرع و هشت انگشت است و فاصله ميان دو درِ حجر، بيست ذرع و عرض

ص: 398

آن بيست و دو ذرع است. ارتفاع ديوار از داخل يك ذرع و چهارده انگشت است و اندازه آن در كنار درى كه نزديك مقام قرار دارد، يك ذرع و ده انگشت است و ارتفاع ديوار غربى حجر، يك ذرع و بيست انگشت است و فاصله حجر تا ركن شامى يك ذرع است و تا درِ كنارى بعد از مقام، يك ذرع و ده انگشت و يك ذرع و شانزده انگشت است و ارتفاع آن در وسط دو ذرع و سه انگشت و عرض ديوار دو انگشت كمتر از دو ذرع است. (1) واندازه درِ حجر از سمت مشرق بعد از مقام پنج ذرع و سه انگشت است و اندازه درِ حجر از سمت مغرب، هفت ذرع است و اندازه محيط داخلى حجر سى و هشت ذرع و محيط خارجى آن چهل ذرع و شش انگشت است (پايان سخن ازرقى). (2) دايى ام ازابن جماعه نقل كرده كه گفت: اندازه گِردى داخلىِ حجر تا دروازه آن، سى ويك ذرع و يك سوم ذرع است و گِردى خارجى آن (محيط خارجى منهاى عرض دروازه) سى وهفت ذرع ونيم و ربع و يك هشتم (78 37) ذرع است، و فاصله مستقيم اين سر تا آن سر، هفده ذرع است و فاصله گودى حجر تا ديوار ناودان (كعبه) پانزده ذرع است و ضخامت ديوار حجر دو ذرع و يك سوّم ذرع و يك هشتم ذرع است و ارتفاع آن از محل طواف تا دروازه سمت مقام، يك ذرع و دو سوم ذرع و يك هشتم ذرع است (11924/ 18+ 23+ 1) و ارتفاع آن تا دروازه ديگر، يك ذرع و يك دوم و يك سوم و يك هشتم (12324/ 18+ 13+ 12+ 1) ذرع است و ارتفاع آن در وسط، يك ذرع و دو سوم ذرع است و فاصله ميان ديوار حجر و شاذروان در كنار دروازه نزديك مقام، چهار ذرع و يك سوم ذرع است. و مقدار خارج شده ديوارِ حجر از شاذروان، يك دوم ذرع و يك هشتم (58) ذرع است و فاصله گشادگى ديگر، چهار ذرع و نيم و مقدار خارج شده ديوار حجر از شاذروان، نيم ذرع و يك سوم (56/ 13+ 12) ذرع است.

همه اين اندازه ها به ذرعِ پارچه كه در روزگار ما در مصر اندازه گيرى مى شود، حساب شده است.

ص: 399

مواردى از حجر را اندازه گرفتيم و به اين نتيجه رسيديم كه فاصله ميان وسط ديوار ناودان كعبه تا ديوار روبه رويى آن، از حجر پانزده ذرع بود و فاصله ديوار حجر در وسط، دو ذرع و ربع بود و فاصله ديواره شرقى حجر تا (ديوار كعبه) پنج ذرع و فاصله ديواره غربى حجر، پنج ذرع و يك قيراط بود و فاصله ميان دو لبه حجر از داخل هفده ذرع و دو قيراط بود.

ارتفاع ديوار حجر از درون، در لبه شرقى دو ذرع يك قيراط كم و از بيرون، دو ذرع و دو قيراط و ارتفاع ديوار حجر از داخل و از وسط يك ذرع و دو سوم ذرع و از خارج دو ذرع و دو قيراط بود و ارتفاع ديوارهاى حجر از داخل در لبه غربى، يك قيراط كمتر از دو ذرع و از خارج، دو ذرع و يك هشتم بود. همه اين اندازه ها به ذرع آهنى است. ابن خرداذبه در اندازه هاى مربوط به گردى حجر، مطلب شگفتى دارد او مى گويد:

اندازه گِردى حجر، پنجاه ذرع (1) است. اين اندازه، از اين نظر شگفت است كه با گفته ازرقى در اين باره (2) اختلاف دارد و رقم داده شده از سوى ابن خرداذبه، به ميزان ده ذرع از آنچه ازرقى آورده، بيشتر است.

ص: 400

در تاريخ ازرقى از ابن عباس روايت شده كه: در نمازخانه نيكان نماز بخوانيد. از او در اين باره پرسيدند، گفت: منظور زير ناودان است. (1) حكم نماز در قسمت كعبه اى حجر، همان حكم نماز خواندن در كعبه را دارد، چون آنجا هم از كعبه است و بنا بر فتواى مشهور از مالك، نماز واجب يا مستحبىِ مؤكد؛ مانند وِتر و دو ركعت طواف و نماز حجر و دو ركعت نماز واجب طواف در آنجا درست نيست، ولى مستحبات غير مؤكد درست است و همچون ديگر جاهاى حجر، در آنجا مستحب هم هست. در بقيه حِجر (يعنى خارج از محلى كه احتمال مى رود جزء كعبه باشد)، نماز واجب درست است و كراهتى هم ندارد.

در مذهب شافعى و ابوحنيفه، مى توان همه نمازها را در همه جاى حجر، به جاآورد.

ص: 401

رحمت كناد!- به خاك سپرده شد. (1) ازرقى گويد: جدّم برايم گفت كه سعيدبن سالم از عثمان بن ساج برايم چنين نقل كرد: ابن اسحاق پس از بيان مطالبى در باره اسماعيل و فرزندان وى، مى گويد: در باره جُرهمى ها و خاندان اسماعيل بايد گفت وقتى حضرت اسماعيل عليه السلام وفات يافت، همراه مادرش در حجر دفن شد و گفته مى شود كه او (هاجر) نيز پس از وفات در آنجا به خاك سپرده شد. (2) صاحب «الاكتفاء» يادآور شده كه قبر اسماعيل عليه السلام در حجر است و محل اين قبر در كنار دروازه حجر قرار دارد. در باره (قبر) اسماعيل عليه السلام اختلاف است؛ برخى همچون ابن اسحاق برآنند در حِجر است و برخى نيز گفته اند در حطيم است كه پيش از اين طى نقل قول ازرقى در بخش حطيم، از «مقاتل» آورديم و فاكهى نيز از كعب الأحبار و ابن سابط (همين روايت را) نقل كرد.

فاكهى در فضايل مكه مى نويسد: موسى بن محمد، از يزيد بن ابى حكيم، از سفيان ثورى، از عطاء بن سائب، از ابن سابط نقل كرده كه گفت: ميان ركن و مقام و زمزم قبر نود و نُه پيامبر است و قبر هود و شعيب و صالح و اسماعيل عليهم السلام در اين بقعه و يا بنا، به قولى در طرف جايى است كه حجرالأسود در آن بود، اين قول را مسعودى آورده، آنجاكه مى گويد: اسماعيل عليه السلام در حالى كه 137 سال عمر كرده بود، وفات يافت و در مسجدالحرام در سمت همان جايى كه حجرالأسود بود، به خاك سپرده شد. (3) در نسخه اى از تاريخ مسعودى عبارت «همان جايى كه حجرالأسود بود» را ديدم و فكر مى كنم «بود» از اضافات ناسخ است؛ زيرا وجود آن بى معناست.

آنچه مسعودى در باره عمر حضرت اسماعيل عليه السلام گفته، با خبرى كه ابن اسحاق آورده، مغايرت دارد. شايسته است كه از خوابيدن در آن و نيز از دو بدعت ذيل- كه به

ص: 402

گفته ابن جماعه به نقل از دايى ام هيچ ريشه اى ندارد و مردم آنها را درست كرده اند- احتراز كرد؛ يكى ايستادن در دو دهانه حجر براى نماز و سلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله و ديگرى ايستادن به طرف پيامبر صلى الله عليه و آله در دو دهانه حجر و پشت كردن به كعبه است. حال آن كه بهتر است به هنگام دعا، روى به كعبه داشته باشيم. اين بود مضمون سخنان او. خداوند متعال به ما توفيق دهد از بدعتها فاصله گيريم و از سنت پيامبر صلى الله عليه و آله پيروى كنيم.

ص: 403

آن نمازگزارد، وجود دارد. ابن زيد مى گويد وقتى پيامبر وارد كعبه شد در همه سوى آن به نيايش پرداخت، ولى نماز نخواند و بيرون شد و هنگام خروج درست در برابر كعبه، دو ركعت نماز خواند و فرمود: قبله اين است. (1) نسائى مى گويد: در همه اطراف آن تسبيح و تكبير گفت ولى نماز نخواند سپس بيرون رفت و پشت مقام دو ركعت نماز خواند و فرمود: اين قبله است. (2) محبّ طبرى مى گويد: «برابر كعبه» به درِ آن مى گويند و به محاذات آن «پشت كعبه» گفته مى شود. سپس مى گويد: همچنين بر همه اطراف (كعبه) كه درى داشته باشد، نيز اطلاق مى شود و متعارف نيز همين است. آنگاه مى افزايد: ظاهراً اين مكان، روبه روى مقام در محوّطه كعبه است، به طورى كه مقام در پشت نماز گزار قرار گيرد و مى گويد:

احتمال بعيد آن است كه اين مكان همان جاى چهارم (محل امامت جبريل) باشد.

محبّ طبرى وجه ديگرى را نيز جايز دانسته است و آن اينكه همان جاى اول در پشت مقام باشد؛ زيرا به آنجا نيز وجه (برابر) كعبه مى گويند. سپس افزوده است: برترى صورت كعبه بر ديگر طرف هاى آن، وارد شده است. پس از آن گفته است: جاى هفتم: ميان دو ركن يمانى است. اين را ابن اسحاق در سيره خود طى داستان درازى، نقل كرده است.

هشتم: حجر، و استدلالش نيز به حديث «خفه كردن پيامبر صلى الله عليه و آله توسط عقبةبن ابى معيط در حجر» است كه در صحيحين (3) آمده. در همين فصل به نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه اشاره كرده

ص: 404

و گفته است: گويند حضرت آدم عليه السلام در كنار ركن يمانى دو ركعت نماز خواند، او اين روايت را به «دلائل اليقين» ابن ابى الدنيا و تاريخ ازرقى (1) نسبت داده و مى گويد: بدين ترتيب جاهايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به طور مسلّم يا به گمان، در آنها نماز گزارده به نُه (2)

مورد رسيد. دهم: مصلاى حضرت آدم عليه السلام است. پايان سخن محب طبرى كه نكاتى را بايد در باره آن يادآور شد: از جمله اينكه ذكر نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در كعبه، با عنوان اين قسمت سازگار نيست؛ زيرا عنوان از اين قرار بوده است: «جاهايى در اطراف كعبه كه گفته مى شود پيامبر صلى الله عليه و آله در آنجا نماز خواند» و اين عنوان اقتضا دارد كه تنها به ذكر جاهايى در كعبه پرداخته شود و نه داخل كعبه. ديگر اين كه: بر شمردن مصلّاى حضرت آدم عليه السلام نيز با عنوان فوق سازگارى ندارد. و همچنين در مورد مصلّاى آدم عليه السلام كه آن را محتمل دانسته، احتمال دارد كه حضرت آدم عليه السلام كنار ركن يمانى در كنار حجرالأسود نماز خوانده باشد و هم احتمال دارد كنار ركن يمانى در كنار «باب المسدود» در مستجار نماز گزارده كه احتمال دوم- بنا بر آنچه پيشتر از قول فاكهى آورديم- قوى تر است.

برخى مى گويند: جايى كه خداوند توبه آدم عليه السلام را پذيرفت، پشت كعبه در كنار درى است كه ابن زبير نزديك ركن يمانى باز كرد. ديگر اينكه آنچه در مورد مصلّاى آدم عليه السلام در كنار ركن يمانى ذكر كرده با نظر ابن سراقه و ابن جماعه- كه آن را در جهت شرقى كعبه دانسته اند- مغايرت دارد و در باب هشتم اين كتاب اشاره شد كه مصلّاى آدم عليه السلام در جهت شرقى است و ميان حفره سنگفرشى كه در همين راستا قرار دارد، يك سوم كمتر از سه ذرع آهنى، فاصله است.

از جمله اين كه محبّ طبرى زمانى كه جاى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در ميان دو ركن يمانى را معين كرده، اين احتمال را هم مى دهد كه آن حضرت صلى الله عليه و آله وسط ديوار نماز خوانده باشد و هم اين كه احتمال مى دهد كه از وسط كمى آن سوتر و نزديك به حجرالأسود نماز

ص: 405

بخواند و بالأخره اين احتمال را هم مى دهد كه از وسط اين سوتر و نزديك به ركن يمانى نماز خوانده است. تعبير وسط ديوار نيز از آن جهت است كه سنگ مرمرى در شاذروان كعبه وجود دارد كه روى آن نوشته شده است: ملك لاجين (1) دستور بناى محل طواف را صادر كرد.

ديگر اين كه محبّ طبرى جايى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پاى در كعبه نماز خواند، معين نكرده است كه خود سه احتمال دارد: 1- در برابر در نماز خوانده باشد 2- در حفره سنگفرشى كه در سمت راست درِ كعبه است 3- ملتزم، كه البته احتمال سوم، بعيد و احتمال اوّلى قوى تر است؛ زيرا «در كنار در» خود بيانگر خلاف دو احتمال ديگر است و آن دو احتمال ديگر را تنها به دليل نزديكى مى توان مصداق كنار در كعبه برشمرد.

ما بدين جهت اين نكته را يادآور شديم كه از شيخ الاسلام عزالدين بن عبدالسلام شافعى و احمدبن موسى بن عُجَيل از بزرگان يمن وارد شده كه گفته اند: مصلاى جبرئيل در پشت پيامبر صلى الله عليه و آله، همين حفره سنگفرشى بوده است، البته من عين سخن ابن عجيل را نديده ام ولى به آگاهى يافتم كه امام المقام و شيخ الشيوخ ما رضى طبرى از شيخ احمدبن موسى بن عجيل خواست كه به روش كشف و شهود، در اين باره تحقيق كند. او نيز به آگاهى وى رسانده است كه حفره ياد شده همان مصلّاى جبرئيل در پشت پيامبر صلى الله عليه و آله است.

سخن ابن عبدالسلام را ابن جماعه، در منسك خود نقل كرده و آورده است: «شيخ عزالدين بن عبدالسلام گويد: حفره چسبيده به كعبه، كه ميان درِ كعبه و حجر واقع است، همان جايى است كه جبرئيل نمازهاى پنج گانه را پس از واجب شدن آنها از سوى خداوند متعال بر امت، پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله به جاى آورد. من از فرد ديگرى چنين چيزى نديده ام و البته بعيد هم هست؛ زيرا اگر اين سخن درست بود، با نوشتن در باره حفره، بدان اشاره مى كردند و تنها به (ذكر) كسى كه دستور بناى محل طواف را داده، بسنده نمى كردند». اين مطلب را دايى ام از وى نقل كرد. خدا هردوى آنها را بيامرزاد!

ص: 406

در باره مقام، به نقل از سعيدبن جبير رحمه الله (1) آمده است كه: جاى فعلىِ آن، روبه روى درِ صندوقى (يا گنبدى) است كه مقام در آن قرار دارد و از حفره اى كه كنار حجر است رد مى شود. بنا بر اين، مقام نسبت به كعبه، در نيمه حفره ياد شده قرار دارد و اگر جاى مقام نسبت به كعبه، چنين باشد پيامبر صلى الله عليه و آله پس از خروج از كعبه در آنجا نماز خوانده است؛ زيرا نسائى از اسامة بن زيد روايت كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از خروج از كعبه، دو ركعت نماز جلوى كعبه خواند و در روايتى آمده كه آن حضرت صلى الله عليه و آله دو ركعت نماز در پشت مقام خواند و در واقع پشت مقام و جلوى كعبه يكى است، چنان كه گفته اند مقام در كنار كعبه بوده است.

ديگر آن كه از سخن محبّ طبرى بر مى آيد: مصلّايى كه ابن سائب از آن ياد كرده، غير از آن مصلّايى است كه اسامه گفته است؛ زيرا اسامه به دو صورت از آن ياد كرده كه جاى تأمل دارد: حديث ابن سائب در مورد مصلايى كه ذكر كرده، با حديث اسامه در اين مورد سازگار است و با نگاهى به متن حديث، هر كدام اين نكته ها روشن مى شود. متن حديث ابن سائب كه ازرقى آن را آورده چنين است:

جدم از داودبن عبدالرحمان، از محمدبن جُرَيج، از محمدبن عبادبن جعفر، از ابن سائب روايت كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله روز فتح مكه، جلوى كعبه، روبه روى الطرفة البيضاء (نوار سفيدى كه به عنوان علامت نهاده شده بود) به نماز ايستاد و سپس دو دست خود را بلند كرد و فرمود: اين قبله است. (2) متن حديث اسامه چنين است: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله وارد كعبه شد، در همه اطراف آن به دعا پرداخت ولى نماز نخواند و بيرون آمد؛ وقتى خارج شد در برابر كعبه دو ركعت نماز خواند و فرمود: اين قبله است. آن دو اين روايت را آورده اند. (3) نسائى هم مى گويد: در همه اطراف آن تسبيح و تكبير گفت، ولى نماز نخواند. سپس بيرون رفت و پشت مقام،

ص: 407

دو ركعت نماز خواند و سپس فرمود: اين قبله است. (1) حقيقت آن است كه گفته اسامه در حديث اول كه گفت: «در برابر كعبه نماز خواند» و سخن او در حديث دوم: «و پشت مقام دو ركعت نماز خواند» با هم تعارض ندارند.

زيرا آن گونه كه ابن عقبه در مغازى و جاهاى ديگر گفته، مقام در برابر كعبه قرار داشته است و بنا براين، در پشت مقام نماز خواند، به مثابه توضيح اين گفته است كه: «در برابر كعبه نماز خواند» و بدين ترتيب تناقض ميان سخن وى در اين دو حديث، برطرف مى شود و اين بهتر از آن است كه سخن او را حمل بر اين كنيم كه آن حضرت در پشت محل فعلى مقام، به نماز ايستاد؛ زيرا اگر چنين كنيم، بوى تناقض ميان اين دو حديث، به مشام مى رسد.

و اگر حديث ابن سائب گوياى آن باشد كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه كنار كعبه به نماز ايستاد و فرمود: «اين قبله است» و حديث اسامه نيز گوياى همين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله باشد، اين خود دليل بر يكى بودن نمازگاه هايى است كه اسامه و ابن سائب ذكر كرده اند.

و همان نظر كه از سوى محبّ طبرى مطرح ساختيم تأييد مى شود؛ يعنى كه نمازگاه ذكر شده از سوى اسامه غير از نمازگاهى است كه از سوى ابن سائب ذكر شده است و حديث استدلالى محب طبرى براى مصلايى كه ابن سائب ذكر كرده نيز آورده نشده و همچنين حديث ازرقى نيز آورده نشده است؛ زيرا محبّ طبرى در «القرى» در مطلبى با عنوان «جاهايى از كعبه كه پيامبر صلى الله عليه و آله نماز گزارد»، مى گويد: ... سوم، نزديك به ركن شامى، در كنار حجر، و از عبداللَّه بن سائب روايت است كه او ابن عباس را به آن سوى ركن، كنار حجر بعد از در، سوق مى داد؛ ابن عباس به وى مى گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله در همين جا نماز مى خواند و مى گفت: آرى و بر مى خاست و به نماز مى ايستاد. احمد و ابوداود اين روايت را آورده اند. در اين معنا، حديثى از ابن عباس وارد نشده و معلوم مى شود كه اين روايت از خود ابن سائب است. واللَّه اعلم.

ص: 408

ديگر اينكه: اين گفتگو (ى ابن سائب و ابن عباس) مى تواند به صورت پرسشى باشد كه يعنى: آيا مطمئن هستى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اينجا نماز گزارد و پاسخ مى شنود كه: آرى (مطمئن هستم).

حديثى را كه محبّ طبرى بدان استناد كرده، غير از حديثى است كه ازرقى آورده است؛ زيرا حديث مطرح شده از سوى محبّ طبرى گوياى آن است كه ابن عباس از ابن سائب در محلّ نماز پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر كعبه پرسيده است، ولى حديثى كه ازرقى آورده حكايت از آن دارد كه ابن سائب خبر داده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه در برابر كعبه به نماز ايستاد و دست هايش را بلند كرد و فرمود: اين قبله است، و با بيان تعداد طواف، محلّ مصلّا (جاى نماز) را مشخص كرد و اين مطلب، با نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر ركن شامى منافاتى ندارد. زيرا امكان دارد كه از همان محلّ نظر افكنده باشد و بنا بر اين، هر دو صورت را بشود گفت و در خبر مربوط به ابن عباس نيز بخشى از داستان از قلم افتاده است.

من خود به خط رضى الدين محمدبن ابى بكربن خليل عسقلانى، مفتىِ حرم (مسجد الحرام) مطلبى ديده ام كه حاكى است پيامبر صلى الله عليه و آله را نمازگاهى ميان اين حفره و حجر است؛ متن آن نوشته چنين است: شيخ عثمان بن عبدالواحد عسقلانىِ مكى، به نقل از يكى از بزرگان و استادان مكه خبر داد كه جاى (به نماز ايستادن) پيامبر صلى الله عليه و آله سنگ گود افتاده، نزديك حفره، كنارِ كعبه در سمت حجر اسماعيل؛ يعنى همان حجرى است كه در كنار اين حفره وجود دارد و دعا در آن، مستجاب است.

مفتى عمادالدين بن عبدالرحمان بن محمد برايم گفت: هركس در آن مكان دعاى زير را بخواند مستجاب مى شود: «يا واجِدُ يا واحِد يا ماجِد يا بَرُّ يا رَحِيمُ يا غَنِىّ يا كَرِيم اتْمِم عَلَىَّ نِعْمَتَكَ وَالْبِسْنِي عافِيَتَك»، اين حفره همان حفره پيش گفته است. و سنگ گود افتاده نيز كه به عنوان نشانه اين نمازگاه آمده، اكنون شناخته شده نيست و اين همان سوّمين جايى است كه محبّ طبرى ياد كرده است؛ زيرا ميان حفره ياد شده و ركن شامى، جز همين نمازگاه سوم، نمازگاه ديگرى وجود ندارد.

ص: 409

در سال 801، سنگِ مرمر فعلىِ حفره ياد شده تجديد بنا شد و ما مواردى از ابعاد و اندازه هاى آن را خود معين كرديم كه طول آن از سمت ركن شامى به سوى ركن يمانى، چهار ذرع بود و عرض آن از سمت شرقى به سوى ديوار كعبه، دو ذرع و يك ششم و عمق آن نيم ذرع كه البته همه به ذرع آهنى است. حفره ياد شده تنها پس از آمدن ابن جبير به مكه است كه مزّين به سنگ مرمر مى شود. ابن جبير در سال 579 به مكه آمده است. وى در سفرنامه خود از اين مكان نيز ياد كرده و گفته است: اين (حفره) نشانه مقام در زمان ابراهيم عليه السلام است تا اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را به جايى كه امروزه مصلاست، جابه جا كرد و اينك با شن سفيد، فرش شده است. (1) بدين ترتيب ثابت مى شود كه وقتى ابن جبير آن را ديد، مزيّن به سنگ مرمر نشده بود (و تنها با شن سفيد پوشيده شده بود.) پيش از اين، به نادرستى اين سخن وى كه اين مكان، محل مقام در زمان ابراهيم عليه السلام بوده، اشاره كردم. واللَّه اعلم.

ص: 410

صفحه سفيد

ص: 411

ص: 412

همچنين از سالى كه عثمان اقدام بدين كار كرد- كه سال 26 هجرى بود- ذكرى به ميان نياورده است. اين دو تاريخ را (كه ياد كرديم) ابن جرير و ابن اثير در تاريخ توسعه مسجدالحرام آورده اند. (1) ازرقى يادآور شده است كه عبداللَّه بن زبير مسجد را از جانب شرقى؛ يعنى قسمت بالاى آن، در طرف ركن شامى و نيز از جانب (ركن) يمانى توسعه داد و در جانب شرقى، نصف خانه ازرقى (جدّ ازرقى نويسنده اخبار مكه) را به بهاى چندين ده هزار دينار خريدارى كرد. پس از آن ابوجعفر منصور دوّمين خليفه عباسى، مسجدالحرام را از طرف ركن شامى و نيز از جانب غربى توسعه داد و آن را به حدّى كه امروزه هست، رساند و در طرف غربى نيز به باب بنى جُمَح رسيد كه گمان مى كنم اضافه معروف به باب ابراهيم روبه روى آن قرار دارد. او در توسعه خود، از هر دو طرف تنها يك رواق ايجاد كرد و اين كار در محرم سال 137 آغاز شد و در ذى حجه 140 به پايان رسيد.

منصور عباسى در توسعه خود، وسعت مسجدالحرام را به دو برابر رسانيد. پس از آن، مهدى بن ابوجعفر منصور از سمت بالا و طرف ركن يمانى و از همان جايى كه پدرش در طرف غرب رسيده بود، مسجدالحرام را توسعه داد و به همان جايى رساند كه امروزه وجود دارد. البته به استثناى دو افزوده اى كه بعد از آن رخ داد و به آنها خواهيم پرداخت.

توسعه او در دو نوبت صورت گرفت: نوبت اول در سال 161 بود كه طى آن به آنچه پدرش افزوده بود، رواق هايى افزود و نوبت دوم در سال 167 بود كه در حج دوم خود در سال 164 دستور آن را داده بود و اين بنا در زمان پسرش موسى الهادى تكميل شد؛ زيرا مرگ ناگهانى گريبان المهدى را گرفت.

از چيزهايى كه پس از مرگ وى ساختند، قسمتى از سمت يمانى و بخشى از سمت غربى، از ستون هاى سنگى طرف يمانى تا جايى است كه منصور در سمت غربى رسانده بود.

ص: 413

مهدى براى توسعه و بناى مسجدالحرام، اموال بسيارى خرج كرد؛ زيرا بهاى هر ذرع مربع كه جزو مسجدالحرام شد 25 دينار و بهاى هر ذرع مربع از درّه، پانزده دينار بوده است.

ستون هاى سنگى نيز از شام آورده شد و در جدّه پياده شد و از آنجا با گارى به مكه حمل گرديد و كارهاى ديگرى هم انجام شد كه هزينه هاى گزافى دربرداشت و بى نظير بود. خداوند پاداش نيكو به وى دهد! نام او در حال حاضر در چند جاى مسجدالحرام نوشته شده است؛ از جمله نزديك مناره معروف به مناره باب على]« [كه نشان (ميل) در آن قرار دارد. آنچه از وضعيت مسجد، از آغاز تاكنون و نيز در باره توسعه و بناى آن گفتيم- بجز دو افزوده اى كه به عمل آمده است- فشرده مضمون مطلبى است كه ازرقى در اين باره آورده است. (1) در باره بناى ساده آن و بدون توسعه و گسترش، آمده است كه: عبدالملك بن مروان ديوارها و سقف آن را ساج زد و در بالاى هرستون پنجاه مثقال طلا به كار برد و عمارت زيبايى در آن بنا كرد و پسرش وليدبن عبدالملك ساخته هاى پدر را ويران ساخت و آن را بارديگر به گونه اى محكم بنا نهاد و سقف آن را ساج زراندود زد و مسجدالحرام را از داخل سنگ مرمر كرد و براى آن بالاخانه اى درست كرد و بر بالاى ستون هاى طلا، صفحاتى از مس قرار داد و قسمت بالايى ديوارها را كاشى كارى كرد و نخستين كسى بود كه در مسجدالحرام از كاشى استفاده كرد و نيز نخستين كسى بود كه ستون هايى از مرمر براى آن آورد. گفته اند كه در زمان متوكّل عباسى نيز مسجدالحرام مرمّت و بنا گرديد. از مطلب ازرقى در باره بنا و عمارت ساده و بدون توسعه مسجدالحرام چنين برمى آيد.

سُهيلى در باره بنا و عمارت مسجدالحرام، مطلب شگفتى آورده كه آن را در اينجا مى آوريم و سپس نكته شگفت آن را باز مى گوييم. متن سخن سهيلى چنين است:

زمان ابن زبير، در بنا و استحكام كعبه (و نه وسعت آن) كارهاى بسيارى صورت

ص: 414

گرفت و ستون هايى از سنگ مرمر برايش ساخته شد و تعداد درهاى آن بيشتر و بهتر شد و در زمان عبدالملك بن مروان، بر ارتفاع ديوارهاى مسجد، افزوده شد و ستون هاى سنگى را از طريق دريا به جدّه آوردند و از جدّه با گارى به مكه منتقل كردند. (1) در اين سخن سهيلى گفته است ابن زبير مسجدالحرام را توسعه نداد، بايد تأمل و دقت شود؛ زيرا با آنچه در اين مورد شهرت دارد، متناقض است (و در ميان رجال حديث) هركس حافظ باشد بر غير حافظ برترى دارد. و اين كه گفته است ابن زبير ستون هايى از سنگ مرمر در مسجدالحرام به كار برد واين كه عبدالملك اين ستون ها را براى مسجدالحرام آورد، با گزارشى كه ازرقى به دست داده وگفته است: وليدبن عبدالملك نخستين كسى است كه ستون هاى مرمرين به مسجدالحرام آورد، تعارض دارد، ولى البته از مطلب ازرقى، خلاف اين امر برداشت مى شود؛ چون مى گويد: جدّم گفت سفيان بن عيينه از سعيدبن فروه از پدرش برايمان نقل كرده كه گفت: در زمان عبدالملك بن مروان، در كار مسجد و عمارت و بناى آن بودم. بر بالاى ستون هاى (سنگى)، براى هرستون پنجاه مثقال طلا كار گذاشتند (2) وجه تعارض اين سخن با آنچه پيش از اين آمد، در اين است كه لازمه طلاكارى در سر ستون ها، وجود آن ستون ها در زمان چنين كارى است و اگر اين ستون ها موجود بودند (بايد قبول كرد كه) حاصل كار عبداللَّه بن زبير بوده اند و در هر حال اين مسأله باگفته ازرقى در اين كه وليدبن عبدالملك نخستين كسى بود كه اين ستون ها را به مسجدالحرام آورد، مخالفت دارد. واللَّه اعلم.

ص: 415

مسجدالحرام) اضافه نشد و اما اين سخن حافظ عمادالدين بن كثير در تاريخ خود، در اخبار سال 171 كه مى گويد: خيزران امّ الرشيد به مكه شد و در آنجا اقامت گزيد تا به مراسم حج رسيد (1) و خانه مشهور به «دارالخيزران» را در مكه خريد و به مسجدالحرام اضافه كرد، (2) سخن درستى نيست؛ زيرا خانه مشهور به «دار خيزران» در مكه پاى كوه صفا است و ميان آن تا مسجدالحرام، طبق آنچه ازرقى در باره فاصله ميان درِ معروف به باب صفاى مسجدالحرام گفته، راه هموارى به طول بيش از يكصد ذرع است. صفا نيز به عنوان مبدأ سعى، نزديك همين خانه است. بنا بر اين ضميمه شدن آن به مسجدالحرام، غير ممكن است. همچنين گفته است: اگر چنين اتفاقى افتاده بود شهرت مى يافت، همچنانكه خبر گسترش مسجدالحرام از سوى ديگران همه جا پخش گرديده و معروف شده است و ازرقى نيز در تاريخ خود آن را مى آورد، همچنان كه موارد ديگرى از اين قبيل را آورده است.

همچنين از نظر روايى، اسحاق بن احمد خزاعى در خبر مربوط به اضافه كردن دارالندوه آورده است كه: متولى آن، وزير معتضد عباسى (3) است كه بسيار به جاست باقى مانده دارالندوه را، مسجد بسازد و خلاصه اش آن است كه متولّى از محمدبن احمد مقدّمى قاضى مكه و عجّ بن حاج، امير مكه مى خواهد كه نامه هايى مانند نامه وى بنويسد.

آنها نيز نوشتند و نوشته ها بر معتضد عرضه شد. او نيز دستور داد دارالندوه را به صورت مسجد درآورند و به مسجدالحرام متصل كنند براى اين كار هزينه فراوانى نيز تهيه شد و به يوسف بن يعقوب قاضى بغداد فرستاد. او قسمتى از آن را به صورت ورقه هاى طلا و نقره درآورد و بخش ديگر را به دست پسرش عبداللَّه بن يوسف داد تا در زمان حج به هزينه آن كار رساند و مردى به نام ابوهياج اسدى را همراه او روانه كرد و كارها را به وى سپرد، كارگران و دستيارانى نيز همراهش كرد. آنها خاكروبه ها را از دارالندوه بيرون

ص: 416

ريختند و آنجا را ويران كردند و به جاى آن مسجدى همراه با ستون ها، طاق ها و رواق ها با سقف ساج طلاكارى و كاشى كارى، ساختند، آنگاه در ديوار بزرگِ مسجد، تعداد دوازده در، شش لنگه بزرگ هركدام با (عرض) پنج ذرع و ارتفاع يازده ذرع و شش لنگه كوچك با (عرض) دو ذرع و نيم و ارتفاع هشت ذرع و دو سوم ذرع يك در ميان قرار دادند و افزون بر اينها، سه لنگه درِ ديگر به خيابان هاى اطراف باز شد كه دوتاى آنها دو لنگه اى و يكى هم يك لنگه اى بود. ديوارها و سقف آن نيز با ديوارها و سقف مسجدالحرام هماهنگ شد و براى آن، مناره و بالاخانه اى ساختند و اين كار طى سه سال انجام شد.

اسحاق خزاعى سال پايان گرفتن بناى اين افزوده به مسجدالحرام را ذكر نكرده است؛ احتمالًا در سال 284 بوده است؛ زيرا كه به گفته خود، در سال 281 نامه مربوط به تأسيس آن را نوشته است.

ابوالحسن محمدبن نافع خزاعى برادر زاده اسحاق خزاعى مى نويسد: زمانى كه قاضى محمدبن موسى امير مكه بود، طاق هاى موجود بر روى ديوارهاى مسجد را همزمان با اين بنا تغيير داد- كه پيش از اين بدان اشاره شد- و به جاى آن ها ستون هاى سنگى مدوّرى با ميله هايى از ساج و طاق هايى با آجر سفيد و گچ قرار داد و به شيوه بسيار بهتر، آن را به مسجدالحرام متصل ساخت؛ به طورى كه وقتى كسى در دارالندوه به نماز مى ايستد و رو به قبله مى كند، همه آن را مى بينند، اين كار در سال 306 صورت گرفت.

و اما در مورد افزوده اى كه در جانب غربى، معروف به «افزوده باب ابراهيم» صورت گرفت، ابوالحسن محمدبن نافع خزاعى مطالبى در همان جايى كه ازرقى از «باب بنى جمح» سخن رانده، ذكر كرده است و متن سخنان وى- بنا بر نقل ازرقى- از اين قرار است:

در زمان جعفرالمقتدر باللَّه عباسى كه محمدبن موسى متولّى حكومت در مكه بود، اين دو در يكى معروف به «باب الحناطين» و ديگرى «باب بنى جُمَح»، تغيير داده شد و ميان خانه زبيده مسجدى بنا گرديد كه به مسجد بزرگ متصل شد و رواق ها و طاق ها

ص: 417

و صحن براى آن ساختند و خيابانى بر تنگه بزرگ مكه براى آن ايجاد كردند. مردم در آن نماز خواندند و از آن بهره مى بردند. اين كار در سال هاى 306 و 307 صورت گرفت.

ص: 418

حاجيان در اين سال به مكه رسيدند، او نيز شروع به برداشتن تل هاى باقى مانده كرد تا آن كه همه آنجا خالى شد و شروع به بنّايى و مرمّت آن كرد و آن را به وضع پيشين باز گرداند، با اين تفاوت كه ستون هاى طرف غربى و نيز ستون هاى طرف شامى- به استثناى ستون هاى اندكى از قسمت جلوى آن- همگى از سنگ تراش خورده ساخته شد. اين ستون هاى اندك را نيز با سنگ مرمر آهن كارى شده درست كردند. اين كار در دهه آخر ماه شعبان سال 804 صورت گرفت. مردم از سرعت انجام كار شگفت زده شدند؛ زيرا هركس وضع آن را پيش از بازسازى ديده بود، گمان مى برد كه مطابق معمول، بازسازى آن سال ها به طول مى انجامد و خداى را بر نعمت هاى بيكرانش شكر كه (در اين مدت كم) انجام شد وتنها بناى سقف قسمت غربى آن باقى ماند. علّت كامل نشدن نيز كافى نبودن چوب ساج براى سقف آن بود كه اگر چوب به اندازه كافى در دسترس بود، در موسم سال 804 همه بنا به طور كامل و به قدرت خداوند متعال به پايان مى رسيد.

در ماه محرّم سال 807 امير بَيْسق مجدّداً براى انجام بناى سقف و از بين بردن تَرَك هاى مسجدالحرام به مكه آمد كه اين كارها نيز به قدرت الهى، در مدت بسيار اندكى انجام شد؛ چرا كه امير بيسق با همّتى عالى از لحظه وصول، در پى فراهم كردن چوب ها (ى ساج) و عمل آوردن آنها براى سقف و سپس سوار كردن آنها در جاى خود، برآمد. چوبى كه در سقف به كار رفت، چوب عرعر نام دارد و از طائف به مكه آورده شده است. امير بيسق در همين سال جاهاى آسيب ديده، تَرَك خورده و نيازمند مرمّت در مسجدالحرام و سقف آن را مرمت و بازسازى كرد.

پس از آن و در سال 815 چند نقطه از مسجدالحرام مرمّت شد؛ از جمله دو طاق قوسى، يكى از ستون هاى رديف اول از رواق يمانى در برابر مدرسه بنگالى (1) و نيز بخش هاى بسيارى در مسجدالحرام كه زير نظر استاد ما جمال الدين محمدبن عبداللَّه بن

ص: 419

ظهيره قرشى مخزومى قاضى مكه (1) و با استفاده از كمك هاى مردم انجام شد. پس از آن، خرابى و آسيب ديدگى در مسجدالحرام زياد شد و قسمت هاى زيادى از سقف آن فرو ريخت و نيز جاهايى در طرف غربى و يك جا در طرف يمانى، روبه روى دو طاق قوسى ياد شده و سقف طرف شرقى، در جايى نزديك به سقف دو طاق قوسى، كه به آن «باب العباس» گويند، روبه روى باب الجنائز و كاروانسراى مراغى و چهار ذرعى آستانه باب الجنائز، در طرف شامى در سقف و نزديك باب الدريبه و جاى ديگرى در همين طرف روبه روى كاروانسراى امّ خليفه ناصر عباس معروف به عطيفيه و از جمله حدود شش گره از سقف روبه روى افزوده دارالندوه، در رواق كنار آن و نيز به اندازه يك گره از سقف روبه روى باب دارالصحابه و دو گره از سقف رواق غربى افزوده دارالندوه و بالاى يكى از دو لنگه باب الجنائز در كنار كاروانسراى مراغى معروف به قيلانى تا انتهاى ديوار مسجدالحرام از سمت كاروانسراى مراغى كه البته به شكل شايسته اى اين در و نيز ديوار مسجدالحرام واقع در كنار كاروانسراى قيلانى (همان مراغى) مورد مرمت قرار گرفت. ميان دو لنگه باب الجنائز، ستونى قرار داشت كه ويران نشده بود، ولى آن را خراب و با خاك يكسان كردند و دو ستون سنگى چسبيده به بناى ميان دو در نيز از ميان برداشته شد. در ميان دو لنگه باب الجنائز، سنگ طلاى بزرگى است كه از بيرون و آنجا كه مردم آن را مى بينند صيقل و صاف شده، ولى از درون ناتراشيده است و حدود چهار ذرع از زمين برآمده است و روى آن (در محل تماس) با ديوار مسجد كنار مدرسه افضليه و ديوار مسجد كنار كاروانسراى قيلانى دو بَسْت قرار دادند كه با سنگ تراشيده شده از كنار مسعى و نيز سنگ مرمر ساخته شده و در بالاى سقف اين دو در از داخل مسجد و بالاى پلكان نيز دو بست آجرى با آهك به شكل بسيار زيبايى كنگره وار ساخته شده است. در سنگ نوشته اين عمارت آمده است كه در ذى قعده سال 825 به دستور حاكم مصر «ملك الاشرف» برسباى به دست امير زين الدين مقبل قديدى ساخته شد.

ص: 420

چوب هايى كه افتاده بود، در جاى خود؛ يعنى در سمت شرقى و نيز يمانى و غربى و در طرف شامى نزديك باب الدريبه و روبه روى عطيفيه كار گذاشته شد و سقف آن بر جاى خود باقى ماند و با گچ و آهك تقويت شد.

در طرف شامى، روبه روى باب دار الصحابه، در رواق وسط، ستونى از سنگ مرمر بود كه با آهن و سرب بسته شده بود. اين ستون برداشته شد و به جاى آن ستونى از سنگ مرمر يكپارچه قرار داده شد كه يكى از دو استوانه اى بود كه در برابر باب الجنائز قرار داشت. در اين طرف و در رديف اول از وسط مسجد، تعداد هفت طاقِ قوسى ساخته شد و در همين طرف در انتهاى طاق روى دكه منسوب به ابى سعودبن ظهيره فقيه نيز چندين طاق قوسى و در كنار آن به طرف باب دارالصحابه نيز طاق هاى قوسى ديگرى ساخته شد و اين بناها از بالا و پايين محكم گرديد و زيباسازى شد.

ديگر از مواردى كه در اين قسمت ساخته شد، تعداد هشت طاق قوسى در طاق دوم و سه طاق در رديف بعد از آن و پس از محكم كردن ستون هاى زير آن، هفت طاق رديف اول از وسط و تعداد هشت طاق قوسى در رديف بعدى و سه تا در رديف آخر ساخته شد. دو طاق قوسى نيز در برابر باب الجنائز و آستانه اى براى باب المجاهديه ساخته شد و درهايى در مسجدالحرام؛ از جمله دو در براى باب الجنائز و سه در براى باب العباس و درِ وسطى باب الصفا و باب الصحابه و باب الزيادة المفرد، مورد بازسازى قرار گرفت و قسمت هايى از درهاى مسجد (الحرام) و سقف هاى آن تعمير گرديد و همه يا بيشتر آنها در سال 826 با آهك سفيد شد. و مدتى پيش از آن، در سال 825 و به دستور امير زين الدين مقبل انجام گرفته بود.

ص: 421

ذرع است، با ديوارهايى كه از وسط حجر به ديوارهاى كعبه مى چسبند. و اندازه فاصله آن از باب دار الندوه تا ديوارى كه در كنار درّه باب الصفا، روبه روى كعبه قرار دارد، 304 ذرع است. و اندازه عرض مسجدالحرام از مناره نزديك مسعى (جاى سعى) تا مناره باب بنى شيبه كبير، 278 ذرع است و اندازه عرض مسجدالحرام از مناره «باب اجياد» تا مناره «باب بنى سهم»، 278 ذرع است. (1)

گفتنى است در حال حاضر اثرى از باب بنى جمح پيدا نيست و به گمانم جاى آن همان ستون هاى پيش گفته در افزوده باب ابراهيم، روبه روى ديوار مسجد در همين راستا است.

باب بنى سهم نيز همان باب مسجدالحرام است كه امروزه آن را باب العمره مى گويند. ما خود، طول و عرض مسجدالحرام را اندازه گرفتيم. طول آن از ديوار غربى تا ديوار شرقىِ روبه روى آن، 356 ذرع و يك هشتم ذرع آهنى بود و با ذرع دستى بالغ بر 407 ذرع مى شود كه اين فاصله از وسط ديواره غربى- كه همان ديوار كاروانسراى خوزى است- تا وسط ديواره شرقى را در باب الجنائز- كه از حجر و چسبيده به ديوار شامى كعبه مى گذرد- شامل مى شود و فاصله ديوار شامى تا ديوار يمانى آن، 266 ذرع آهنى است كه با ذرع دستى بالغ بر 304 ذرع مى شود كه شامل وسط ديواره قديم، نزديك طاق هاى قوس ورودى به افزوده دارالندوه، تا وسط ديواره يمانى در ميان باب الصفاى مسجدالحرام و باب اجياد آن، مى شود و از مقام ابراهيم و كعبه و نزديك تر به مقام، مى گذرد؛ كار اندازه گيرى را گروهى مورد اعتماد از دوستان برايم انجام دادند كه خداوند جزاى خيرشان دهاد! اين اندازه گيرى به تاريخ شب پنج شنبه هفدهم ربيع الأول سال 814 به عمل آمد و اندازه گيرى ما با اندازه گيرىِ طول و عرض مسجدالحرام، كه ازرقى آورده، مطابقت دارد.

ابن خرداذبه در اندازه و ابعاد مسجدالحرام مطلب مغايرى دارد. او مى نويسد: طول

ص: 422

مسجدالحرام 307 ذرع و عرض آن 315 ذرع است. (1) كه البته شگفت است و به همين دليل آن را ذكر كرديم. قاضى عزالدين بن جماعه در اندازه هاى مسجدالحرام وجه ديگرى بيان كرده و مى گويد: «مساحت مسجدالحرام شش فدّان و سه چهارم فدان است.

هر فدّان برابر با ده هزار ذرع (در مساحت هاى مصر) به كار رفته و (اين ذرع) مطابق با تقريباً سه وجب است». اين مطلب را دايى ام از ابن جماعه برايم نقل كرد.

ازرقى نيز از مساحت مسجدالحرام در زمان ابن زبير ياد كرده، مى نويسد: جدّم گفت: سفيان از عمروبن دينار، از يحيى بن جعده، از زادان بن فروخ نقل كرده كه به عقيده وى، (مساحت) مسجد كوفه نُه (9) جريب و (مساحت) مسجد مكه، هفت جريب و اندكى است. ابوالوليد از جدّش نقل كرده كه اين در زمان ابن زبير بوده است. (2) ما براى آگاهى از مساحت مسجدالحرام در زمان ابن زبير، مقدار جريب را باز مى گوييم.

ماوردى در «الأحكام السلطانيه» و نووى و قلعى و صاحب «وافى» در اين باره مطالبى آورده اند؛ ماوردى مى نويسد: (جريب) برابر با ده قصب در ده قصب است كه هر قصب برابر است با شش ذرع. (3) ابن رفعه پس از نقل ماوردى مى نويسد: اگر محاسبه كنى عدد، 3600 (ذرع مربع) حاصل مى شود. نووى و قلعى و صاحب وافى نيز گفته اند: (جريب) برابر با زمين مربعى است كه هر ضلع آن شصت ذرع باشد. ابن رفعه پس از آن مى گويد: اگر مساحت اين مربع را نيز محاسبه كنى رقم 3600 ذرع به دست مى آيد. ابن يونس نيز مى گويد: جريب برابر با 3400 ذرع (مربع) است. بنابر آنچه ماوردى و موافقان وى در اندازه جريب، آورده اند (مساحت)، مسجدالحرام در زمان ابن زبير 25200 ذرع (مربع) بوده است؛ چرا كه اين مقدار برابر با هفت جريب است كه بايد اضافه آن را نيز بدان افزود. و بنا به نظر ابن يونس

ص: 423

در توضيح مقدار جريب، (مساحت) مسجدالحرام در زمان ابن زبير 45 هزار ذرع (مربع) به اضافه دويست ذرع است؛ زيرا (45 هزار ذرع مربع) برابر با هفت جريب است كه بايد افزوده هفت جريب را نيز بدان اضافه كرد و به گمان من اين كه گفته شده مساحت مسجد مكه، هفت جريب و خرده اى در زمان ابن زبير است. اين مقدار پس از توسعه مسجد و قبل از آن بوده است.

ازرقى درباره مرزهاى مسجدالحرام، مطلب ديگرى را نيز ذكر كرده است؛ در روايتى كه از وى نقل شده، مى گويد: به گفته جدم، مسلم بن خالد از محمّدبن حارث بن سفيان؛ و او نيز از على الأزدى، از ابوهريره چنين نقل كرده است: ما در كتاب خداوند- عزّوجلّ- مى يابيم كه حدّ مسجدالحرام از حَزْوَرَه تا مسعى است. محمّدبن يحيى، از هشام بن سليمان، از عبداللَّه بن عكرمه، از پدرش، از عبداللَّه بن عمروبن عاص نقل كرده كه گفت: اساس و پايه مسجدالحرام كه حضرت ابراهيم عليه السلام پى ريزى كرد، از حزوره تا مسعى يا «مسيل اجياد» است و نيز مى گفت: مهدى (خليفه عباسى) مسجد را بر (پايه) مسعى بنا كرد. (1)

ص: 424

ص: 425

ص: 426

توصيف مى كند (1) زيرا در كناره ها و اطراف چهارگانه مسجدالحرام- بجز دو افزوده- تعداد 469 ستون و بر درهاى مسجد از داخل و خارج، تعداد 27 ستون وجود دارد كه مجموع آن بالغ بر 496 ستون مى گردد. البته شامل دو افزوده نمى شود. و بدين ترتيب بر آنچه فاكهى ياد كرده، تعداد ده ستون افزون تر است.

مجموع ستون هاى طرف شرقى 88 ستون است كه به جز يكى از آنها در رديف ميانى باب على- كه با آجر و گچ اندود است- بقيه از سنگ مرمر هستند و مجموع ستون هاى طرف شمالى كه به آن شامى گفته مى شود و در كنار دارالندوه و دارالعجله است، 104 ستون است؛ از جمله ستون «الحمراء» كه خود بيست و دومين ستون از رديف جلويى اين طرف است. همه ستون هاى اين طرف، به استثناى چهارده ستون آخرى از رديف وسط در كنار دار العجله و باب السدره- كه سنگ تراش هستند- از سنگ مرمر مى باشند. مجموع ستون هاى طرف غربى، 87 عدد است كه همه آنها سنگ تراش است و از جمله ستون هايى است كه پس از آتش سوزى مسجدالحرام و فرو ريختن ستون هاى مرمرى آن، ساخته شد.

مجموع ستون هاى طرف جنوبى؛ يعنى يمانى 140 ستون است كه به استثناى 25 تاى آنها- كه عمدتاً سنگ تراش و دو تاى آنها آجر گچ كارى شده است- بقيه از سنگ مرمر مى باشند. در حال حاضر در گرداگرد مسجدالحرام و درهاى آن بالغ بر 340 ستون سنگ مرمر و 117 ستون سنگ تراش و سه ستون از آجر گچ كارى شده وجود دارد. پيش از اين به مكان اين ستون ها (ستون هاى آجرى) و ستون هاى سنگىِ تراش شده و نيز جاى ستون هاى مرمرين اطراف مسجدالحرام و درهاى آن، اشاره كرديم.

ص: 427

شده است كه قنديل ها از آن آويزان شده اند. پيش از آن به جاى اين ستون ها، چوب هاى عمودى قرار داشت و سپس قنديل هاى روشنايى را براى روشن ساختن پيرامون كعبه، كار گذاشتند.

سخن قاضى عزالدين بن جماعه حكايت از آن دارد كه اين كار بعد از سال 720 صورت گرفت و ستون هاى سنگى نيز در سال 749 كار گذاشته شد و در سال 751 بادِ سختى وزيد كه آنها را انداخت و پس از آن بازسازى شدند.

سخن ابن محفوظِ مكى، حكايت از آن دارد كه ايجاد اين تيرك ها براى قنديل ها در سال 736 صورت گرفته و برخى از ستون هاى مربوط در زمان ما و پيش از آن نيز مورد بازسازى قرار گرفته اند.

ازرقى در ادامه گويد: در اطراف محل طواف، تعداد دَه ستون برنجى وجود دارد كه (با قرار دادن روشنايى روى آنها)، محوطه را براى طواف كنندگان روشن مى كنند.

آنها را واثق عباسى فرستاد ونخستين كسى كه روى اين تيرك ها روشنايى نصب كرد، جدّ وى عُقْبة بن ازرقى غسّانى بوده است. (1)

ص: 428

شمالى آن، شش ستون كه يكى از آنها به ديواره هاى ايوان غربى متصل است. در طرف جنوبى نيز شش ستون وجود دارد قرار دارد كه يكى از آنها به مناره موجود در اين افزوده متصل است. در آينده از آن سخن خواهيم گفت. در طرف غربى اين افزوده- همچنان كه در ويژگى هاى آن نيز گفتيم- ستونى وجود ندارد.

ص: 429

ص: 430

ص: 431

تعداد 10 ده زنجير و در طرف هاى شرق و غربى زنجيره هاى پراكنده اى وجود دارد كه در هيچ كدام از آنها قنديلى نيست.

شمار قنديل هاى مسجدالحرام و زنجيره هاى آن، كه در حال حاضر وجود دارد، از رقم ذكر شده از سوى ازرقى بسيار كمتر است؛ زيرا او گفته است كه آنجا 465 قنديل وجود دارد!

ص: 432

ابتداى سعى است و بايد به صورت هروله حركت كنى و از پرچم سبزى كه در «باب الجنائز» قرار دارد و انتهاى سعى به شمار مى رود، بگذرى و از اين پس به آرامى راه بروى تا به مروه برسى» چه بسا كه نامگذارى اين دروازه به «باب الجنائز» از آن جهت باشد كه به گفته فاكهى در اينجا بر جنازه ها نماز خوانده مى شد. او همچنين دو دروازه ديگر مسجدالحرام را ذكر كرده كه در آنها بر جنازه ها نماز خوانده مى شد كه ان شاءاللَّه بدان خواهيم پرداخت.